Morgunblaðið - 26.11.1995, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 26. NÓVEMBER 1995
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
Bosníu
skípt milli
Króata
og Serba?
Samningamir um frið í Bosníu sýna svo
ekki verður um villst, að það er aðeins til
Morgunblaðið/Sverrir
BOSNÍU-Króatar í flóttamannabúðum í Split í Króatíu, þar sem fólkið hefur dvalið í allt að fjögur
ár. Samkvæmt friðarsamkomulaginu um Bosníu er ölíum flóttamönnum heimilt að snúa aftur til
síns heima en slíkt er afar flókið og óvíst að allir vilji snúa heim, marga dreymir um að komast
til Ameríku.
eitt stórveldi, sem stendur undir nafni,
Bandaríkin. I þessari grein Sveins Sigurðs-
sonar segir einnig, að fyrir Evrópusamband-
ið eða Evrópuríkin sé niðurstaðan sú, að þau
séu smáríki, sem séu á kafí í sama hreppa-
rígnum og þau hafa verið um aldaraðir.
SAMNINGUNUM um stríðs-
lok i Bosníu hefur verið
fagnað um allan heim og
vonast er til, að nú sjái
fyrir endann á hörmungunum í
gömlu Júgóslavíu. Þær hafa staðið
í fjögur ár og kostað um 250.000
manns lífið og milljónir manna
hafa flosnað upp frá heimilum sín-
um og átthögum. Að vísu er
ágreiningur meðal Bosníu-Serba
um afstöðuna til samkomulagsins
en treyst er á, að Slobodan Mi-
losevic, forseti Serbíu, sjái um að
halda aftur af þeim. Fyr-
irhugað er að senda
60.000 manna herlið,
grátt fyrir járnum, til að
fylgjast með því, að við
samningana verði staðið
og mun líklega ekki af veita. Þótt
kalt raunsæi einkenni samningana,
þá er að sumu leyti látið í veðri
vaka, að unnt sé að snúa aftur til
þess ástands, sem ríkti áður en
ófriðurinn braust út.
Eitt af atriðum samninganna,
sem leiðtogar Bosníu, Króatíu og
Serbíu undirrituðu í Dayton, var,
að flóttafólk fengi að snúa aftur
til síns heima. Það þarf þó barna-
lega bjartsýni til að halda, að fólk
muni setjast aftur að innan um þá
nágranna sína, sem breyttust í
morðóða blóðhunda strax og ófrið-
urinn braust út. Bosníustjórn barð-
ist þó fyrir því alla tíð, að ríkið
yrði áfram sameiginlegt heimili
allra þjóðarbrotanna en það verður
það bara á pappímum. í ratun verð-
ur það líkara víggirtum herbúðum,
aðskildum gagnkvæmu hatri og
tortryggni.
Talsmenn Sameinuðu þjóðanna
og vestrænir embættismenn eru
samt vongóðir um,-að vel takist
til um friðargæsluna, að komið
verði á öruggu vopnahléi að
minnsta kosti. Hermenn Atlants-
hafsbandalagsins, NATO, og frá
Rússlandi munu gæta fjögurra km
breiðs svæðis á „landamærunum"
innan Bosníu en á sumum stöðum
verður gæslan erfiðari en annars
staðar. Mesti höfuðverkurinn verð-
ur höfuðborgin, Sarajevo, sem
flestir telja, að verði aldrei söm og
áður, og Posavina-hliðið en því
máli hefur verið vísað til alþjóðlegs
gerðardóms.
Annars konar her
Annað erfitt svæði er Mrkonjic
Grad í vesturhluta Mið-Bosníu.
Bosníski stjórnarherinn náði því á
sitt vald í haust en á nú að af-
henda það Serbum. Við því er mik-
il andstaða innan hersins en von-
ast er til, að vígvélar NATO-hers-
ins geti talið herforingjana á að
ganga ekki í berhögg við þá samn-
inga, sem hinir pólitísku leiðtogar
hafa gert. Því er trúað, að stríð-
andi fylkingar í Bosníu líti dálítið
öðrum augum á NATO-
herliðið, sem verður skip-
að þrautþjálfuðum úr-
valssveitum, en á 'létt-
vopnað friðargæslulið
Sameinuðu þjóðanna,
sem var þar að auki bundið í báða
skó.
Þótt hætt verði að beijast í
Bosníu er ekki þar með sagt, að
friður sé runninn upp í landinu.
SAMNINGARNIR um Bosníu
voru ákaflega flóknir, einkum
skipting landsins milli sam-
bandslýðveldanna tveggja, og
hugsanlegt er, að þeir hefðu
aldrei náðst ef ekki hefði komið
til sú tölvutækni, sem Banda-
ríkjamenn beittu við samninga-
gerðina.
„Geta okkar til að reikna út
breytingar á kortinu niður í
smæstu smáatriði á innan við
klukkustund skipti líklega sköp-
um,“ sagði Warren Christopher,
utanríkisráðherra Bandaríkj-
anna, á fyrsta blaðamannafundi
sínum eftir að samningar tókust.
Við þetta voru notaðar öflug-
ar tölvur í svokölluðu kortaher-
bergi en þar fengu oddvitar
samninganefndanna að kynnast
sýndarveruleikanum, farið var
með þá í „flugferð" yfir Bosníu,
yfir fjöll og daii, og þeim sýnt
hvernig landið lá í bókstafiegum
Eitt mikilvægasta atriðið í samn-
ingunum er ákvæði um, að kosn-
ingar skuli halda innan sex eða
níu mánaða frá því að lokasam:
komulag hefur verið undirritað. í
þeim á að kjósa sambandsstjórnina
í Bosníu og stjórnvöld og helstu
embættismenn í sambandslýðveld-
unum tveimur, í því króatíska-
múslimska annars vegar og serb-
neska hins vegar.
I viðræðunum í Dayton vakti
það athygli, að leiðtogarnir þrír,
Franjo Tudjman, forseti Króatíu,
Slobodan Milosevic, forseti Serbíu,
og Alija Izetbegovic, forseti Bosn-
íu, töluðust aldrei við og forðuðust
jafnvel að horfa hver til annars.
Það sýnir hve erfitt það verður
fyrir þessa oddvita stríðsreksturs-
ins að vinna að sáttum meðal
manna en bandarískir og evrópskir
höfundar friðarsamninganna vona,
að í kosningunum muni koma fram
nýir leiðtogar, að minnsta kosti í
Bosníu, sem túlkað geti óskir fólks-
ins um frið.
Flóknar kosningar
Ljóst er, að framkvæmd kosn-
inganna verður miklum vandkvæð-
um bundin. Hvernig á til dæmis
að setja saman kjörskrárnar og
hvaða áhrif mun það ákvæði í
samningunum hafa, sem kveður á
um, að flóttafólk megi kjósa í sinni
upphafiegu byggð?
Líklega eru níu mánuðir allt of
skammur tími til að undirbúa kosn-
skilningi. Áður höfðu Banda-
ríkjamenn „tölvutekið" Iandið
meira eða minna.
Hliðið til Gorazde
Christopher sagði, að þetta
hefði haft veruleg áhrif á af-
stöðu samningamannanna því
að þarna hefðu þeir séð ná-
kvæmlega hvar rétt var að setja
strikið og hvar óhætt var að
gefa eftir. Mestu skipti þetta í
deilum um veginn til múslima-
héraðsins Gorazde.
Bandaríkjamennirnir héldu
því fram, að að landræman eða
hliðið, sem tengir Gorazde við
meginsvæði múslima, yrði að
vera breiðari og nýjan veg yrði
að leggja í hæðadrögum fyrir
sunnan hliðið. Á það vildu Serb-
ar ekki fallast en þegar „flogið“
var með þá yfir svæðið féllust
þeir á, að rökin fyrir nýju vegar-
lagningunni væru rétt.
ingar og að þeim loknum er við-
búið, að mörg önnur vandamál
komi upp. í nýju stjórnarskránni
segir, að þingið skuli vera í tveim-
ur deildum, sem skipaðar verði í
samræmi við þjóðarbrotin í land-
inu, og auk þess verður forsætis-
nefndin sett saman með þeim
hætti, skipuð þremur mönnum,
Króata, múslima og Serba.
Hugsanlegt er, að þingið verði
vettvangur nýrra átaka á milli
þjóðarbrotanna þótt með öðrum
hætti verði en áður. Á móti kemur
hins vegar, að líklegt er, að Vestur-
veldin og olíuauðug arabaríki muni
verða örlát á fé til uppbyggingar
í Bosníu og það mun fljótt segja
til sín í efnahags- og atvinnulífinu.
Eiginlegur friður kemst þó aldrei
á fyrr en fólkið sjálft getur farið
að treysta hvert öðru.
Alvarleg lexía
fyrir Evrópu
Ef horft er framhjá hörmungun-
um þeirra, sem orðið hafa fyrir
barðinu á ófriðnum, þá er Bosníu-
stríðið afar lærdómsríkt
fyrir margra hluta sakir.
Það er fyrsta meirihátt-
arstríðið í Evrópu eftir
síðari heimsstyijöld og í
ljós kom, að Evrópusam-
bandið eða Evrópuríkin eru alls
ófær um að koma sér saman um
eina stefnu þegar eitthvað liggur
við. Öil aðildarríkin höfðu sína eig-
in sýn á ófriðnum og þau eða hern-
aðarráðgjafar þeirra voru aðeins
sammála um eitt, að halda sig fyr-
ir utan.
Evrópuríkin tóku þann kost að
skýla sér á bak við Sameinuðu
þjóðirnar og brugðust þar með
þeirri skyldu sinni að bera sjálf
ábyrgð á friði í álfunni. Loks voru
það Bandaríkjamenn, sem tóku af
þeim ráðin svo gersamlega, að
þeir hirtu varla um að leyfa ríkis-
stjórnum Evrópuríkjanna að fylgj-
ast með því, sem fram fór í samn-
ingaviðræðunum í Dayton. Fyrir-
litning Bandaríkjamanna á ráð-
leysinu í Evrópu lýsir sér líka í
því, að þeir eru á móti Ruud Lubb-
ers, fyrrverandi forsætisráðherra
Hollands, sem framkvæmdastjóra
Atlantshafsbandalagsins vegna
þess, að þeir telja ekki öruggt, að
hann muni sjálfkrafa framfylgja
stefnu Bandaríkjastjómar í Bosníu.
Það voru ekki sérstakir hags-
munir Bandaríkjastjórnar í Bosníu
eða á Balkanskaga, sem réðu því,
að hún tók frumkvæðið í sínar
hendur. Ástæðuna má að nokkru
rekja til innanlandsmála, það eru
forsetakosningar í Bandaríkjunum
á næsta ári, en hún er fyrst og
fremst sú, að Bandaríkin eru eina
stórveldið nú á dögum og þar með
eina ríkið, sem hefur einhveija
stefnu í heimsmálunum. Ekki
ósvipað og var með Bretland á síð-
ustu öld. Evrópuríkin og önnur ríki
yfirleitt sjá ekki út fyrir túngarðinn
heima hjá sér.
Pax Americana
Vegna efnahagslegs og hernað-
arlegs styrks síns geta Bandaríkja-
menn haft áhrif um allan heim og
þeir telja það hagsmuni sína að
viðhalda því jafnvægi eða þeirri
stöðu, sem upp hefur komið eftir
að Sovétríkin hrundu. Á Banda-
ríkjaþingi eru repúblikanar með
nokkurt andóf gegn því að senda
hermenn til Bosníu en það er eins
og þeir og flestir aðrir séu búnir
að gleyma því, að nú í nokkur ár
hefur bandarískt herlið verið á
Balkanskaga. Það er í Makedóníu,
nokkurs konar aðvörun til stríðs-
herranna á þeim slóðum. -
Friðarsamningarnir um Bosníu
eru fyrsta árangursríka tilraunin
til að viðhalda Pax Amerícana,
„hinum ameríska friði“, nú á dög-
um.
Alija Izetbegovic, forseti Bosníu,
lét svo ummælt eftir að
hafa undirritað samning-
ana í Dayton, að þeir
væru ef til vill ekki rétt-
látir og það er ekki fjarri
sanni. Þeir voru ekki
byggðir á réttlæti, heldur á köldu
raunsæi að flestu leyti. Friðurinn
var knúinn fram með því að hræða
Serba með viðskiptaþvingunum og
með því að styðja Króata, sem
hefðu aldrei unnið sigra sína á víg-
vellinum að öðrum kosti.
Þrátt fyrir allar yfirlýsingar um
að styðja stjórnina í Sarajevo með
vopnasendingum og öðru, þá er
hennar hlutur verstur í friðarsamn-
ingunum. Hún er nokkurs konar
viðauki við króatíska-múslimska
sambandslýðveldið en megintil-
gangurinn með því er koma í veg
fyrir frekari fjöldamorð og brott-
rekstur fólks og viðhalda formleg-
um landamærum ríkisins. Að flestu
öðru leyti hefur Bosníu í raun ver-
ið skipt milli Króata og Serba eins
og þeir Tudjman og Milosevic eru
sagðir hafa viljað.
Grimmdarverkin, sem unnin
voru í Júgóslavíu í síðari heims-
styijöld, ólu á hatri milli þjóðar-
brotanna í landinu og hætt er við,
að fjöldamorðin, sem framin hafa
verið í Bosníustríðinu, gleymist
ekki á næstunni. Fyrir Evrópurík-
in, sem sum hver vilja standa uppi
í hárinu á Bandaríkjunum, er nið-
urstaðan sú, að í álfunni er ekkert
stórveldi að finna, aðeins smáríki,
sem eru á kafi í sama hrepparígn-
um og þau hafa verið um aldarað-
ir. Evrópa er jafn háð Bandaríkjun-
um nú og hún var 1941 þegar
Winston Churchill skoraði á þau
að skakka leikinn í Gamla heimin-
um.
Bosnía
bara á papp-
írnum
Samið með aðstoð
sýndarveruleika
Ekki rétt-
læti, heldur
raunsæi