Morgunblaðið - 26.11.1995, Qupperneq 16

16 SUNNUDAGUR 26. NÓVEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
HJÓNIN George Vaillant og Leigh McCullough Vaillant.
Vamarhættir
mamsalarinm
Tveir prófessorar við Harvardháskóla, hjónin
George Vaillant og Leigh McCullough Vaillant,
hafa dvalið hér síðastliðna viku, á vegum Þera-
peiu hf. til að kynna íslenskum geðlæknum, sál-
fræðingum og félagsráðgjöfum hugmyndir sínar
og aðferðir til lækninga á sálrænum vandamálum.
Súsanna Svavarsdóttir kynnti sér kenningar
þeirra sem hafa, meðal annars, að geyma bylting-
arkenndar niðurstöður í rannsókn á alkóhólisma.
MANNSSÁLIN er líklega eitt-
hvert flóknasta fyrirbrigði
sem fundið verður, þótt sí-
fellt sé leitað leiða til að
gera hana einfaldari, stefna
henni inn á viðteknar braut-
ir og setja henni skorður; það er
að segja í mannlegu samfélagi.
Sífellt berast okkur fregnir af
nýjum kenningum um orsakir og
afleiðingar ýmissa kvilla sem hijá
mannsskálina og oftar en ekki eru
þær kenningar miklar einfaldanir,
og/eða illa ígrundaðar skoðanir á
flóknum fyrirbærum sem verða að
einhveijum vinsælum sannleika
manna á meðal - einhvers konar
hentistefnu-sálarfræði. Sjaldnast
heyrum við, eða skiljum, flóknar
vísindalegar niðurstöður úr viða-
miklum rannsóknum sem gerðar
hafa verið úti í heimi og þótt hing-
að slæðist við og við virtir geðlækn-
ar og sálfræðingar sem unnið hafa
að slíkum rannsóknum, tala þeir
yfír fámennum hópi sérfræðinga
og við hin vitum fátt eitt af því sem
þeir hafa fram að færa - jafnvel
þótt fátt komi okkur eins mikið við
og okkar vesæla litla sálartetur.
Bandaríski geðlæknirinn, George
Vaillant, prófessor í geðlækningum
við læknadeild Harvardháskóla,
hefur dvalið hér síðastliðna viku
ásamt eiginkonu sinni, Leigh
McCullough Vaillant, sem er klín-
ískur sálfræðingur og einnig pró-
fessor við sama skóla, og haldið
námskeið fyrir geðlækna, sálfræð-
inga og félagsráðgjafa. George
Vaillant hefur um iangt skeið verið
einn þekktasti fræðimaður Banda-
ríkjanna á sínu sviði og hafa rann-
sóknir hans og niðurstöður vakið
gríðarlega athygli, sem og bækur
hans. Hans helstu bækur eru:
Adaptation to Life, Ego Mechan-
isms and Defences, Empirical Study
of Ego Mechanism and Defences,
The Natural History of Alcoholism,
The Wisdom of The Ego og The
Natural History of Alcoholism -
Revisited.
Námskeið það sem hann hélt
hér, ásamt konu sinni, fyrir íslenska
kollega, fjallaði um greiningu vam-
arhátta og persónuleika, endurupp-
byggingu og þróun, svo og grunn-
reglur í skammtímameðferð.
Eitt af markmiðum okkar og ein
af ástæðunum fyrir því að við emm
hér, er að skerpa og undirstrika
þann mun sem er, annars vegar, á
kenningunum um varnarhætti
sjálfsins, sem vissulega rekja rætur
til sálgreiningarinnar - og hins veg-
ar, kenningum í aðferðum sálgrein-
ingar í víðari skilningi. Þarna þarf
að fyrirbyggja rugling sem er al-
gengur. Það geta allir aðhyllst og
nýtt sér varnarkerfið en það sama
verður ekki sagt um sálgreiningu.
„Það er vissulega stór munur á
varnarkerfí og aðlögunarhæfni,“
segir George. „Þú getur bjargað
þér með því að nota meðvitaðar
aðferðir. Þú skerð þig og setur
plástur á sárið. Hugsar fyrst, fram-
kvæmir svo. Onnur Ieið til að bjarga
sér er að leita til annarra eftir hjálp.
Það er að segja, þú leitar hjálpar
samfélagsins. Það gerist þegar þú
skerð þig og leitar læknishjálpar.
Þriðja aðferðin er sú að þú lætur
eins og sárið sé ekki þama og get-
ur viðhaft ýmsar aðferðir til þess.
Þú getur yfirfært sársaukann;
kennt öðrum um það sem er þér
að kenna, eða fórnað þér; hjálpað
öðrum í staðinn fyrir sjálfum þér.
Afleiðingjn er bæling. Hér er ómeð-
vitaða varnarkerfið að verki. Það
getur ýmist orðið til að hjálpa fólki
eða komið í veg fyrir að þv! verði
hjálpað. Eða hvernig hjálpar maður
fólki sem skýtur sig í fótinn og
verður öskureitt út í sjálft sig?
Eitt af verkefnum okkar, og ein
af ástæðunum fyrir því að við erum
hér, er að skýra frá muninum á
varnarkerfi og sálgreiningu og
koma þannig í veg fyrir að það sé
gert tortryggilegt. Sem er mjög
algengt. Það geta allir trúað á varn-
arkerfið en það sama verður ekki
sagt um sálgreiningu.
Ég hef unnið að rannsóknum á
því hvernig fólk aðlagast vissum
tilfinningum með því að nota varn-
arkerfið og Leigh hefur nýtt kenn-
ingar mínar og niðurstöður og unn-
ið út frá þeim við meðferð skjól-
stæðinga sinna.“
Geturðu útskýrt þetta á einfaldan
hátt?
„Já. Þú aðhefst kannski eitthvað
sem skaðar þig, en gerir þér ekki
grein fyrir því og forðast alla hjálp.
Ef þú ert hrædd við flugvélar forð-
astu þær. Ef þú ert hrædd við flug-
vélar getur ótti þinn hugsanlega
nýst öðrum sem af einhveijum
ástæðum þurfa á þér að halda.
Þannig nýttist til dæmis „paranoid"
fólk til að koma auga á flugvélar
í heimsstyijöldinni. Það sama gerist
ef þú ert hrædd við hjálp . . . Þú
forðast hana.“
•„Ég myndi kannski útskýra þetta
á annan hátt,“ segir Leigh. „Til að
einfalda málið getum við sagt að
það séu tvö vandamál sem fylgja
hinu ómeðvitaða varnarkerfi, en
þau geta annaðhvort hjálpað okkur,
eða skaðað.
Það eru til tilfelli sem eru illa
aðlöguð (hættir varnarkerfisins
valda skaða) og tilfelli sem hafa
náð að aðlagast (hættir varnarkerf-
isins valda ekki augljósum skaða
en einstaklingurinn veldur ekki
hlutverki sínu). Markmið okkar með
viðtalsmeðferð er að hjálpa þeim
sem eru illa aðlagaðir til að aðlag-
ast og hjálpa þeim síðan til að valda
hlutverki sínu.
Hitt vandamálið er að varnar-
kerfið er ómeðvitað og í viðtalsmeð-
ferðinni verðum við að gera það
meðvitað, láta einstaklinginn átta
sig á því og skilja það. Það er að
segja, færa varnarkerfið frá hegðun
til orða.“
„Vegna þess að varnarkerfið er
ómeðvitað, geta athafnir einstak-
lings sem á í vanda virkað glóru-
lausar á aðra, en fullkomlega rök-
réttar á hann sjálfan,“ segir Ge-
orge. „Munurinn á þeirri aðferð sem
Leigh beitir í meðferð sinni og þeim
aðferðum sem aðrir meðferðaraðil-
ar nota, er sá að hún gerir einstakl-
ingunum grein fyrir því hvers vegna
þeir gerðu það sem þeir gerðu. En
það er ekki þar með sagt að þeir
hætti því.“
Eruð þið að tala um endurtekn-
ingu á niðurrífandi atferli?
„Já,“ svarar Leigh. „En það er
ekki nóg að þú gerir þér grein fyr-
ir hlutunum. Þú verður að breyta
um hegðun. Þess vegna erum við
að virkja hugmyndir og nota þær
í meðferð.
Þegar ég var að læra sálgrein-
ingu, fór ég að vinna með George
vegna þess að hann var í sínum
rannsóknum að leita leiða fyrir ein-
staklinginn til að aðlagast lífinu.
Flestir í okkar fagi einbeita sér um
of að sjúkdómseinkennunum en
hann var að ieita að leiðinni frá
sjúkdómi til heilbrigðis.
Ég fór að vinna með honum
vegna þess að mig langaði til að
læra þessa nýju sýn og nýta hana
til meðferðar á skjólstæðingum
mínum. Minn fyrirlestur fjallar um
það hvernig megi hjálpa fólki frá
sársaukafuilri, skaðlegri hegðun til
árangursríkara lífs á sem skemmst-
um tíma.“ Á sem skemmstum tíma?
Tekur viðtalsmeðferð ekki mörg ár?
„Jú, og það hefur gert pkkur
mjög reið,“ segir Leigh. „Ásamt
hópi annarra klínískra sálfræðinga,
hóf ég að vinna eftir þessari aðferð
árið 1980 og reynslan hefur sýnt
að það er hægt að hafa veruleg
áhrif á örlög fólks með 5-6 við-
tölum. Til að varanlegur árangur
náist ættu 6-12 mánúðir að nægja.
Sálfræðimeðferð á að taka nokkrar
vikur eða mánuði, ekki nokkur ár.
Og þá er ég að tala um almennt
séð. Það er ekki hægt að bjóða upp
á margra ára meðferð fyrir fólk sem
er í fullri vinnu og þarf að sinna
fjölskyldu og heimili."
Hér á Leigh við fólk sem „fúnker-
ar,“ þ.e.a.s. það nær að halda utan
um skyldur sínar en hefur á ein-
hvern hátt siglt í strand; endurtekur
atferli sem brýtur það niður, þjáist
af langvarandi athafnaleysi, hefur
lamað framkvæmdaþrek; þjáist af
kvíða, angist eða ótta.
„Auðvitað tekur lengri tíma að
lækna þá sem eru alvarlega veikir,
til dæmis þá sem hafa verið á
sjúkrastofnun," bætir hún við. „En
þar er líka vissulega hægt að ná
árangri á skemmri tíma en áratug
eða svo.“
„Það sem Leigh hefur samein-
að,“ segir George, „er tækni atferl-
ismeðferðar, sem oftast hefur með
meðvituð, eða augljós, vandamál
að gera, og aðferðir sálgreiningar.
í atferlismeðferð er tekist á við
fælni, til dæmis óttann við lyftur
eða við að fara yfir brýr. Þá er
farið með sjúklinginn í lyftu og yfir
brýr þangað til hann er ekki lengur
hræddur. Ef við beitum þessari
aðferð ásamt sálgreiningu Lil að
hjálpa skjólstæðingi okkar, þá byrj-
um við á því að láta hann gera sér
grein fyrir því að fælnin, eða ótti
hans, býr hvorki í brúnni, lyftunni,
snáknum né öðru sem hann kann
að óttast, heldur innra með honum
sjálfum.
Það sem fólk óttast mest í sjálfu
sér er reiðin. Það skammast sín
fyrir hana og það getur skammast
sín fyrir fleira, til dæmis að gráta,
hlæja, kynþörf sína og bara fyrir
að vilja slappa af. Þetta er ómeðvit-
aður ótti og það er hægt að hjálpa
þeim sem þjást af honum með sömu
aðferðum og þeim sem eru hræddir
við lyftur og snáka.“
Átta trúlofanir
„í fyrirlestri mínum segi ég frá
einu tilfelli sem ég hef unnið með,“
segir Leigh. „Það er kona sem er
komin yfir fertugt og þegar hún
leitaði til mín, var hún trúlofuð og
var orðin mjög hrædd um að hún
myndi eyðileggja sambandið við
manninn - sem hún elskaði mjög
mikið - og slíta trúlofuninni.
Ástæðan fyrir því að hún óttaðist
þetta var sú að hún hafði verið trú-
lofuð átta sinnum áður. Hún var
orðin æði örvæntingarfull því hana
var farið að langa mikið til að eign-
ast börn. En hún var ekki hrædd
við trúlofun út af fyrir sig. Hún var
mjög hrædd við að bindast öðrum
einstaklingi svona náið. Hún var
hrædd um að hann næði tökum á
henni, tæki stjórnina á hennar eigin
lífi og að hún myndi koðna niður.
Hún átti í erfiðleikum með að setja
karlmönnum mörk. Þegar henni
mislíkaði þagði hún, bældi tilfinn-
ingar sínar, viðhorf og athafnir al-
veg þangað til hún sprakk - og þá
varð hún gersamlega viti sínu íjær,
mjög „aggressív“ og sprengdi þessi
nánu sambönd.
Þessari konu gekk flest í haginn.
Hún var bæði sterk, sjálfstæð og
ákveðin að öðru leyti. Og eins og
fremur algengt er með þannig kon-
ur, þá átti hún mjög erfitt með að
tjá tilfinningar - ekki bara reiði,
heldur líka góðar tilfinningar og
hún gat alls ekki tjáð óskir sínar
og langanir.
Það sem þurfti að kenna henni
var að hætta að vera „passív“ (segja
ekkert og gera ekkert), þar.til hún
yrði „aggressív" (færi í árásarham)
og þjálfa hana þess í stað í að verða
„assertív" (setja sér og öðrum mörk
og gera þeim rólega grein íyrir því
hver þau eru).
Ég spurði hana hvernig hún héldi
að það væri að verða bara venju-
lega reið við kærastann, Rusty,
þegar ástæða væri til. Hún gat
ekki hugsað sér það og við byijuð-
um að æfa okkur - að láta hana
verða reiða við Rusty. Málið var
að láta hana gera sér grein fyrir
tilfinningum sínum, skilja þær og
horfast í augu við þær, áður en hún
varð fær um að reiðast við hann
án sjáanlegrar ástæðu og án þess
að sprengja allt í ioft upp. Síðan
þurftum við að þjálfa hana í að
biðja um það sem hana vantaði;
gera þarfir sínar ljósar. Þessi trúlof-
un endaði með því að hún giftist
Rusty og það hjónaband gengur
vel.“
„Eitt af þeim atriðum sem hver
klínískur sálfræðingur, og aðrir
meðferðaraðilar eiga á að hugsa
um er að fylgja skjólstæðingum sín-
um eftir til að sjá hvort árangur
af meðferðinni er varanlegur," seg-
ir George. „Ég fylgdi annarra
manna sjúklingum eftir i rannsókn
sem ég vann við í þijátíu ár. Leigh
er svo heppin að geta fylgt sínum
sjúklingum eftir árum saman. Þeir
koma í reglulegt eftirlit einu sinni
á ári. Þar af leiðandi getur hún séð
hvort aðferðir hennar bera árang-
ur, eða ekki.“
„Og ef eitthvað í meðferðinni
virkar ekki, hendi ég því umsvifa-
laust út úr prógramminu í stað
þess að reyna það á einhvetjum
öðrum. Það sem virkar ekki, virkar
ekki,“ segir Leigh.
Hálfrar aldar rannsókn
Prófessór George Vaillant vann
í þijátíu ár að rannsóknum á tveim-
ur hópum karlmanna sem fylgst
hafði verið með í tuttugu ár þegar
hann kom að verkefninu. Niðurstöð-
ur þeirra rannsókna hafa komið á
óvart og í rauninni kollvarpað
mörgum fyrri kenningum í geð-
læknisfræðum og þá ekki síst kenn-
ingum um alkohólisma.
„Árið 1940 var tveimur rann-
sóknum hleypt af stokkunum," seg-
ir hann. í úrtökunum voru unglings-
drengir sem álitnir voru „heilbrigð-
ir“. Annar hópurinn var valinn úr
Harvard-háskóla, hinn hópurinn var