Morgunblaðið - 02.12.1995, Blaðsíða 34

34 LAUGARDAGUR 2. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREIIMAR
Alþjóðadagur fatlaðra
Á ALLSHERJARÞINGI Samein-
uðu þjóðanna 1992 fór fram um-
ræða sem markaði endalok áratug-
ar fatlaðra. Á þinginu var sam-
þykkt að gera 3. desember að al-
þjóðlegum degi fatlaðra.
1994 samþykktu Sameinuðu
þjóðirnar síðan „Grundvallarreglur"
í málefnum fatlaðra. í reglum þess-
um, sem eru 22, er fjallað um flesta
þætti réttinda fatlaðra.
Landssamtökin Þroskahjálp
skora á stjórnvöld að fylgja reglum
þessum og í samvinnu við fjölmiðla
að standa að kynningu á þeim, enda
fjallar fyrsta reglan um þá skyldu
aðildarríkjanna að dreifa upplýsing-
um um réttindi fatlaðra.
ísland er aðili að fleiri alþjóðleg-
um samþykktum og yfirlýsingum
sem banna mismunun fatlaðra og
ófatlaðra. Því olli það nokkrum
vonbrigðum þegar Alþingi íslend-
inga gat ekki fallist á þá ósk heild-
arsamtaka fatlaðra að fatlaðra
væri getið með öðrum minnihluta-
hópum sem ekki mætti mismuna á
neinn hátt í mannréttindakafla
stjórnarskrárinnar. Ástæða þess
að samtökin fóru þess á leit við
Alþingi að ákvæði þetta væri fest
í stjórnarskrá er sú að víða um
heim og einnig á íslandi eru sam-
tök fatlaðra að hverfa frá þeirri
stefnu að fötluðum verði tryggður
réttur með sérlögum heldur telja
æskilegra að þeirra réttindi verði
tryggð með almennri löggjöf. Því
er talið mikilvægt að fatlaðir hafi
ákvæði um réttarstöðu sína í grunn-
lögum ríkisins. Hliðstæð ákvæði
eins og samtök fatlaðra á íslandi
fóru fram á er nú að fínna í stjórnar-
skrám t.d. Finnlands, Þýskalands
og Kanada.
Tímamót í mál- efnum fatlaðra
Málefni fatlaðra á íslandi eru á
margan hátt á tímamótum í dag.
Fjögur reynslusveitarfélög, Reykja-
vík, Akureyri, Vestmannaeyjar og
Vesturbyggð, hafa óskað eftir að
taka að sér þjónustu
við fatlaða frá 1. jan-
úar 1996. Mjög mikil-
vægt er að þessi til-
flutningar verkefna
takist sem best og að
honum verði staðið
þannig að traust sé á
milli allra aðila, þ.e.a.s.
ríkis, sveitarfélaga og
notenda þjónustunnar.
Ýmsar blikur virðast
á lofti varðandi þennan
tilflutning og nú þegar
4 vikur lifa af árinu
1995 er t.d. ennþá óvíst
hvort og þá hvenær
Reykjavíkurborg yfir-
tekur þjónustu við fatlaða. Með
öðrum orðum fatlaðir Reykvíkingar
vita ekki hvort þeir eiga að sækja
nauðsynlega þjónustu ríil ríkis eða
borgar eftir 4 vikur. Öllum ætti að
vera ljóst að slíkt ástand er óviðun-
andi og jaðrar við virðingarleysi við
fatlaða. Landssamtökin Þroska-
hjálp skora á samningsaðila að ljúka
samningagerð hið allra fyrsta.
Lögbundið framlag skert,
engin ný þjónusta
Á fleiri sviðum virðast málefni
fatlaðra standa á tímamótum,
þannig er frumvarp til Ijárlaga fyr-
ir árið 1996 að margra mati tíma-
mótafrumvarp hvað fatlaða varðar.
Því miður boðar það ekki betri tíma
fötluðum til handa heldur virðist
svo sem með frumvarpinu eigi að
binda enda á þá uppbyggingu sem
verið hefur í málefnum fatlaðra allt
frá árinu 1980. Þetta er gert með
tvennum hætti.
Annars vegar með því að hluti
af tekjum Erfðafjársjóðs sem lögum
skv. hefur runnið óskiptur til Fram-
kvæmdasjóðs fatlaðra rennur nú
beint í ríkissjóð. Allt frá því að tekj-
ur Erfðafjársjóðs voru eyrnamerktar
málefnum fatlaðra hefur það aldrei
gerst að tekjur þess sjóðs hafí runn-
ið til annarra verkefna en fyrirfram
skilgreindra verkefna í
þágu fatlaðra.
Hinsvegar er ekki
að fínna í frumvarpinu
nein teikn um að auka
eigi þjónustu við fatl-
aða á því herrans ári
1996. Að vísu tekur
félagsmálaráðuneytið
yfír þjónustu við ein-
staklinga sem koma til
með að flytja frá End-
urhæfingardeild
Landspítalans í Kópa-
vogi og í sambýli en
þessir einstaklingar
njóta þjónustu nú og
því verður um sam-
bærilegan sparnað hjá heilbrigðis-
ráðuneytinu að ræða. Þar er því
verið að þjónusta sömu einstakling-
ana fyrir sama fjármagn.
Verði frumvarp til fjárlaga fyrir
árið 1996 að lögum verður það í
fyrsta sinn allavega í 15 ár sem
slíkt frumvafp er samþykkt án þess
að gert sé ráð fyrir nýrri þjónustu
við fatlaða á fjárlagaárinu.
Eins og sést á framansögðu er
Frumvarp til fjárlaga tímamóta-
frumvarp hvað fatlaða varðar.
Söguskoðun eða
framtíðarsýn?
En er þá ekki einfaldlega komið
að tímamótum? Var ekki orðið tíma-
bært að stöðva aukningu á þjónustu
fatlaðra? Hefur þjóðin efni á að
veita þessa þjónustu? Er ekki staða
fatlaðra öll önnur en hún var fyrir
t.d. 15 árum?
Svör við þessum spurningum erú
vafalaust mismunandi og fara eftir
lífssýn hvers og eins. Landssamtök-
in Þorskahjálp hafa aldrei borið á
móti því að aðbúnaður fatlaðra hef-
ur stórbatnað á undanfömum ámm.
Samtökin hafa hinsvegar bent á að
ástand þessara mála fyrir 1980 var
þannig að allir voru sammála um
að gera þyrfti stórátak í þessum
málaflokki. Samtökin hafa einnig
Friðrik Sigurðsson
3. desember er al-
þjóðadagur fatlaðra.
Friðrik Signrðsson
skrifar um málefni
fatlaðra á íslandi.
bent á að þegar kemur að málefnum
fatlaðra virðist það einna helst vera
sagnfræðilegur samanburður sem
stjómvöld ástunda, það er hvernig
staða fatlaðra er í samanburði við
fyrri ár. Aldrei er tilgreint t.d. hvort
hærra hlutfall þjóðartekna á íslandi
fer til þjónustu við fatlaða en hjá
þeim löndum sem við berum okkur
gjarnan saman við. Aldrei birtar
tölur um hvort málefni fatlaðra fá
í sinn hlut óeðlilega hátt hlutfall
af ríkisútgjöldum miðað við sömu
lönd. Innlend sagnfræði er nánast
það eina sem stjórnvöld leggja til
þessarar umræðu.
Landssamtökin Þroskahjálp telja
að ekki sé komið að þeim tímamót-
um sem fjárlagafrumvarpið boðar.
Biðlistar eftir búsetuúrræðum og á
margan hátt ófullnægjandi þjónusta
em ólygnust hvað það varðar. Hafa
ber einnig í huga að fyrir u.þ.b. 20
ámm urðu straumhvörf hvað varðar
búsetu fatlaðra bama. Fram að þeim
tíma var ekki óalgengt að böm
væm vistuð á stofnunum reknum
af ríkinu. Með tilkomu hugmynda-
fræði sem byggist á að skapa sem
eðlilegust lífsskilyrði fötluðum til
handa lagðist slík vistun af. Eins
eðlilegt og það er að búa í foreldra-
húsum sem barn er það að hafa
möguleika á að flytja að heiman sem
fullorðinn einstaklingur. Nú er kom-
ið að því að bömin sem alist hafa
upp í heimahúsum em orðin fullorð-
in, þá má það ekki gerast að stjórn-
völd standi ekki við seinni hlutann
af hugmyndafræðinni.
Samningsbundnar greiðslur
eða skömmtun
I fjárlagafmmvarpinu fyrir árið
1996 er að finna fleiri atriði sem
teljast nýmæli og snerta fatlaða
sérstaklega. í fmmvarpinu er gert
ráð fyrir að tjúfa tengsl bóta-
greiðslna lífeyrisþega við kaupgjald
í landinu. Þetta nýmæli er rökstutt
með því að stefna stjórnvalda sé
sú að afnema alla sjálfvirka teng-
ingu ríkisútgjalda við verðlag og
kaupgjald.
Lífeyrisþegar em ekki öflugur
þrýstihópur sem gæti sagt upp
samningum og þannig skapað usla
í samfélaginu með aðgerðum sínum.
I dag hafa þeir skjól í kjarasamning-
um á vinnumarkaði og þannig er
verkalýðshreyfíngin óbeinn viðsemj-
andi við ríkið hvað varðar kjör lífeyr-
isþega. Verði tillaga sú sem boðuð
er í fjárlögum lögfest, er það ríkis-
valdið sem ákveður einhliða upphæð
bótagreiðslna til lífeyrisþega.
Óháð því hvort þetta nýja fyrir-
komulag leiðir til kjararýrnunar
fyrir lífeyrisþega, eins og ráðgert
var, þó þessa stundina líti út fyrir
að ríkisstjórnin hafi hætt við þau
áform sín, þá er slíkt ákvæði óvið-
unandi vegna þess óöryggis og
þeirrar skerðingar á samningsrétti
og mannlegri reisn sem það leiðir
af sér. Mannlega reisn er það sið-
asta sem stjórnvöld ættu að taka
af lífeyrisþegum.
Viðurkenning í
atvinnumálum
Ekki er það svo að á þessum
alþjóðadegi fatlaðra sé ekkert já-
kvætt að gerast í málefnum fatl-
aðra. Þannig hafa Landssanitökin
Þroskahjálp ákveðið að veita einu
fyrirtæki sem þykir hafa skarað
fram úr hvað varðar atvinnustefnu
vinsamlega fötluðum viðurkenn-
ingu. Leitað var eftir tilnefningum
um allt land og voru fimm fyrir-
tæki og stofnanir tilnefnd. Eitt
þessara fyrirtækja mun síðan vera
útnefnt og er það sérstök nefnd
skipuð fulltrúum Þroskahjálpar og
aðilum vinnumarkaðarins sem út-
nefnir það fyrirtæki. Þær tilnefn-
ingar sem bárust voru þess eðlis
að hver og einn hefði verið vel að
verðlaununum kominn.
Höfundur er framkvæmdíistjóri
Landssamtakanna Þroskahjálpar.
Eitt samfélag
fyrir alla?
Alþjóðadagnr fatlaðra
Á MORGUN, 3. des-
ember, er alþjóðadagur
fatlaðra. Það var í
kjölfar áratugs fatlaðra
sem lauk árið 1991 að
Allsheijarþing Samein-
uðu þjóðanna var helg-
að málaflokki fatlaðra
og umfjöliun um stöðu
fatlaðra í heiminum.
Allsheijarþingið tók þá
ákvörðun á þessu þingi
að í aðildarríkjum
skyldi 3. desember
helgaður fötluðum og
jafnframt var ákveðið
að skipa umboðsmann
fatlaðra hjá Sameinuðu
þjóðunum.
Það er Bengt Lindquist fyrrver-
andi félagsmálaráðherra Svía sem
hefur verið skipaður til þess starfs,
en Bengt Lindquist er fatlaður,
hann er blindur. Með umboðsmanni
starfar ráðgjafamefnd skipuð full-
trúum frá heimssamtökum fatl-
aðra, en honum er ætlað að ferð-
ast um aðildarríki Sameinuðu þjóð-
anna með kynningarstörf.
Fyrsta ráðstefna Sameinuðu
þjóðanna eftir að áratug fatlaðra
lauk var haldin í Reykjavík og þar
kynnti hinn nýráðni umboðsmaður
grundvallarreglur Sameinuðu þjóð-
anna um jöfn tækifæri fatlaðra við
ófatlaða einstaklinga.
í tilefni af þeirri ákvörðun Alls-
heijarþings Samein-
uðu þjóðanna að helga
3. desember málum
fatlaðra fór Þroska-
hjálp þess á leit við
þáverandi félagsmála-
ráðherra að hinn 3.
desember ár hvert yrði
Alþingi gefín skýrsla
um stöðu málaflokks-
ins og með því væri
hvatt til umræðu á
Alþingi um málefni
fatlaðra, en það var
einmitt markmiðið
með degi fatlaðra að
beina kastljósi að stöðu
málaflokksins.
Mikilvæg lagasetning
Þegar lögin um málefni fatlaðra
voru endurskoðuð 1992 voru þau
takmörkuð við félagslega þáttinn
og þar með falla lögin eingöngu
undir félagsmálaráðuneytið. Áður
tóku lög fatlaðra til heilbrigðis- og
menntamála, en í heilbrigðis- og
menntamálum gilda almenn lög
fyrir fatlaða með sama hætti og
um aðra þjóðfélagsþegna.
Stjórnarnefnd um málefni fatl-
aðra er ekki lengur samræmingar-
afl þriggja ráðuneyta, hún er ráð-
gefandi fyrir félagsmálaráðuneytið
og fer auk þess með stjórn Fram-
kvæmdasjóðs fatlaðra. Fram-
kvæmdasjóður fatlaðra fjármagnar
Rannveig
Guðmundsdóttir
framkvæmdir við stofnanir fyrir
fatlaða auk þess sem heimild er
fyrir því að sjóðurinn fjármagni
rekstrarþætti sem létta á stofnana-
þjónustu en eru mikilvægir fyrir
lífskjör fatlaðra.
Lög um félagsþjónustu sveit-
arfélaga sem sett voru 1991 eru
einnig mikilvæg fötluðum, þau
kveða á um rétt íbúa í sveitarfélagi
til félagslegrar þjónustu. Stækkun
sveitarfélaga og sameining sveitar-
félaga hefur aukið möguleika sveit-
arfélaga til að taka að sér stærri
verkefni sem nú eru á vettvangi
í tilefni alþjóðadags
fatlaðra óskar Rann-
veig Guðmundsdóttur
fötluðum velfarnamað-
ar og hvetur alla lands-
menn til að gefa stöðu
þeirra gaum.
ríkisins og það má segja að við
endurskoðun laganna um málefni
fatlaðra 1992 hafi stefna verið tek-
in á það að færa málaflokkinn til
sveitarfélaga í fyllingu tímans.
Mikilvægt atriði í þeim lögum
sem ég hef hér vísað til er að í
þeim felst fráhvarf frá stofnana-
þjónustu til stoð- og stuðningsþjón-
ustu sem er rauður þráður í gegnum
lögin um málefni fatlaðra. Með stoð-
þjónustu er átt við margháttaða
þjónustu við fatlaða sem búa utan
stofnana og er til þess ætluð að
stuðla að sem eðlilegustu lífi þeirra.
Aukin stoðþjónusta er í nánu
samhengi við þá hugmyndafræði
að flytja málaflokk fatlaðra til
sveitarfélaga, en stoðþjónusta svo
sem heimaþjónusta er rótgróinn
þáttur í félagsþjónustu sveitarfé-
laga. Ný þróun hefur orðið í búsetu-
málum fatlaðra. Sambýli eru ekki
eins ofarlega á baugi, þó kveðið sé
á um að halda uppi áætlun um
byggingu þeirra, en stefnt er að
því að þeir sem geta fái tækifæri
til að búa sjálfstætt í félagslegri
íbúð með nauðsynlegri þjónustu.
Réttur til liðveislu, sem ætlað
er að liðsinna fötluðum innan heim-
ilis sem utan, og stuðla einnig að
því að þeir geti búið sjálfstætt og
tekið þátt í lífinu.
Það má segja að framtíðarsýnin
í búsetumálum fatlaðra sé að efla
og standa vörð um þessa braut.
Menntun og atvinna
- leið til jafnréttis
Við höfum fest í sessi þau úr-
ræði sem skapa nánasta umhverfi
hins fatlaða, búsetu og félagslega
þjónustu. En til að vera virkur
þjóðfélagsþegn þarf fleira að koma
til. Þar vega bæði menntun og at-
vinnumál þungt. Það er ljóst að
vegna hinnar miklu áherslu sem
búsetumál hafa haft að undanförnu
hafa atvinnumál fatlaðra ekki verið
sett eins á oddinn, en úr því er
mikilvægt að bæta.
Það er mjög mikilvægt að vera
með virka atvinnuleit þannig að
fötluðum sé fundin vinna á almenn-
um vinnumarkaði og þeim sé veitt
viðeigandi aðstoð og ráðgjöf. Það
hefur dregið úr þeirri stefnu að
byggja verndaða vinnustaði þrátt
fyrir að gert sé ráð fyrir þeim í
lögum um málefni fatlaðra og þeir
verði til staðar sem afmarkað úr-
ræði.
Sérstök nefnd á vegum félags-
málaráðuneytis um atvinnumál
fatlaðra benti á mikilvægi þess að
skilgreina hin ýmsu úrræði í dag-
vistar- og atvinnumálum fatlaðra
betur, gert verði mjög ljóst hvað
teljist raunveruleg atvinna og hvað
flokkist undir hæfír.gu og þjálfun,
lögð verði aukin áhersla á starfs-
þjálfun fatlaðra, bæði á vemduðum
vinnustöðum og sérstökum starfs-
þjálfunarstöðum. Nefndin hefur
lagt fram tillögur um uppbyggingu
í atvinnumálum fatlaðra sem mikil-
vægt er að fylgt verði fram.
Aukið aðgengi
Þegar litið er til framtíðar er
hægt.að draga stefnumörkun sam-
an í eina setningu: „Aukið aðgengi
að þjóðféiaginu." í því felst að í
okkar þjóðfélagi verði fötluðum
gefíð ákveðið forskot og það sé lit-
ið til þess til hvaða úrræða þurfi
að grípa svo gefa megi þeim kost
á að vera virkir þjóðfélagsþegnar.
Það er margt. smátt og stórt sem
skapar það aðgengi sem hér er
talað um. Þar má nefna atriði eins
og sérstaklega vel merkta seðla
fyrir blinda. Það hefur verið bent
á að táknmálið og viðurkenning
þess sem tungumáls heyrnarlausra
sé aðgengi þeirra að samfélaginu
og það er alveg ljóst að menntun
fatlaðra þarf að taka til gagngerrar
endurskoðunar til að auka mögu-
leika þeirra á vinnumarkaði.
Fram að þessu hafa tekjur ör-
yrkja verið settar í samhengi við
þróun launa- og kaupmáttarstigs í
landinu. Það er alvarlegt umhugs-
unarefni fyrir alla að nú skuli vera
uppi tillögur um að frá þessu sé
horfið og það er afturför ef til þess
kemur að stjórnvöld ákveði að geð-
þótta hveiju fötluðum verði
skammtað hveiju sinni. Mikið velt-
ur á hvemig haldið verður á þessum
málum í framtíðinni.
í tilefni alþjóðadags fatlaðra
óska ég fötluðum velfarnaðar og
hvet alla landsmenn til að gefa
stöðu þeirra gaum.
Höfundur er alþingismaður fyrir
Alþýðuflokk.