Morgunblaðið - 31.12.1995, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 1995 B 7
milljarða á ári hveiju.
Eini aðilinn, sem ekkert
fær í sinn hlut fyrir
afnotaréttinn að auð-
lindinni, er sjálfur eig-
andinn, íslenska þjóðin.
Þetta er bæði sið-
ferðilega fordæm-
anlegt og hagfræðilega
óskynsamlegt. Þess
vegna höfum við jafn-
aðarmenn barist fyrir
því s.l. áratug að tekið
verði upp veiðileyfa-
gjald fyrir afnotarétt-
inn af auðlindinni.
Seinast gerðum við til-
lögu um það við af-
greiðslu ijárlaga fyrir
jól. Þá lögðum við til
að veiðileyfagjaldið yrði innheimt
sem sértekjur fyrir þær stofnanir,
sem ríkið rekur og skattgreiðendur
kosta í þágu sjávarútvegsins. Á móti
væri unnt að lækka skatta á almenn-
ing.
Þrír stjórnmálaflokkar hafa nú
lýst yfir stuðningi við þessa stefnu
á Alþingi. Auk Alþýðuflokksins eru
það Þjóðvaki og Kvennalistinn. Auk
þess hafa áhrifamenn innan Alþýðu-
bandalagsins lýst sig sama sinnis,
auk þess sem tillögur um upptöku
veiðileyfagjalds eiga vaxandi fylgi
að fagna t.d. á landsfundum Sjálf-
stæðisflokksins. Það er því ekki
spurning um hvort, heldur hvenær,
veiðileyfagjaldi verður komið á.
Morgunblaðið á mikinn heiður
skilinn fyrir að hafa gætt almanna-
hagsmuna í þessu stóra máli. Það
er hins vegar forystu Sjálfstæðis-
flokksins til skammar, að hafa í
þessu máli eins og í landbúnaðarmál-
um, gengið erinda þröngra sérhags-
muna, í blóra við almannaheill.
4.
Verði af sameiginlegri mynt um
næstu aldamót eins og flest bendir
til, verða áhrif þess á íslenskt efna-
hagslíf í réttu hlutfalli við þann fjölda
þjóðmynta sem sameinast í nýja
gjaldmiðlinum. Ef aðeins Þýskaland,
Frakkland og Benelux-löndin verða
í upphafi aðilar að nýja myntbanda-
laginu verða áhrif þess á íslenskt
efnahagslíf ekki umtalsverð. í reynd
hafa gjaldmiðlar þessara þjóða verið
nátengdir þýska markinu um nokk-
urt skeið. Þýski Seðlabankinn hefur
t.d. komið í veg fyrir að franski
frankinn hafi sveiflast mikið til.
Ef hins vegar bæði
norðurlandamyntimar,
breska pundið, svo ekki
sé minnst á saltfisk-
myntir Miðjarðarhafs-
landanna, verða hluti
af þessu bandalagi, þá
fer það að hafa veruleg
áhrif á íslenska hags-
muni. Nýi gjaldmiðill-
inn er sagður eiga að
verða jafn sterkur
þýska markinu. Það
mun efla íslenskan út-
flutning ef gjaldmiðlar
þeirra svæða sem flutt
er út til styrkjast.
Áhætta vegna gengis-
-fellinga þessara mis-
munandi veiku þjóð-
mynta mun minnka. Þess vegna mun
þetta sennilega styrkja íslenskan út-
flutning, enda verði hann samkeppn-
isfær á alþjóðlegum mörkuðum. Sem
greiðslumiðill gæti íslenska krónan
jafnvel styrkst.
Þeir sem geyma fjármuni sína í
íslenskum peningum munu hinsvegar
þurfa að taka á sig verulega gengisá-
hættu, vegna þess að íslenska krónan
mun veikjast sem geymslumiðill.
Margt bendir til að vextir þurfi að
vera allmiklu hærri hér á landi en í
nágrannalöndunum til að vega upp
á móti óhagræði lítillar, „sjálfstæðr-
ar“ myntar. Litlar „sjálfstæðar"
inynteiningar geta orðið auðveld bráð
spákaupmennsku, orðið of mikill
áhættugjaldmiðill. Það gæti orðið
íslensku atvinnulífi skeinuhætt. Jafn-
vel svo áhættusamt að það gæti ekki
lifað við það til lengdar.
Pólitískt mun nýtt myntbandalag
veikja stöðu þjóðarinnar út á við.
Enn eitt valdabandalag rís sem mun
móta efnahagslíf álfunnar, án þess
að við séum í námunda, hvað þá að
við séum þátttakendur.
Pólitískum hagsmunum er nú til
dags einkum fylgt eftir með full-
gildri þátttöku í fjölþjóðlegum stofn-
unum eða bandalögum sem taka
mikilvægar ákvarðanir.
Nýtt myntbandalag Evrópubanda-
lagsþjóðanna mun því þegar fram í
sækir veikja pólitíska stöðu þjóðar-
innar, ef við stöndum þar fyrir utan.
5.
Evrópusambandið mun á næstu
árum, eftir lok ríkjaráðstefnunnar,
verða að allsheijarsamtökum lýðræð-
isríkja í Evrópu. Þeir einir þurfa að
rökstyðja sitt mál sérstaklega, sem
halda því fram, að stærsta mál sam-'
tímans í Evrópu komi íslendingum
einum þjóða ekki við; sé ekki á dag-
skrá. Eina afstaðan til Evrópusam-
bandsins sem er óframbærileg og
óhaldbær er sú, að málið sé ekki á
dagskrá.
Ríkisstjórnin átti fyrir löngu að
virkja allt stjórnkerfið, í samvinnu
við hagsmunaaðila, til að rannsaka
kosti og galla aðildar og undirbúa
samningsmarkmið og samnings-
stöðu. Hluti þeirrar rannsóknar á að
snúast um það hver verði staða Is-
lands í framtíðinni, utan Evrópusam-
bandsins. Stærsta spurningin er auð-
vitað sú, hvar ísland eigi heima í
samfélagi þjóðanna á næstu öld. Það
er auðvitað spurning um pólitíska
grundvallarafstöðu, alveg eins og
þegar við tókum ákvörðun um stofn-
aðild að Atlantshafsbandalaginu
(1949), um aðild að EFTA (1970)
og um aðild að Evrópska efnahags-
svæðinu (1989-1993).
Hér er því ekki um skyndiákvörð-
un að ræða, sem byggir á því hvenær
Evrópusambandinu þóknast að hefja
viðræður. Hér er um örlagaríkt stór-
mál að ræða, sem eðli málsins sam-
kvæmt á sér langan aðdraganda og
krefst vandaðs undirbúnings. Ríkis-
stjórn sem segir að þjóðinni komi
málið ekki við eða að það sé ekki á
dagskrá, er einfaldlega að bregðast
skyldum sínum. Forsætisráðherra,
sem getur helst ekki rætt málíð nema
í skætingstón að hætti götustráka,
dæmir sig úr leik sem alvöru stjórn-
málamann.
Til eru þeir sem segja að EES-
samningurinn sé okkur nóg eins og
olíuríkinu Noregi. Þessi rök eru ekki
hvað síst notuð af þeim, sem voru
andvígir EES-samningnum af full-
veldisástæðum. En eftir að banda-
lagsþjóðir okkar í EFTA, aðrar en
Noregur og Liechtenstein, hættu
EES samstarfinu hafa fullveldisrök
andstæðinga EES öðlast merkingu,
sem þau ekki höfðu á sínum tíma. I
dag eru Islendingar áhrifalausir
þiggjendur laga og reglna frá ESB,
sem þeir ekki voru áður. EES-samn-
ingurinn samrýmist því ekki lengur
þeim fullveldiskröfum, sem áður voru
úrslitaatriði andstæðinga EES.
Ef íslendingar hins vegar hafna
lögum og reglum ESB á einhveiju
sviði, kallar það á uppsögn samnings-
ins á því sviði, í krafti öryggis-
ákvæða samningsins. Þannig er
hætta á því að samningurinn trosni
smám saman upp.
Oryggi Islendinga er vel tryggt
með aðildinni að Atlantshafsbanda-
laginu og varnarsamningnum við
Bandaríkin. Hvorugt er hins vegar
tryggt til frambúðar. NATO er þegar
orðið að tvíhliða varnarsamstarfi
Bandaríkjanna og Kanada annars
vegar og Evrópusambandsins hins
vegar. Þau ríki sem hvorugum til-
heyra hafa ekki sömu áhrif og áður.
Trygging Bandaríkjanna fyrir öryggi
Evrópu með nærveru hersveita er
ekki varanleg. Framsýnir forystu-
menn lýðveldisins vissu það á sínum
tíma að með stofnaðild íslands að
NATO vorum við að tryggja okkur
fyrir hinu ófyrirséða, í tæka tíð.
Nýjasta rit Þórs Whiteheads um ís-
land í seinni heimsstyijöldinni, er
okkur þörf áminning um að læra af
reynslunni og reikna með hinu ófyrir-
séða, þegar stefnan er mótuð í örygg-
ismálum þjóðarinnar.
Ef samningaviðræður um aðild við
þær þjóðir sem nú eru í biðröðinni
hefjast á árinu 1998 mundi ekki veita
af því að setja allt á fullt í undirbún-
ingsvinnu við að rannsaka kosti og
galla aðildar og samningsmarkmið
nú þegar. Árið 1993 beitti ég mér
fyrir því í ríkisstjórn að fela stofnun-
um Háskólans tilteknar undirbún-
ingsrannsóknir. Niðurstöðum þeirra
var yfirleitt tekið með einfeldnings-
legum glósum af stjórnmáiamönn-
um, sem hafa asklok fyrir himin.
Sannleikurinn er sá að við megum
engan tíma missa til að hefja heima-
vinnu okkar sjálfra af fullri alvöru.
Hræðsluáróðurinn um að ESB
muni stela af okkur fiskimiðunum,
sem stjórnarherrarnir hafa reyndar
úthlutað fámennum úrvalshópi
ókeypis, er fordæmanlegur. í EES-
samningunum féll Evrópusambandið
frá kröfum sínum um veiðiheimiidir
í íslenskri lögsögu og samþykkti var-
anlega undanþágu varðandi fjárfest-
ingar í íslenskum sjávarútvegi. Kröf-
ur Evrópusambandsins um veiði-
heimildir í lögsögu annarra ríkja
verða að byggjast á sögulegum rétti.
Evrópusambandið viðurkennir að
aðildarríki þess eiga engan söguleg-
an rétt til veiðiheimilda innan ís-
lensku lögsögunnar. Hin sameigin-
lega fiskveiðistefna bandalagsins
snýst um sameiginlega nýtingu á
sameiginlegri lögsögu og sameigin-
legum fiskistofnum. Efnahagslög-
sagan íslenska er algerlega aðgreind
frá lögsögu ESB og við nýtum enga
sameiginlega fiskistofna innan lög-
sögunnar. Þess vegna getur enginn
með rökum fullyrt neitt fyrirfram
um niðurstöðu aðildarsamninga
varðandi sjávarútvegsmál, fyrir utan
það eitt að samningsstaða íslendinga
er sterk.
6.
Sá tlmi er alla vega ekki kom-
inn af þeirri einföldu ástæðu að
til þess að breyta „hlutverki og
valdsviði“ forsetaembættisins
þarf stjórnarskrárbreytingu. Lík-
urnar á því að efnt verði til stjórn-
arskrárbreytinga fyrir forseta-
kosningar geta ekki talist miklar.
Sem dæmi um æskilegar
breytingar má nefna kröfuna um
hreinan meirihluta greiddra at-
kvæða til að ná kjöri og afnám
skattfríðinda forsetaembættisins.
En m.a.s. þessu verður ekki
breytt án undangenginna stjórn-
arskrárbreytinga.
Stundum heyrist í almennri
umræðu að forseti geti (og eigi)
að beita meintu formlegu valdi
sínu í stjórnmálaátökum t.d. með
því að neita að undirrita lög, sem
meirihluti Alþingis hefur sam-
þykkt. Þeir sem þannig tala
gleyma því, hvernig til forseta-
embættisins var stofnað sam-
kvæmt stjórnarskrá og hefð. ís-
lenska stjórnarskráin er danskur
erfðagripur. Ákvæðin um hlut-
verk þjóðhöfðingjans bera þess
merki að þingræðið (og lýðræðið)
hafði átt í átökum við konungs-
valdið. Danska stjórnarskráin
snýst því um það að takmarka
vald þjóðhöfðingjans (konungs-
ins) og að festa þingræðisregluna
í sessi um að meirihluti þjóðkjör-
ins þings ráði. Síðar hafa frænd-
ur okkar á Norðurlöndum eins
og t.d. Svíar dregið enn frekar
úr valdi hins arfgenga konungs-
dæmis með því t.d. að færa frum-
kvæðisvald konungs við stjórnar-
myndanir til þingforseta.
Forseti sem léti á þetta reyna
og neitaði að undirrita lög, sem
meirihluti Alþingis hefur sam-
þykkt (eins og t.d. EES-samning-
inn) væri þar með að segja þin-
græðinu stríð á hendur. Afleið-
SJÁ NÆSTU SÍÐU
Jón Baldvin
Hannibalsson
Jafnframt verður að gæta réttlætis
í skiptingu arðs þannig að verkamað-
urinn njóti ávaxtanna ekki síður en
eigendur og stjórnendur fyrirtækja,
en á því sviði er pottur brotinn hér
á landi. Hvaða skýring er t.d. á því
að íslenskur verkamaður í fiskvinnslu
í Danmörku fær mun hærri laun
fyrir sína vinnu en félagi hans á ís-
landi fær fyrir sambærileg störf? Við
skulum minnast þess að efnahags-
legur stöðugleiki sem ekki felur í sér
jöfnuð og réttlát kjör er byggður á
sandi og á sér ekki langa framtíð.
Góðærisgaur Sigmunds ætti að
bretta upp ermarnar og huga að at-
vinnuleysinu, jöfnuði og réttlæti í
stað þess að setja upp sólgleraugu
þegar týra sést við sjónarrönd.
2.
Er spurt að því hvort leyfa eigi
Bandaríkjamönnum, Japönum, Norð-
mönnum, Þjóðveijum, Englending-
um eða öðrum Evrópubúum að fjár-
festa í íslenskum sjávarútvegi vegna
þess að íslenskir aðilar hafa fjárfest
í sjávarútvegsfyrirtækjum í Chile,
Namibíu, Kamtsjatka og Rússlandi?
Svarið er nei, það á ekki að leyfa
erlendum aðilum að kaupa sig inn í
íslenskan sjávarútveg á þessum for-
sendum.
Það er nýbúið að leggja fram
frumvarp á Alþingi um rýmkun
heimilda fyrir erlenda aðila til að
setja fé í íslenskan sjávarútveg og
engin ástæða til að auka þær á með-
an engin reynsla er fengin af þess-
ari breytingu. Það má vera að nauð-
synlegt sé að leyfa einhveija erlenda
fjárfestingu í fiskvinnslu og vöruþró-
un í sjávarútvegi hérlendis til að
bæta skilyrði fyrir aukna framleiðslu
og framleiðni og styrkja stöðu okkar
á erlendum mörkuðum. Um þær
heimildir verða þó að gilda skýrar
reglur sem tryggja að íslendingar
ráði sjálfir útgérð og veiðum innan
efnahagslögsögu landsins.
3.
Með orðinu „sjávarútvegsauðlind"
er væntanlega átt við fiskistofna og
aðrar lifandi auðlindir sjávar. Mætur
maður sagði „að sjávarútvegurinn
hafi komið okkur úr holunum og
gert okkur að þjóð“. Þetta eru ekki
ný sannindi en vilja stundum gleym-
ast. Verðmætasköpunin í sjávarút-
vegi hefur gert okkur kleift að
byggja hér upp þjóðfélag sem stenst
samanburð við iðnþróuð ríki heims-
ins. Og sjávarútvegur - útgerð og
vinnsla sjávarafurða - verður enn
um langa hríð mikilvægasti þátturinn
í þjóðarbúskapnum þrátt fyrir vax-
andi möguleika í öðrum atvinnu-
greinum.
Lifandi auðlindir sjávar eru tak-
markaðar og þess vegna er brýnt
að nýta þær skynsamlega og taka
ekki meira úr þeim hveiju sinni en
þær þola. Það þarf að meta afrakst-
ursgetu fiskistofna og stofna annarra
nytjadýra og setja reglur sem tryggja
að veiðin miðist við þá getu. Jafn-
framt þarf að tryggja að reglurnar
séu með þeim hætti að arðurinn af
þessum sameiginlegu auðlindum
þjóðarinnar renni til íbúa byggðanna
og landsmanna allra, en ekki til fárra
útvaldra.
Alþingi samþykkti árið 1983 að
gerð skyldi tilraun með kvótakerfið
svokallaða í eitt ár, enda voru þá
margir lausir endar og undirbúnings-
vinnu ólokið. Þetta kerfi er enn við
lýði í megindráttum, en ýmsar breyt-
ingar hafa verið gerðar á því til að
stoppa í göt sem fram hafa komið.
Þetta kvótakerfi sem átti að vernda
nytjafiskana og hámarka afrakstur-
inn af veiðum, tryggja vísindalegt
eftirlit með ástandi fiskistofna,
minnkun flota og aukna hagkvæmni
í veiðum, hefur ekki skilað þeim ár-
angri sem að var stefnt. Ofan á það
bætist að nú á útgerð smærri báta
í vök að verjast og sú fjölbreytni í
stærð og gerð báta og veiðarfæra,
sem einkennt hefur íslenska flotann,
er í hættu. Og nú er svo komið að
helstu auðlindir hafsins eru að verða
eign fárra útvaldra útgerðarmanna
og fyrirtækja. Hefð er að myndast
á eignarhaldi fárra sægreifa á fiskin-
um í sjónum og verðmætustu hrygg-
leysingjum sjávar, sem veitir þeim
heimild til að arfleiða aðra að þess-
ari eign sinni. Niðurstöður úr þessari
12 ára tilraun eru flestum ljósar, en
þrátt fyrir það virðist ekki vera sam-
staða um að endurskoða kerfið eða
leita nýrra leiða til að ná settum
markmiðum.
Það er orðið mjög brýnt að leita
nýrra leiða til að ná settum markmið-
um í stjórn fiskveiða og það verður
að gerast í samstarfi við vísinda-
menn, útgerð, fiskvinnslu, starfsfólk
°g byggðarlög. Alþýðubandalagið
getur aldrei fallist á það stjórnkerfi
veiða sem færir þjóðarauð á fárrá
manna hendur og mismunar lands-
hlutum og byggðariögum með ósann-
gjörnum hætti.
Kvótakerfið hefur haft ýmis skað-
leg áhrif á vinnslu sjávarafurða í
landi án þess að á vandamálum hafi
verið tekið. Og sama má reyndar
segja um bankakerfið, sem virðist
reka aðra stefnu á þessu sviði en
stjórnvöld. Með EES-samningnum
áttu að opnast nýir markaðir fyrir
fullunna sjávarvöru og skilyrði að
skapast fyrir smá og meðalstór fyrir-
tæki hér á landi. Þessir möguleikar
nýtast ekki nema að mjög takmörk-
uðu leyti vegna þeirrar afstöðu bank-
anna að lána ekki fé til uppbygging-
ar á nýjum fyrirtækjum í sjávarút-
vegi. Og þessa afstöðu taka ríkis-
bankarnir ekki síður en aðrir.
Það er ljóst að lifandi auðlindir
sjávar nýtast þjóðinni ekki sem skyldi
á meðan haldið er af þijósku í það
fyrirkomulag sem nú er viðhaft í
sjávarútvegi og vinnslu. Veiðileyfa-
gjald er engin töfralausn, en það
má nota til að losa um eignarhald
fárra aðila á sameiginlegum auðlind-
um þjóðarinnar og koma í veg fyrir
hefðarrétt. Margvíslegum öðrum að-
gerðum má beita til að leysa þá
slæmu hnúta sem búið er að binda
og skapa með því svigrúm fyrir skyn-
samlegri nýtingu auðlindanna. Þar á
meðal þeirrar auðlindar sem felst í
reynslu og verkkunnáttu þjóðarinnar
á sviði sjávarútgerðar og vinnslu.
4.
Leiðtogafundur Evrópusambands-
ins er búinn að samþykkja sameigin-
legan gjaldmiðil þessara þjóða, en
af fréttum að dæma er enn óvíst
hvort af því verði á þessari öld og
hvaða ríki muni taka þátt í þessu
samkrulli. Breska vikuritið Econom-
ist segir t.d. að þessi ákvorðun leið-
togafundarins sé ein af mörgum
dæmigerðum óljósum ákvörðunum
æðstu stofnana ESB, enginn viti
hvort hún verði að veruleika eða
hvernig hún verði framkvæmd. Á
rneðah þessi óvissa ríkir er ekki
hægt að meta áhrifin á samkeppnis-
stöðu íslenskra fyrirtækja, sérstak-
lega á meðan ekki er ljóst hvaða
lönd muni nota nýja Evróinn.
Gangi ákvörðunin eftir hafa ís-
lensk fyrirtæki af því viss þægindi
og hagræðingu, sem felst í því að
flytja vöru á stóran markað þar sem
einn gjaldmiðill er notaður í stað
margra. Á móti kemur að samkeppn-
isstaða íslenskra fyrirtækja gæti
versnað eitthvað vegna vaxtalækk-
unar í sumum landanna í kjölfar
breytingarinnar. Á þessu stigi er
ekki hægt að segja fyrir um hver
heildaráhrifin munu verða á stöðu
íslenskra fyrirtækja og engin ástæða
til að reyna það.
5.
Það er ljóst að margar meginsam-
þykktir Evrópusambandsins, sér-
staklega þær sem lúta að sjávarút-
vegi og sameiginlegri nýtingu á auð-
lindum hafsins, eru andstæðar hags-
munum íslendinga. Það er ekkert
sem bendir til að þessum samþykkt-
um verði breytt á ríkjaráðstefnunni
og á meðan þær standa óbreyttar
er ekki mikil ástæða til að ræða
aðild Islands að Evrópusambandinu.
ísland er aðili að samningnum um
Evrópska efnahagssvæðið og hefur
með honum tekið á sig margvíslegar
skyldur gagnvart ríkjum Evrópusam-
bandsins, sem sumar hveijar fela í
sér visst afsal fullveldisréttar. Á
þennan samning er ekki komin
reynsla ennþá. Við erum fámenn þjóð
og þurfum að gæta okkar í samskipt-
um við aðrar þjóðir viljum við halda
sjálfstæði okkar og fullveldisrétti.
Við skulum einnig hafa í huga að
víðar má ná góðum viðskiptasamn-
ingum en í Evrópu eins og nýleg
dæmi sanna, og það án hættu á af-
sali fullveldisréttar.
6.
Ég vil nota þetta tækifæri og
þakka frú Vigdísi Finnbogadóttur,
forseta íslands, fyrir frábær störf í
þágu lands og þjóðar, Það verður
erfítt að fylla hennar skarð og það
mun taka tíma fyrir nýjan forseta
að öðlast þann sess á alþjóðavett-
vangi sem forseti okkar skipar nú.
Hún hefur verið konum fyrirmynd
og hvatning bæði hér á landi og 5
öðrum löndum.
Ákvæði stjómarskrárinnar um
embætti forseta lslands má túlka
með ýmsu móti. Vilji forsetans og
þjóðarinnar ræður miklu um það
hvernig forsetaembættið þróast enda
eru ákvæði stjómarskrárinnar með
þeim hætti að þau koma ekki í veg
fyrir að embættið breytist og fylgi
breyttum viðhorfum og kröfum. Ai-
þýðubandalagið er ekki fylgjandi því
að þingræðið verði afnumið með því
að teknar verði upp beinar kosningar
á forseta, sem velji sér ríkisstjórn
án tillits til meirihluta á Alþingi.