Morgunblaðið - 14.04.1996, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIB
seti ekki haft raunveruleg áhrif á stjórn-
armyndanir síðan 1959 heldur frekar komið
fram til að gæta formreglna. Það er auðvitað
merkilegt en það er þá einkum vegna þess
að aðstæður í stjómmálum hafa verið slíkar.
Auðvitað geta komið upp þær aðstæður
að forseti verði að hafa mjög drjúg áhrif á
stjórnarmyndunarviðræður. Slíkt er raunar
lögboðið og stjórnarskrárbundið. Þá er það
kostur að forseti þekki til vettvangs stjóm-
málanna.
Menn segja að stjórnmálamaður eigi ekki
að vera forseti því embættið eigi að vera
hafið yfir stjórnmál. Það er rétt að embættið
á að vera hafið yfír flokksþrætur. En forseti
sem hefur verið stjórnmálamaður heldur ekki
áfram stjórnmálastarfsemi verði hann for-
seti. Hann hefur hins vegar þá reynslu sem
býr að baki stjómmálastarfseminni sem getur
gagnast honum í forsetaembættinu.
A sama hátt getur einhver forsetaframbjóð-
andi til að mynda haft það sér helst sér til
ágætis að hafa verið á móti húsum. Eftir að
hann eða hún væri orðinn forseti mundi hann
væntanlega ekki halda því áfram að vera á
móti húsum en kannski mundi sú reynsla
nýtast viðkomandi í forsetaembættinu.
Um leið þýðir það ekki að sá sem verið
hefur stjórnmálamaður verði af þeirri ástæðu
góður forseti, frekar en hitt að sá sem ekki
hafi verið stjórnmálamaður verði ekki góður
forseti. Við höfum dæmi sem sýna og sanna
það gagnstæða. Stjórnmálareynsla er örugg-
lega góð en það er jafnframt mikilvægt að
persónan sé þannig að henni sé almennt
treyst og hafi ekki vafasaman feril í þeim
efnum.“
Ekki eftir flokkslínum
- Sérðu fyrir þér að flokkarnir, þar á
meðal Sjálfstæðisfíokkurinn, komi inn í kosn-
ingabaráttuna með einhverjum hætti?
„Nei, það er löngu liðin tíð. I fyrsta lagi
geta flokkarnir ekki hugsað sér að blanda
sinni starfsemi inn í þess háttar kosningabar-
áttu frekar en prestkosningar forðum vegna
þess að reynslan segir okkur að fólk fer eft-
ir öðrum hlutum en beinum flokkslínum í
forsetakosningum.
Það hefur hefur verið tilhneiging í flokk-
unum, a.m.k. í mínum flokki, að vona að
forsetakosningar verði sem allra sjaldnast
því þær hafa heldur truflandi áhrif á venju-
lega fiokksstarfsemi.“
- Hvað með fyrirkomulag forsetakosn-
inga. Finnst þér til dæmis að það eigi að
vera tvær umferðir í ljósi þess að forseti
gæti náð kjöri með innan við 20% atkvæða.
„Nei. Það orkar í raun tvímælis að emb-
ætti sem hefur nánast engin raunveruleg
völd samkvæmt stjórnarskránni, skuli vera
þjóðkjörið. Og hugmyndir um að láta þjóðina
kjósa tvisvar í allsheijarkosningum til emb-
ættis sem ekki hefur meiri völd en íslenska
forsetaembættið, eru nokkuð sérstakar. Mér
finnst ekkert ýta undir slíkt.“
Gott stjórnarsamstarf
- Nú er að líða að ársafmæli ríkisstjórnar-
innar. Hvernig finnst þér stjórnarsamstarfið
hafa tekist til þessa?
„Mér finnst það hafa tekist afar vel. Menn
hafa náð vel saman, hlutirnir ganga vel fyr-
ir sig, það gengur vel að afgreiða mál og
þau eru ekki í fjölmiðlunum meðan þau eru
í vinnslu. Til að mynda ykkar blað hætti að
fá þessar innanhússfréttir, sem það hafði af
einhveijum ástæðum alltaf úr síðustu ríkis-
stjórn, án þess að ég ætli að geta mér til
hvernig á því stendur. Sama hefur gerst með
Dagblaðið.
I annan stað finnur maður að þingmeiri-
hlutinn er afar traustur. Menn sögðu að lítið
hefði verið að gerast í þinginu síðastliðið
haust en þegar upp var staðið kom í ljós að
þingið var eitt það afkastamesta sem verið
hafði; ríkisstjórnin hafði komið sínum málum
í gegn svo hávaðalítið að menn héldu að
ekkert hefði gerst.
Ég var gjarnan teiknaður með stór sólgler-
augu fyrir síðustu kosningar af þeim ágæta
stjórnmálaskríbent Sigmund, sem er oft afar
naskur á hluti. Sumir héldu að ég væri of
bjartsýnn og væri fyrir kosningarnar að
draga upp mynd af efnahagsmálum þjóðar-
innar sem ekki gæti staðist. En það hefur
allt gengið fram og raunar heldur betur en
ég gaf til kynna fyrir kosningar.
Þá hafa vextir farið lækkandi innanlands,
gengið er stöðugt, verðbólgan er lág og kaup-
máttur hefur vaxið meira og öruggar nú en
á löngum tíma þar á undan. Það hafa áður
komið kaupmáttarstökk sem engin innistæða
var fyrir en nú vex kaupmátturinn þétt og
örugglega og fólk skynjar þetta.“
- Þegar þetta stjórnmálasamstarf er borið
saman við síðustu ríkisstjórn Sjálfstæðis-
flokks og Alþýðuflokks virðist fyrri stjórnin
þó óneitanlega hafa verið líflegri.
SUNNUÐAGUR 14. APRÍL1996 11
Það gat enginn borið
ábyrgð á því hvort
ég færi fram eða
ekki nema ég sjálfur.
Eg bað engan um
stuðning og ýtti ekki
undir nokkurn að
hvetja mig. Eg sé því
ekki að þetta hafi
ruglað nokkurn
mann í ríminu.
Óþörf lausmælgi
mjög gott. En það komu fyrir
atvik sem pirruðu mig, ég get
ekki neitað því. Til dæmis eins-
konar gæjatilþrif varðandi
Keflavíkurflugvöll að halda að
önnur lög giltu varðandi tollamál
þar, en annars staðar. Að menn
gætu flutt inn einhveijar vörur
gegnum hlið þar, sem ekki kæm-
ust gegnum annað hlið. Það á
ekki að þurfa einu sinni að
standa í viðræðum um slíka
hluti.
Það var ekkert gaman fyrir
okkur fjármálaráðherra að beina
því tíl ríkistollstjóra að hirða ein-
hveija vöru, sem utanríkisráð-
herra hafði hleypt inn sem toll-
stjóri annars staðar. Það á ekki
að hleyþa mönnum í svona dellu-
aðstöðu; alvarlegir stjórnmála-
menn geta ekki gert slíkt.
En Jón var hins vegar afar
frískur stjórnmálamaður og að
mörgu leyti afar gott að vinna
með honum þótt einstök atvik
hafi mælst svona sterkt. En allir
menn eru ólíkir og ef ég er að
kvarta yfir samskiptum við Jón
tel ég alveg gefið að hann hafi
fullan rétt til að kvarta yfir ein-
hveijum samskiptum við mig.
Menn eru ekki forsvarsmenn
stjórnmálaflokka án þess að
hafa drifkraft og forustueiginleika og þegar
slíkir menn hittast er eðlilegt að það neisti
svolítið."
„Menn voru óþarflega lausmálir þá um
mál sem enn voru á vinnslustigi. En frá mín-
um bæjardyrum séð er betra að það gerist
meira og minna sé talað á vinnslustiginu.
Þó að ég segi þetta tel ég að ríkisstjórnin
sem sat 1991 til 1995 hafi verið afar vel
heppnuð. Hún kom mjög mörgu góðu til leið-
ar og lagði grundvöll að því sterka efnahags-
lífi sem við byggjum nú á og það var margt
skemmtilegt og farsælt sem gerðist. En það
samstarf hafði þennan agnúa, að menn máttu
helst ekki sjá hljóðnema án þess að hlaupa
í hann.
Síðan var ég afar óánægður með kosninga-
baráttuna sem fór þannig fram að hinn
stjórnarflokkurinn virtist ætla að reka henti-
stefnukosningabaráttu sem hefði ekkert með
áframhaldandi stjórnarsamstarf að gera,
hvorki við minn flokk né aðra. Því þau mál
sem flokkurinn sagði heilög tók enginn ann-
ar flokkur undir. 10% flokkur getur ekki leyft
sér að gera slík mál að heilögum málum í
kosningabaráttu. Það er bara leikaraskapur.
Þessi málatilbúnaður gerði algerlega
ómögulegt að reyna að mynda stjórn eftir
kosningar því þar var farið af stað með ger-
ólík mál og flokkunum stefnt sarnan."
- Var þá áframhaldandi stjórnarsamstarf
þessara flokka dauðadæmt frá upphafi kosn-
ingabaráttunnar?
„Það kom í ljós um það bil 10 dögum eft-
ir kosningarnar, þegar við fórum yfir málin.
Það var fullur vilji hjá mér til að halda sam-
starfinu áfram því mér hafði líkað þar margt
vel. Og ef við hefðum fengið 1-2 þingmönnum
meira hefði ég lagt mitt ýtrasta að mörkum
til að halda samstarfínu áfram. En það sam-
starf hefði að vísu orðið erfitt, eins og Alþýðu-
flokkurinn lagði kosningabaráttuna upp.“
Breyttar forsendur
- Samstjórnir Sjálfstæðisflokks og Fram-
sóknarflokks hafa fengið á sig hagsmuna-
gæslustimpil; að þær standi vörð um óbreytt
ástand en horfi lítið frarn á við. Sjálfstæðis-
flokkurinn hefur Tsögulegu ljósi ekki farið
sérlega vel úr slíku samstarfi. Óttastu ekki
að það sama verði raunin nú?
„Eg er þeirrar skoðunar að menn eigi að
þekkja söguna vel en ég er ekki þeirrar skoð-
unar að menn geti nánast ljósritað hana. Það
er svo margt ólíkt og forsendur hafa breyst.
Viðskiptalífið allt er opnara og öðru vísi en
en áður var. Flokkarnir eru ekki að skipta
þjóðfélaginu til helminga eins og hér forðum
tíð.
Hið gamla heiti helmingaskiptastjórn gekk
út á það að menn skiptu „góssinu" eins og
hægt var að segja. Þjóðfélagið hefur sem
betur fer breyst svo mikið að þetta er ekki
lengur uppi með þeim hætti. Það finnur
maður glöggt í ríkisstjórninni.“
Gæjatilþrif
- Það er greinilega öðru vísi samband
milli ykkar Halldórs Asgrímssonar, en var á
milli ykkar Jóns Baldvins Hannibalssonar.
„Samstarfíð við Halldór er mjög gott og
traust. Okkur gengur vel að tala saman og
afgreiða mál og við komum beint framan
hvor að öðrum.
Samstarf okkar Jóns var einnig löngum
Atvinnulífið farið að spjara sig
- Hver eru næstu verkefni ríkisstjórnar-
innar?
„Það eru ýmis mál í vinnslu á Alþingi. Sum
eru umdeild eins og þau sem snerta kvóta,
bátaútgerðir og stórútgerðir, launþegasam-
tökin, yfirfærslu grunnskólans og fjármagns-
tekjuskatt.
Þá eru í undirbúningi mál sem varða bank-
ana og sjóðakerfið og uppstokkun í því efni.
Allir þessir þættir eru hluti í viðleitni ríkis-
stjórnarinnar til að bæta og jafna almenn
samkeppnisskilyrði, sem við höfum gert mik-
ið af síðustu fimm ár og hefur skilað sér í
mun heilbrigðara viðskiptaumhverfi. Ríkis-
valdið og ráðherrarnir eru ekki lengur með
puttana í hagsmunum einstakra fyrirtækja
eins og var dagiegt brauð áður. Ég held að
þetta sé hluti af því að atvinnulífið er farið
að spjara sig betur að menn vita að það er
ekki lengur hægt að leita á náðir „stóru
mömmu“ í stjórnarráðinu.
Það er ánægjulegt að sjá, að það er upp-
gangur í nánast öllum fyrirtækjum landsins.
Að vísu er ekki stórhagnaður og fyrirtækin
nýta batnandi hag til að bæta sér upp lang-
varandi tap með skynsamlegum hætti. Jafn-
framt eru þau að byija að fjárfesta, hægt
en örugglega.
Maður heyrir hins vegar óróa í launþega-
hreyfingunni, sem ég hef áhyggjur af. Því
launþegaforustan á, ásamt vinnuveitendum
og ríkisvaldi, miklar þakkir skildar fyrir að
hafa lagt grundvöllinn að þessum aukna
kaupmætti. Og menn mega ekki láta undan
þeirri freistingu að fara að pína fram ein-
hveijar gervilaunahækkanir með látum og
falla þannig í gamla farið. Ég trúi því ekki
að menn, sem eiga svo stóran hlut í þeim
efnahagslega ávinningi, sem nú er að verða,
fari í það gamla far.“
Samróð, ekki samningar
- En sambandið milli ríkisstjórnarinnar og
launþegahreyfingarinnar hefur versnað veru-
lega á síðustu mánuðum. Fyrst vegna kjara-
dóms- og þingfararkaupsmálsins sl. haust
og nú vegna lagafrumvarpa um opinbera
starfsmenn og stéttarfélög og vinnudeilur.
Er ekki fyrirsjáanleg hætta, m.a. vegna
þessa, á að næstu kjarasamningar verði erfíð-
ir?
„Ég hef síðustu fímm ár átt mjög gott
samstarf við forustumenn á vinnumarkaði.
Það hefur verið fullur trúnaður milli manna
og þótt auðvitað hafi verið togstreita og átök
og menn ekki alltaf sammála þá hafa þeir
getað talað saman og getað treyst orðum
hvers annars.
A hinn bóginn hefur ríkisvaldið sagt að
það geti ekki afsalað sér löggjafarvaldinu
vegna þess að aðilar úti í bæ segi að um sé
að ræða heilög mál sem þeir eigi einir að
ráða. Við setjum leikreglur í landinu og þtessi
þáttur er ef til vill sá allra mikilvægasti, því
hann getur haft úrslitaþýðingu um efnahags-
þróun og afkomu fólks.
Mér fínnst afar vafasamt hjá stjórnarand-
stöðunni, sem er hluti af löggjafarsamkom-
unni, að taka blint undir kröfur um að þing-
ið setji ekki leikreglur í trássi við vilja ein-
hverra aðila úti í bæ. Þetta er mjög ótrúverð-
ugt og skilaboðin sem almenningur fær eru
þau að stjórnarandstaðan líti ekki á sig sem
fulltrúa almennings á Alþingi heldur fulltrúa
einhverra þrýstihópa sérhagsmuna.
Við viljum setja leikreglur eftir nána sam-
vinnu við þessa aðila. Það er gert; það hefur
verið náið samráð og samvinna en þetta voru
ekki samningar sem átti að ljúka með sam-
komulagi.“
Óheimilt að gefast upp
- Það hefur komið fram að félagsmálaráð-
herra og ríkistjórnin eru reiðubúin til að end-
urskoða umdeild atriði í frumvarpinu. Hvers
vegna leggur ríkisstjórnin þá svona mikla
áherslu á að afgreiða frumvarpið nú, ef frum-
varpið hefur á endanum heldur litlar breyt-
ingar í för með sér?
„Það er nú það kaldhæðnislega að þetta
eru mjög mild frumvörp og varfærin. Það
er vegna þess að þau eru unnin upp úr starfi
milli aðila. Það mætti halda af öllu moldviðr-
inu sem þyrlað hefur verið upp, að lögin séu
miklu harðari. En megininntak frumvarpanna
er að auka veg hins einstaka félagsmanns.
Það er hvergi tekið vald frá forustu verkalýðs-
félaga og sett til ríkisins. Sums staðar er
tekið svolítið vald frá verkalýðsforustunni og
sett til félagsmannanna sjálfra. Og það er
erfítt fyrir verkalýðsforingjana að útskýra
fyrir sínu fólki að þeir séu reiðir út af þessu.
Því fínnst mér sumir forustumenn verkalýðs-
foringjanna á veikum grunni í gagnrýni
sinni.“
- En hvers vegna þarf að afgreiða þetta
nú? Er það vegna kjarasamninganna næsta
vetur?
„Nei. En þegar farið er af stað með að
setja leikreglur um jafn viðkvæmt svið og
þetta, er best að ljúka því eins fljótt og unnt
er, til að tryggja öryggi og festu. Þegar kem-
ur svo krafa utan úr bæ, sem sett er fram
með mjög háværum hætti, um að banna lög-
gjafanum að afgreiða einhver lög, þá er nán-
ast búið að setja þing og ríkisstjórn upp að
vegg og hún hefur ekki leyfi til að gefast
upp fyrir slíkum kröfum. Hafí eitthvað ýtt
undir að þessu verði að ljúka þá eru það
þessi viðbrögð.“
Ganga sem lengst í stækkun NATO
- Ef við snúum okkur að heimsmálunum
þá hafa Rússar gert samkomulag um náið
samstarf við Hvítrússa og Pólveijar segja
að nú nái landamæri Rússlands upp að landa-
mærum Póllands og þrýsta á að komast inn
í NATO eins og fleiri. Hvaða stefnu finnst
þér að Atlantshafsbandalagið eigi að taka?
„Ég hef verið fylgjandi því að Atlantshafs-
bandalagið notaði tækifærið, sem maður veit
ekki hvað það hefur lengi, stækkaði sig í
austurátt, og gengi helst sem lengst."
- Og Eystrasaltsríkin yrðu þar með?
„Helst vildi ég það, ég get ekki neitað
því. En maður verður líka að vera raunsær.
Það erum ekki við, sem mundum ábyrgjast
frelsi þessara ríkja. Það yrðu ríki á borð við
Bandaríkin og í því þjóðfélagi, í þinginu þar,
eru miklar efasemdir um að við þessar að-
stæður eigi Bandaríkin að færa út skuldbind-
ingar sínar til Póllands og þessara landa.
Miklar efasemdir.
Stjórn Clintons er fremur hlynnt því, en
repúblikanar eru fremur andvígir því. Ég
átti spjall þegar ég var í Bandaríkjunum fyr-
ir nokkrum mánuðum við einn af þáverandi
forsetaframbjóðendum, Lamar Alexander, og
ég heyrði að hann hafði miklar efasemdir
um það að Bandaríkin ættu styðja að NATO
stækkaði í austur. Það munaði ekki miklu
að hann yrði frambjóðandi repúblikana í
kosningunum og það kom mér á óvart að
maður í slíkri stöðu hefði þessa skoðun.“
Höfum haldið afvinnuleysi niðri
- Nýlega var fundur sjö helstu iðnríkja
heims í Lille í Frakklandi og þar talaði Jacqu-
es Chirac Frakklandsforseti um að fínna yrði
þriðju leiðina milli atvinnuleysis og um leið
velferðarkerfisins á meginlandi Evrópu ann-
ars vegar og hins vegar þeirrar stefnu, sem
nú er fylgt í Bandaríkjunum, og hefur leitt
til þess að atvinna hefur aukist, en sagt er
að fylgikvillinn sé skortur á atvinnuöryggi.
Hvernig horfir þessi umræða við okkur?
„Við höfum alltaf verið mjög viðkvæm
fyrir atvinnuleysi, sem betur fer, og atvinnu-
leysi hefur farið minnkandi jafnt og þétt hjá
okkur. Línan er bein niður, ef tekin eru tvö,
þijú síðustu ár, sem er mjög mikilvægt, og
hlutfall atvinnuleysis hér þykir kraftaverk í
Evrópu. Svo er talað um ísland sem láglauna-
land. Því miður skrifaði þetta ágæta blað,
Morgunblaðið, leiðara, sem hét „Láglauna-
landið Island". Auðvitað er alveg fáránlegt
að segja það. Þótt hægt sé að finna ríki, þar
sem launin eru hærri en á íslandi, er ísland