Morgunblaðið - 22.05.1996, Síða 13

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 22. MAÍ 1996 13
GREIIMARGERÐ
og systur í Austur-Þýzkalandi eftir
sameiningu Þýzkalands, heldur einn-
ig við þjóðir Mið- og Austur-Evrópu,
sem nú standa í þeim sporum að
vinna bug á arfleifð kommúnismans
°g byggja upp réttar- og lýðræðis-
ríki á rústum hans.
Vaclav Havel, forseti Tékklands,
er rödd lýðræðisbyltingarinnar í Mið-
og Austur-Evrópu á alþjóðavett-
vangi. Hann er trúverðugur vegna
þess að hann var höfuðandstæðingur
lögregluríkisins á tímabili sovézku
nýlendustjórnarinnar þar í landi.
Hann er innblásinn hugsjónamaður
um frelsi, mannréttindi og lýðræði.
Þegar hann talar þá hlusta menn.
Lennart Meri, forseti Eistlands,
er svipaðrar gerðar. Hann var sjálfur
fórnarlamb sovézku nýlendustjórn-
arinnar, þar sem hann og fjölskylda
hans voru flutt nauðungarflutning-
um í Gulagið. Hann er lærður mað-
ur, sem er orðinn vitur vegna óvenju-
legrar lífsreynslu. Honum hefur tek-
ist í snjöllum ræðum og hugvekjum
að ná eyrum valdamanna á Vestur-
löndum sem innblásinn talsmaður
fyrir sjálfstæði Eystrasaltsríkjanna.
Honum hefur tekist í krafti yfir-
burðaþekkingar að eyða fordómum
í garð þessara þjóða og vinna vald-
hafa til fylgis við málstað þeirra;
um rétt þeirra til að verða hluti hinn-
ar evrópsku þjóðarfjölskyldu. í leið-
inni hefur hann mótað hlutlaust og
valdalítið forsetaembætti á þann veg
að hann er orðinn að persónu-
gervingi og rödd Eystrasalts- þjóð-
anna í utanríkis- og öryggismálum.
Að virkja Bessastaði
Getur forseti íslands fetað í fót-
s_por þessara manna? Tökum dæmi.
Astþór Magnússon, sem orðaður
hefur verið við forsetaframboð, er í
forsvari fyrir samtök sem starfa í
mörgum löndum og kenna sig við
frið 2000. Ólafur Ragnar Grímsson,
forsetaframbjóðandi, var á sínum
tíma í forsvari fyrir alþjóðlegum
þingmannasamtökum „Parlament-
arians for Global Action". Bæði þessi
samtök boða stefnu t.d. í afvopnun-
armálum, sem gengur í berhögg við
grundvallarþætti varnarmálastefnu
Atlantshafsbandalagsríkjanna.
Ef þessir frambjóðendur, hvor
þeirra sem næði kjöri, kysu að beita
embætti forseta íslands til að hrinda
þessum hugmyndum í framkvæmd
og vinna þeim fylgi, er hætt við að
þeir lentu fljótlega í árekstri við rík-
isstjóm, utanríkisráðherra og þing-
meirihluta, sem fylgja annarri stefnu.
Hvað yrði þá um forsetann sem „sam-
einingarafl“ þjóðarinnar, sem tekur
ekki afstöðu til pólitískra ágreinings-
mála og er hafinn yfir flokkadrætti?
Vill þjóðin forseta sem er yfirlýstur
andstæðingur þeirrar utanríkis-
stefnu, sem meirihluti þings og þjóð-
ar hefur mótað á lýðveldistímanum?
Eða telur þjóðin að forsetaembættið
sé „ópólitískt" og skoðanir forsetans
komi því málinu ekki við?
- Tökum annað dæmi: Getur forset-
inn látið til sín taka í málum sem
eru hápólitísk í eðli sínu, en eru um
leið siðferðileg álitamál og varða hag
einstaklinga og fjölskyldna í þjóðfé-
laginu? Hafa forsetaframbjóðendur
einhveija skoðun á tilvistarkreppu
láglaunafjölskyldunnar á íslandi
með sinn langa vinnudag? Hafa for-
setaframbjóðendur eitthvað að segja
um gildi hjónabandsins fyrir fjöl-
skylduna og uppeldi ungu kynslóðar-
innar í landinu? Hafa þeir skoðanir
á því hvernig hlúa megi að fjölskyld-
unni sem hornsteini samfélagsins
eða hvað unnt sé að gera af hálfu
stjórnvalda til þess að draga úr tíðni
hjónaskilnaða og uppflosnun Qöl-
skyldna? Hafa forsetaframbjóðendur
skoðun á þeim siðferðilega vanda
sem snýr að fóstureyðingum? Getur
forseti, í samráði við önnur stjórn-
völd, beitt sér fyrir ákveðnum að-
gerðum til að ráðast að rótum fíkni-
efnavandans, sem hvílir eins og
mara á mörgum fjölskyldum?
Er ekki hætt við því að forseti,
sem vildi úr ræðustóli eða í rituðu
máli vanda um við þjóð sína, grípa
á siðferðilegum meinum eða vísa
öðrum veginn á forsendum siðferði-
legs gildismats, yrði brátt umdeild-
ur? Samrýmist slíkt hlutverk kenn-
ingunni um „sameiningartáknið"?
I þessu samhengi mætti nefna til
sögunnar annað mál, sem forseti
gæti hugsanlega látið til sín taka,
einmitt vegna þess að Alþingi hefur
reynzt ófært um að taka á því eða
samþykkja nothæfar lausnir. Hér á
ég við sjálft stjórnarskrármálið og
ýmis réttindamál tengd stjórnskipun
og stjórnsýslu. Getur forseti beitt
sér fyrir umræðu um endurskoðun
stjórnarskrárinnar þ.m.t. um mál
eins og valdsvið forseta, aðgreiningu
framkvæmdavalds og löggjafar-
valds, jöfnun atkvæðisréttar eða
önnur slík hápólitísk ágreiningsmál?
Myndi hann ekki fljótlega vera sak-
aður um að fara út yfir valdmörk
sín og stofna í hættu hlutverki sínu
sem sameiningarafl eða sameining-
artákn?
„Hin helgu vé“
Margir nefna til sögunnar að for-
seti eigi einkum að fjalla um „hin
helgu vé“: Land, þjóð og tungu. Eitt
er það að mæra ágæti eigin þjóðern-
is og sögu, bókmennta og lista.
Annað að ræða við þjóðina af alvöru
og yfirvegun um vanda þjóðmenn-
ingar í heimi vaxandi alþjóðavæðing-
ar; um það hvort þjóðlegri menningu
vegnar betur í einangrun eða undir
áreiti og í samkeppni við alþjóðlega
menningu og í fjölþjóðlegu menning-
arsamstarfi.
Ef forsetinn hefði mótaðar skoð-
anir á þessum málum og vildi virkja
starfsfólk í víngarði menningarinn-
ar, skólamenn, vísindamenn og lista-
menn til að auka gæði skólahalds,
menntunar og menningar, er hætt
við að ýmsum þætti hann vera far-
inn að ryðjast inn á verksvið stjórn-
valda. Skyldi ekki menntamálaráð-
herranum þykja að sér þrengt?
Sama máli gegnir ef forsetinn
vildi beita sér fyrir leiðbeinandi og
greinandi umræðu um lýðræðislegt
og menningarlegt hlutverk fjölmiðla
í nútíma samfélagi. Hefur hann t.d.
skoðun á menningarhlutverki Ríkis-
útvarpsins og framtíð þess í sam-
keppni við einkarekna fjölmiðla? Eða
á þeirri stefnu sem taka ber í fjar-
skiptabyltingunni, sem skollin er á,
og kallar á grundvallarbreytingar á
innlendum stofnunum og starfsemi?
Samrýmast slíkar hugmyndir sam-
einingaraflinu eða er hér farið út
yfir valdmörk forsetans? Er þetta
ekki m.a. hlutverk alþingismanna
og annarra í ftjálsum skoðanaskipt-
um í opnu lýðræðisþjóðfélagi? Getur
„Eru þeir [forsetafram-
bjóðendur] ásáttir við það
að forsetaembættið snú-
izt ekki um neitt og þá
kosningabaráttan ekki
heldur? Er það þessvegna
sem sumir þeirra keppast
við að þegja? ... Þessi
kosningabarátta er ekki
samboðin þjóð sem telur
sig búa í upplýstu menn-
ingarsamfélagi."
sérstaða forsetaembættisins verið í
því fólgin að leiða umræðuna með
þjóðinni með því að setja mál af
þessu tagi á dagskrá?
Forsetinn og erlend samskipti
Ríkisstjórn, í krafti meirihluta
Alþingis, mótar á hveijum tíma í
megindráttum þá stefnu, sem fylgt
er í utanríkis- og varnarmálum, í
utanríkisviðskiptamálum og í sam-
skiptum við aðrar þjóðir.
Hvert er hið sérstaka hlutverk
forsetans varðandi alþjóðasam-
skipti? Forsetinn fer í opinberar
heimsóknir í boði annarra þjóðhöfð-
ingja. Hann hefur mikil samskipti
við pólitíska valdhafa annarra þjóða,
bæði heima og erlendis. Þeirri spurn-
ingu héfur aldrei verið svarað, hvort
forsetinn eigi að tala máli ríkis-
stjórnarinnar í þessum erlendu sam-
skiptum. í varnarmálum? í varnar-
samstarfi við Bandaríkin? Um varn-
armálastefnu NATO? Um opnun
NATO til austurs? Um Evrópusam-
starfíð?
Getur forsetinn fylgt allt annarri
stefnu en sitjandi ríkisstjórn og þing-
meirihluti? A hann þá að gera það
fyrir opnum tjöldum og með virkum
hætti - eða á laun, í einkasamtölum?
Ef upp koma viðkvæm og vandmeð-
farin milliríkjadeilumál (eins og t.d.
í samskiptum við Norðmenn út af
hafréttarmálum) á forsetinn að hafa
þar frumkvæði? Eða á hann að láta
eins og honum komi málið ekki við?
Sums staðar þar sem forsetaemb-
ættið er valdalítið, er það einkum í
utanríkis- og alþjóðamálum sem for-
setinn lætur til sín taka. Um þetta
hefur forsætisráðherra farið háðu-
legum orðum með uppnefni eins og
„farandsendiherra“. I sumum ríkjum
er það skýlda forsetans að tala máli
sitjandi ríkisstjórnar; að fylgja yfir-
lýstri stefnu og tala máli hennar i
samskiptum við erlenda aðila. Sums
staðar er gengið svo langt að ræður
forsetans eru samdar í forsætis- eða
utanríkisráðuneytinu, eins og tíðkast
um stefnuræður konungborinna
þjóðhöfðingja.
Spurningin er: Samrýmist það
valdmörkum forsetaembættisins að
forsetinn verði virkur og hafi sjálf-
stætt frumkvæði í alþjóða- eða utan-
ríkismálum? Er ekki hætt við því að
það leiði fljótlega til árekstra við
ríkisstjórn, meirihluta Alþingis og
þar með þingræðisregluna? Þurfa
svörin við þessum spurningum ekki
að liggja fyrir, áður en kjósendur
ganga að kjörborðinu? Um hvað eiga
kosningarnar að snúast? Til hvers
er forsetinn?
Markaðsmál og
viðskiptasambönd
Sama máli gegnir um þann þátt
stefnunnar í utanríkismálum sem
varðar markaðsmál og tengsl við
viðskiptabandalög. Ekki þarf að
nefna nema nokkur dæmi til að rifja
upp að hér er um stórpólitísk átaka-
mál að ræða. Aðildin að EFTA, aðild-
in að Evrópska efnahagssvæðinu,
samskipti íslendinga við Evrópu-
sambandið, aðildin að Alþjóðavið-
skiptastofnuninni og útfærsla
GATT-samningsins hér á landi. Ekki
fer á milli mála að ríkisstjórn, í krafti
þingmeirihluta, ræður stefnunni. En
hvert getur verið hlutverk forseta
íslands í þessum málum, þar sem
hann þarf að hafa samskipti við for-
ystumenn þessara bandalagsþjóða
okkar? A að ætlast til þess að for-
seti, sem í fyrri tilveru sinni var einn
harðasti andstæðingur þeirrar
stefnu í utanríkisviðskiptum, sem
meirihluti þings og þjóðar hefur
mótað, tali þvert um hug sér í þeim
málum? Tali máli ríkisstjórnar og
þingmeirihluta gegn eigin sannfær-
ingu? Eða getur hann haldið áfram
að beijast fyrir því úr forsetastóli
að stefnunni verði breytt og ísland
segi t.d. skilið við Evrópska efna-
hagssvæðið? Þurfa svör við spurn-
ingum af þessu tagi ekki að liggja
fyrir, áður en gengið er til kosninga?
Það hefur verið talið einum for-
setaframbjóðandanum sérstaklega
til tekna, að hann geti, vegna sér-
stakra sambanda í einræðisríkjum,
eða þar sem spilling er landlæg í
stjórnmálum og viðskiptum, opnað
dyr fyrir íslenska viðskiptaaðila til
að ná viðskiptum. Auðvitað tíðka
þjóðir það að beita diplómatískum
aðgangi að stjórnvöldum til að
greiða fyrir viðskiptum. Þess vegna
m.a. ákvað ég á sínum tíma að ís-
lendingar skyldu opna fyrsta sendi-
ráðið í Asíu í Peking en ekki t.d. í
Tókýó, þar sem viðskipti eru þó
miklu meiri. Astæðan var sú að í
kommúnistaríki eins og Kína þarf
meiri milligöngu stjórnvalda til að
koma á viðskiptasamböndum. Þetta
er hins vegar ekki tengt persónu
forsetans heldur embætti ráðherra
eða forseta. Eða halda menn virki-
lega að forsetaembættið sé einhvers
konar framlenging á markaðsráð-
gjafarskrifstofu frambjóðenda?
Hvað segja stjórnskipunarfræðingar
um þá nýstárlegu kenningu?
Samkvæmt íslenskri stjórnskipun
fer utanríkisviðskiptaráðuneytið
með þessi mál og aðrar þær stofnan-
ir sem undir það heyra (eins og t.d.
Útflutningsráð). Þar sem markaðs-
kerfi er ríkjandi og markaðskjör ráð-
ast af fjölþjóðlegum samningum
þarf ekki atbeina þjóðhöfðingja til
að opna dyr kerfisins í öðrum löndum
eða greiða fyrir sérmeðhöndlun á
pólitískum forsendum. Forseti Is-
lands getur hins vegar tvímælalaust
stutt dyggilega við bakið á mark-
aðsátaki stjórnvalda og einkaaðila,
einkum með því að bæta ímynd ís-
lands með eftirtektarverðum hætti.
Þetta hefur fráfarandi forseti ís-
lands, Vigdís Finnbogadóttir, til
dæmis gert með miklum sóma.
Um hvað snúast
forsetakosningamar?
í ljósi þessarar greiningar á
stjórnskipulegu hlutverki forseta-
embættisins er ástæða til að spyija:
Um hvað snúast forsetakosningar
yfirleitt? Sigurður Líndal, prófessor,
segir í Skírnisgrein 1992 að það sé
„ekki heil brú í því að efna til þjóð-
kjörs um valdalausan forseta þar
sem ekki er um annað að kjósa en
persónulega eiginleika". Og núv.
forsætisráðherra, Davíð Oddsson,
hefur í Mbl.- viðtali (14.04.96) bætt
um betur þar sem hann segir: „Það
orkar í. raun tvímælis að embætti
sem hefur nánast engin raunveruleg
völd samkvæmt stjórnarskránni
skuli vera þjóðkjörið. Og hugmyndir
um að láta þjóðina kjósa tvisvar í
allsheijarkosningum til embættis
sem ekki hefur meiri völd en ís-
lenska forsetaembættið eru nokkuð
sérstakar. Mér finnst ekkert ýta
undir slíkt“.
Hveiju svara þeir, sem sækjast
eftir forsetaembættinu, eru í fram-
boði, þessum sjónarmiðum, sem eru
I reynd um það að forsetaembættið
sé valdalaust og þar með óþarft?
Hvaða hugmyndir hafa þeir um
stjórnskipulegt hlutverk forsetans?
Vilja þeir láta breyta embættinu?
Vilja þeir auka völd forsetans og þá
hvernig? Eða eru þeir ásáttir við það
að forsetaembættið snúist ekki um
neitt og kosningabaráttan þá ekki
heldur? Er það þess vegna sem sum-
ir þeirra keppast við að þegja? Eða
nota tækifærið þegar þeir tala, til
þess fyrst og fremst að leyna hugs-
un sinni? Hvers vegna flytja forseta-
frambjóðendurnir ekki nokkrar
vandaðar og yfírvegaðar ræður, þar
sem þeir gera grein fyrir hugmynd-
um sínum um forsetaembættið, völd
þess og áhrif, og skýra frá því í
áheyrn alþjóðar, hvernig þeir hyggj-
ast gegna embættinu? A hvaða mál
munu þeir leggja megináherslu?
Hvers konar forsetar vilja þeir vera?
Telja þeir sig geta léð forsetaemb-
ættinu innihald með því að velja mál
á dagskrá þjóðarumræðunnar, sem
skipta máli?
Hvaða mál vilja þeir setja á dag-
„Á það var bent að
Ólafur Ragnar, fyrrver-
andi formaður Alþýðu-
bandalagsins, hefði
allan sinn stjórnmálaferil
verið harður andstæðing-
ur þeirrar meginstefnu
í varnar- og utanríkismál-
um, sem meirihluti
þings og þjóðar stæði
saman um.“
skrá? Vilja þeir breyta forsetaemb-
ættinu í annað utanríkisráðuneyti,
sem rekur aðra utanríkisstefnu en
þá, sem styðst við meirihluta þings
og þjóðar? Eða hafa þeir sérstakar
skoðanir á því, hvar Island eigi að
skipa sér í sveit, á þeim byltingar-
kenndu breytingartímum sem nú
ríða yfir? Hvernig á þjóðin að geta
valið milli forsetaframbjóðenda á
einhveijum gildum forsendum, ef
þeir eiga það allir sameiginlegt að
forðast að hafa nokkra skoðun á
nokkru máli? Þá er hætt við því að
kosningabaráttan sökkvi í það farið
að verða innantómt auglýsingaskr-
um um meinta verðleika frambjóð-
andans eða í versta falli að sögu-
burði og gróusögum um meintar
ávirðingar keppinautarins. Þess kon-
ar kosningabarátta er ekki samboðin
þjóð sem telur sig búa í upplýstu
menningarsamfélagi. Eðli þjóðkjörs
er að frambjóðandi leitar umboðs
þjóðarinnar til þess að gera eitt-
hvað. Til þess þarf þjóðin að vita,
hvað frambjóðandinn hyggst fyrir -
hvað hann vill gera?
Á að auka vald forsetans?
Á lýðveldistímanum hafa öðru
hveiju komið upp hugmyndir um að
auka völd hins þjóðkjörna forseta.
Róttækustu hugmyndirnar eru þær
að hverfa frá þingræðisskipuninni,
sem við höfum búið við frá stofnun
lýðveldisins. Hugmyndin snýst um
það að greina með skýrum hætti
milli löggjafarvaldsins (Alþingis) og
framkvæmdavaldsins. Forsetinn
væri kjörinn beinni kosningu af þjóð-
inni og færi með ábyrgð fram-
kvæmdavaldsins í reynd. Þannig
skipaði hann t.d. sína eigin ríkis-
stjórn og gæti valið menn til að
gegna ráðherraembættum utan
þings eins og t.d. tíðkast í Bandaríkj-
unum eða Frakklandi. Hlutverk Al-
þingis væri þá fyrst og fremst að
sinna löggjafar- og eftirlitshlutverki
sínu. Þetta eru þær hugmyndir sem
Vilmundur Gylfason tók upp á sína
arma og gerði að helzta baráttu-
máli Bandalags jafnaðarmanna fyrir
kosningarnar 1983. Þessar hug-
myndir hafa komið upp með reglu-
legu millibili, en aldrei náð umtals-
verðu fylgi.
Önnur tillaga og ekki nándar
nærri eins róttæk er sú sem dr.
Gunnar Thoroddsen bar fram í frum-
varpi sínu 1983 um að forsetinn
gæti leitað álits þjóðarinnar í þjóðar-
atkvæðagreiðslu, áður en lög taka
gildi með staðfestingu hans. Með
því móti væri forsetinn leystur frá
þeim vanda að lenda í illvígum póli-
tískum átökum við sitjandi ríkis-
stjórn og þingmeirihluta. Þar með
væri forsetaembættið orðið að raun-
verulegum „öryggisventli" í stjórn-
kerfinu. Þetta öryggisventilsákvæði
væri nothæft í framkvæmd, sem það
ekki er nú, og þjóðkjör forsetans
fengi raunverulegt innihald, þar sem
hann hefði umboð þjóðarinnar og
sjálfstæðar valdheimildir til að grípa
inn í ákvörðunarferil, vegna þýðing-
armikilla stórmála.
Þá yrði líka að gera þær kröfur
til forsetaframbjóðenda að þeir
gerðu grein fyrir afstöðu sinni til
helztu mála í kosningabaráttu svo
að þjóðinni megi ljóst vera, hveijum
hún er að veita umboð og til hvers.
Þá yrði þjóðinni það ljóst að forseta-
embættið er í eðli sínu pólitískt. Það
væri raunverulegur hluti af löggjaf-
arvaldinu (því að þjóðaratkvæði er
hluti þess). Þessi breyting, þótt ekki
kæmi annað til, væri svar við þeirri
fullyrðingu að þjóðkjör um embætti
valdalauss þjóðhöfðingja þjóni eng-
um tilgangi. Þótt tilefni til íhlutunar
forseta muni væntanlega verða fá,
væri ekki unnt að halda því fram,
að hefð og venja hafi svipt forsetann
öllum völdum.
Tilgangur minn með því að setja
þessi orð á blað er pinkum þríþættur.
Mér finnst ég skulda þeim fjölda
fólks, sem skorað hefur á mig til
framboðs, ítarlegri skýringar á því
en rúmast í stuttri fréttatilkynningu,
hvers vegna ekki var unnt að verða
við þeim óskum. Það stafar af því
að embætti forseta íslands er „tákn-
ræn tignarstaða“ án sjálfstæðra
valdheimilda, nema hugsanlega í
neyðartilvikum, sem aldrei hefur
reynt á. Stjórnmálamaður, sem sezt
að á Bessastöðum, er þar með að
setjast í helgan stein. Það er ótíma-
bært í mínu tilviki.
Að óbreyttum lögum og reglum
erum við komin í stjórnskipulegar
ógöngur með forsetaembættið. Ég
er sammála Sigurði Líndal um það,
að það er ekki heil brú í því að efna
til þjóðkjörs um valdalausan forseta,
þar sem ekki er um annað að kjósa
en persónulega eiginleika. Málefna-
snauður mannjöfnuður af því tagi
er vansæmandi. Við verðum að fara
að gera það upp við okkur, hvort
hinn þjóðkjörni forseti á að gegna
raunverulegu hlutverki í stjómskip-
an landsins eða ekki. Tillagan sem
ég lýsti hér að framan er ein lausn
af mörgum, sem koma til greina.
Þetta sýnir að getuleysi Alþingis til
að endurskoða stjómarskrána er
farið að koma okkur alvarlega í koll.
Loks vil ég með þessum orðum
brýna þá, sem með framboði sækj-
ast eftir kjöri til forseta, að koma
úr felum og gera þjóðinni grein fyr-
ir því, hvernig þeir hyggjast gefa
forsetaembættinu tilgang og inni-
hald, þannig að kosningabaráttan
fari að snúast um málefni. Kjósend-
ur eiga kröfu á því að vita, áður en
þeir ganga að kjörborðinu, um hvað
þeir eru að kjósa. Það sæmir ekki í
lýðræðisríki að kosningar til forseta
lýðveldisins séu eins og leikur sem
kenndur er við „að kaupa köttinn í
sekknum".