Morgunblaðið - 26.07.1996, Blaðsíða 18

18 FÖSTUDAGUR 26. JÚLÍ 1996
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Af Arrabal, þrælnum Cervantes og súrrealpáfanum André Breton
Hinnsanni
sendiherra Spánar
Spænska leikskáldið Femando Arrabal sendi nýlega frá sér bók
með titlinum Þrællinn Cervantes. Bókin fékk frönsk verðlaun
o g selst vel á Spáni. Verkið er þó vægast sagt umdeilt.
Þorri Jóhannsson fylgdist með er Arrabal var á ferð á Spáni.
LEIKSKÁLDIÐ Fernando Arrabal á heimili sínu í París.
FERNANDO Arrabal er orðinn 64
ára en hann fæddist i hinni spænsku
N-Afríkuborg Melilla. í samtíma-
leikhúsi Spánar er staða Arrabals
sérstök því þar hefur hann ekki
notið hylli leikhúsgesta. Fallstykki
hans á Spáni 1957 „Þríhjólamenn-
irnir“ varð til þess að hann settist
að í París og hefur skrifað á frönsku
síðan. Þar kynntist hann nýstárleg-
um uppsetningum og leikstjórum í
fremstu röð. Að eigin sögn er hann
þekktasti spænski höfundurinn á
hinum alþjóðlega vettvangi á eftir
García Lorca. Hann segist oft vera
kominn að því að snúa heim úr sjálf-
skipaðri útlegð en finni aldrei rétta
augnablikið.
Ogrunin í verkum hans og per-
sónu hans sjálfs hefur átt auðvelt.
með að hneyksla almenning. Á
Franco-tímanum lenti hann í mála-
ferlum og varð umtalaður og al-
ræmdur. Eftir að þingræðið komst
á hefur hann heimsótt Spán reglu-
lega en hefur aldrei fallið inn í
menningarlíf Spánar. Þrátt fyrir
það eru rætur hans spænskar og
sumir telja það ástæðuna fyrir að
hann hefur þann kraft að gera
áhorfendum bylt við. Alþjóðlegir
gagnrýnendur hafa líkt honum við
Goya og Búnúel til að útskýra fram-
úrstefnu og öngþveitileikverk hans.
Á Spáni hafa persónuleg og fram-
sækin leikverk hans ekki notið
skilnings hingað til. Fyrir höfundinn
sjálfan eru leikverkin helgiathöfn:
„Það er vanhelg og heilög veisla,
erótísk og dulræn í senn sem birtir
allar hugsanlegar hiiðar lífsins og
sérstaklega þar með innifalinn
dauðann. Þegar húmorinn og ljóð-
rænan, hið hrífandi , öngþveitið og
upplausnin sameinast í hið algjöra
leikhús."
Arrabal er mjög afkastamikill
höfundur en meðal leikhúsverka
hans eru: „Þríhjólið" (1953), „Völ-
undarhúsið" (1956), „Tveir böðlar"
(1956), „Bílakirkjugarðurinn“
(1957) sem hefur verið sett upp á
Islandi, „Arkitektinn og keisarinn
i Assiríu" (1966) og samtíningur
eins og „Öngþveitisleikhúsið" (Te-
atro Panico) og „Skopleikhúsið"
(Tetaro Bufo). Meðal skáldsagna
hans eru „Helgihátið ruglsins“
(1966), „Turninn sem særðist af
eldingunni" (1983), sem fékk
frönsku Nadal-verðlaunin, og „Hin
hóflausa krossferð ástfangna geld-
ingsins" (1990). Af kvikmyndum
má nefna „Lifi dauðinn", eitt sinn
mánudagsmynd í Háskólabíói.
Skemmst er að minnast áhrifamik-
illar uppsetningar Leiksmiðju
Reykjavíkur á sl. ári á leikritinu
„Þeir settu handjárn á blómin" í
leikstjórn Rúnars Guðbrandssonar.
Sú uppsetning var sannarlega í
anda Artauds og Arrabals.
Arrabal
og þræilinn Cervantes
í nýlegum viðtölum vegna nýju
bókarinnar og verðlaunanna ræðst
Arrabal ekki á garðinn þar sem
hann er lægstur. Aðspurður um
gildi miklvægra verðlauna segist
Arrabal hafa fengið mikið af verð-
launum og viðurkenningum undan-
farið og það séu ellimerki. Verð-
launin hefðu mátt koma fyrr því
hann haldi að hann skrifi ekki bet-
ur nú en þegar hann var þrítugur.
Hann segist aldrei hafa sóst eftir
verðlaunum né hafnað þeim og
stæri sig aldrei af þeim. Hann viður-
kennir þó að hampa þeim lítillega
áður en hann sturtar þeim niður
um klósettið heima hjá sér í París.
Hina umdeildu verðlaunabók segist
hann skrifa sem hyllingu á persónu
Cervantes sem sé mjög nútímaleg.
Hann segir Cervantes ásamt Shake-
speare og Montaigne sýna okkur
að við lifum á stórkostlegum tímum
er skynsemishyggjan sé komin í
þrot og það valdi augljósum ótta.
Heimurinn sé að endurfæðast fyrir
framan nefið á okkur, það sé mjög
„cervantískt" og hann haldi upp
merkjum þess anda.
I bókinni telur hann ekki vafa á
gyðinglegum uppruna Cervantes
þótt honum hafi verið haldið leynd-
um hingað til, sérstaklega á hinni
þjóðemissinnuðu nítjándu öld. Þá
var lögð áhersla á að hann hefði
verið rómanskur og postullegur
kaþólikki. Það sé fullvíst að hann
hafi verið af gyðingafjölskyldu er
var neydd til að snúast og skírast
til kristni eða gerð burtræk ella.
Umdeildasta ályktunin i bókinni
er að spænska hetjan Cervantes
hafí verið samkynhneigður. Arrabal
segir erfíðara að sanna það en trú-
skipti fjölskyldu hans sem til eru
skjöl um. Því miður sé ekki til ljós-
mynd af Cervantes í rúminu með
ungum sveini en ýmislegt sé til sem
hægt er að draga ályktanir af.
Helstu frönsku og ítölsku Cervant-
es-fræðingarnir telji ekki vafa á
samkynhneigð hans. Það séu til
skjöl sem sýni að hann hafi verið
dæmdur til að handhöggvast fyrir
sódómíska hegðun og á því séu
ályktanir m.a. byggðar. í kjolfar
þessa dóms flýr Cervantes til Ítalíu
og leitar hælis í húsi Acquaviva
kardínála í Róm. Kardínálinn kall-
aði hann camarero sem þýðir bók-
staflega, sá sem verður að sofa hjá
honum og gæta hans á nóttunni.
Cervantes varð að hátta með sverð.
Til séu heimildir fyrir því að á tím-
um Felipe II var sami Acquavia
nappaður í kvenkjól, smurður ilm-
vötnum. Einnig uppgötvaðist að
vagn hans með þykkum tjöldum
fyrir gluggum var vettvangur þar
sem börn og ungmenni áttu við
hann kynferðisleg samskipti. Þeir
tveir voru á sama aldri og áttu í
tímabundnu ástarsambandi.
Eftir það gerði rithöfundurinn
enn verra en að ganga í Útlendinga-
hersveitina. Bauð sig fram sem
skyttu í her Páfagarðs sem var al-
ræmt sódómuhreiður. Hann vann
einnig sem leikari í Sevilla með hin-
um mikla leikritahöfundi Lope de
Rueda sem var þekktur hommi.
Hann umgengst mikið homma
borgarinnar og tuttugu og sjö ára
gamall gekk hann í karlabúr í Als-
ír og sló í gegn.
Arrabal segir það ýkjusögu að
Cervantes hafi misst höndina í hinni
frægu Lepanto-orrustu er Tyrkir
biðu ósigur fyrir Felipe ÍI o.fl. Þetta
hafi verið hluti af hetjuímynd rithöf-
undarins sem enginn hafi dirfst að
efast um. Cervantes hafi aldrei
barist í orrustunni en verið á Mark-
greifynjuninni, einu af skipum
Páfagarðs. Til séu skjöl sem sýni
að Cervantes hafi verið óbardaga-
fær við upphaf orrustunnar vegna
niðurgangs sem stafaði af hreinni
hræðslu. Engar áreiðanlegar heim-
ildir staðfesti handarmissinn en
margir heimskir hermenn hafi vitn-
að um þetta, en þó bar þeim aldrei
saman hvort það var sú hægri eða
vinstri, handleggurinn allur eða
höndin.
Arrabal telur sig ekki vera að
ögra með þessum fullyrðingum.
Þetta sé aðeins vitneskja hans um
augljósa hluti. Ef hann segði Atla
Húnakonung hafa verið góðan
mann myndi enginn trúa honum
og telja hann bijálaðan, en mark-
tækir sagnfræðingar eins og Dum-
ont séu þess fullvissir að Húnakon-
ungur hafi verið einn friðsamasti
maður síns tíma. Hann hafi lifað
umkringdur hirð skálda og þýðenda
sem stunduðu ekki stríð. Auk þess
hafi Atli dáið úr ástarsorg, en það
þýddi ekki fyrir hann að segja það.
Arrabal er spurður hvort hann
óttist ekki stórhneyksli með þessari
bók með því að afhjúpa mikilvæg-
ustu persónu spænskrar menningar
fyrr og síðar. Arrabal óttast ekki
því hann segist vera sendiherra og
ráðherra kíkótismans í heiminum
með fullu umboði. Kíkótisiminn sé
undirstaða Spánar og hann sé hinn
eini sanni sendiherra Spánar í
Frakklandi og sá alþjóðlegasti. Ekki
eins og hinn svokallaði sendiherra
Spánar sem sé í rauninni sendiherra
stjórnmálaflokks. Hann sé hinn
sanni því hann sé fulltrúi hins villi-
trúaða og frjálsa Spánar, Spánar
kíkótanna. Arrabal segir um hina
nýju miðjustjórn á Spáni að hún
komi honum ekki við en að Partido
Popular virðist vera síður íhalds-
samur en Sósíalistaflokkurinn og
Vinstri einingin. Arrabal vill koma
á anarkisma á Spáni og gera ríkið
upptækt og selja það eða dreifa
því, sérstaklega til að tryggja ör-
yggi lífeyrisþega og fátæklinganna.
Hann segir það ekki brandara að
ríkið verði að hverfa. Þegar Arrabal
er spurður um hvort kynlíf hans
einkennist af öngþveiti, þráhyggju
eða þvingunum segist hann lifa
mjög virku kynlífi í draumum sínum
og martröðum. Hann hefur áhyggj-
ur af því að Spánveijar séu orðnir
of hreinlífir og njóti sjaldan ásta
því það fæðist sífellt færri börn.
Arrabal
og súrrealisminn
Skrifað er að til að skilja Arrab-
al með innsýni og sögulegu sam-
hengi verði að líta á tengsl hans
við framúrstefnuhreyfingar í byij-
un þessarar aldar, eins og súrreal-
isma og dadaisma og hlutverk
þeirra í þróun og endurnýjun leik-
listarinnar. Þá eru það sérstaklega
kenningar franska súrrealistans
Antonin Artaud og grimmdarleik-
húsið sem Arrabal aðhyllist. Hann
hefur ritað að kenningar Artauds
séu fyrir honum sýnir sjáanda,
spámanns og skálds. Hann tekur
fram að hann sé raupsamur þegar
hann fullyrðir að textar Artauds
hafi verið skrifaðir með verk sín í
huga. Nafn hreyfingarinnar, sem
er Panic-leikhúsið með margvísleg-
ar stefnuyfirlýsingar, er ekki síður
tileinkað arkadiska guðinum Pan
en öngþveiti. Skógarguðinn/púk-
inn er einn af fyrirrennurum hins
kristna djöfuls en guðdómur hans
er hrifning án skynsemi er leysir
krafta myrkursins í samspili hins
eyðandi og skapandi. Arrabal hefur
alltaf staðið með róttækri frjáls-
hyggju gagnvart kerfishyggju,
kreddufullri tölfræði og stjórn-
málahyggju undir hverskonar
merkjum. Þess vegna lenti hann
upp á kant við siðaboðun súrreal-
istahreyfingarinnar. Hann ver svo-
kallað pan-siðferði, margs konar
qg margvíslegt siðferði í fleirtölu.
í stað eins sameiginlegs púritansks
siðferðis í lögregluformi sem reyn-
ir að stýra okkur í gegnum stjórn-
mál og fleira. En Arrabal á ekki í
vandræðum með að umbera hug-
myndir og lífshætti algjörlega and-
stæða sínum.
Allt þetta birtist samkvæmt
arrabalfræðingnum Francisco
Torres Monreal í eftirfarandi:
„Uppruni, hugtök og fijálst hugar-
flug án nokkurar ritskoðunar. Spá-
sýnir undirvitundarinnar, draum-
sýnir og draumórar. Sálfræði-
dramatískir persónuleikar með
áherslu á sadíska hegðun. Til-
hneigingin til helgiathafnarinn-
ar/leiksins og hið alhliða leikhús.
Þetta eru ekki ómerkilegir leikir
heldur metnaðarfullar dramatískir
tilraunir sem hafa valdið gríðar-
legri hrifningu og áhuga jafnt sem
afneitun, bönnum og skilnings-
leysi.“ Angel Bernegurer telur vera
samhangandi þátt i leikverkum
hans. „Það er helgiathöfnin og
sársaukinn þegar hópur reynir að
ná til utanaðkomandi og æðri
heims."
Arrabal hefur nýlega sagt að
honum séu mjög minnistæð sam-
skiptin við André Bretón, Dalí og
fleiri súrrealista sem höfðu mikil
áhrif á hann. Valensíanska lista-
safnið og menningarráðið hélt ný-
lega ráðstefnu til heiðurs súrrea-
listapáfanum André Breton í tilefni
hundrað ára afmælis hans og þar
var Arrabal með fyrirlestur. Leik-
skáldið kallaði erindi sitt „Árin
mín þijú í súrrealista-hópnum“ og
sagði um fjöllistamanninn Breton
að afmælisbarnið hefði naumast
nokkru sinni slegið á létta strengi,
verið mikill kerfiskarl, reglusinn-
aður, stærðfræðilega þenkjandi og
stjórnsamur. Það hafi verið erfitt
fyrir Breton að hlusta á skoðanir
annarra því hann kom yfirleitt til
morgunverðar súrrealistanna kl.
6.30 að morgni og fór klukkuíma
síðar að sofa. Arrabal sagði að
hann vildi frekar minnast dada-
skáldsins Tristan Tzara sem einnig
ætti 100 ára afmæli á þessu ári
og lagði áherslu á lykilhlutverk
hans við upphaf súrrealista-hreyf-
ingarinnar í París. Þegar Tzara
kom til Parísar hitti hann fyrir
pabbadrengi sem voru ástfangnir
af nútímanum og opnir fyrir nýj-
ungum. Við það að þeir kynntust
kennisetningum dadaismans úr
munni höfuðsmiðsins varð súrreal-
ista-hreyfingin til. Arrabal gagn-
rýndi siðferði frönsku súrrealista-
hreyfingarinnar sem olli því að
nokkrir meðlimir hennar voru
reknir og bannfærðir í mótsögn við
eina af frumforsendum nútímans,
að það sé til margs konar siðferði.
Ræða Arrabals, sem minnti oft
frekar á gamanmál, leiddi í ljós
hina sterku óbeit hans á því sem
hann kallaði vatíkanska, staliníska
og nasíska hegðun súrrealista-
hreyfingarinnar þegar þeir ráku
marga meðlimi úr súrrealista-
hópnum eins og málarana Marx
Ernst og Dalí fyrir siðlausa hegð-
un, sem var öðruvísi en uppskrift
súrrealista að siðferði. Arrabal
lauk uppákomu sinni með því að
taka Gölu sem dæmi er var ást-
kona Ernst, eiginkona skáldsins
Paul Eluard og síðar kona Dalís.