Morgunblaðið - 29.09.1996, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 29. SEPTEMBER 1996
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
MÁL ER AÐ LINNI
Greinargerð um silfursjóðinn frá Miðhúsum
VEGNA greinarinnar „Hinn silfur-
slegni sannleikur“ í Morgunblaðinu
13. sept. sl., um silfursjóðinn frá
Miðhúsum, kemst ég ekki hjá að
biðja Morgunblaðið að birta eftir-
farandi greinargerð.
Þegar sjóðurinn fannst voru
menn ekki í vafa um að hér væri
réttur og sannur víkingaaldarsjóður
kominn í dagsljósið. Báðir vorum
við Kristján Eldjárn, sem skoðuðum
sjóðinn fyrstir safnmanna, Kristján
að kvöldi fundardags og við síðan
báðir daginn eftir, sannfærðir alla
tíð um að svo væri. Fundaratvik
voru fullkomlega eðlileg, ekkert
annað kom í ljós við ítarlegar við-
ræður við heimamenn og finnend-
ur, þótt óvænt væri að finna slíkan
sjóð hérlendis þar sem þeir eru fá-
tíðir. Frá fundaratvikum hefi ég
skýrt í grein Árbók fornleifafélags-
ins 1980 og til er segulbandsupp-
taka Kristjáns Eldjárns þar sem
hann ræðir við finnendur um fund-
inn og leggur með sjálfum sér mat
á sjóðinn. Fundurinn varð af tilvilj-
un en ekki við eiginlega fornieifa-
rannsókn. Við nákvæma könnun
fundum við síðan nokkra smáa silf-
urbúta í moldinni. Virtist ekkert af
silfrinu liggja óhreyft, sem kallað
er, enda hafði vinnuvél rótað jarð-
veginum skömmu áður.
Efasemda um að silfrið væri
raunverulegt víkingaaldarsilfur
varð ekki vart fyrr en löngu síðar.
En þegar farið var að láta að því
liggja að hluti sjóðsins væri yngri,
jafnvel „frá nútíma", hlaut sú hugs-
un að liggja að baki, að einhveiju
hefði verið komið fyrir þar í mold-
inni ásamt eldra og raunverulegu
víkingaaldarsilfri. Var síðar talað
um „blekkingar" og enn síðar farið
fram á rannsókn yfirvalda vegna
málsins.
Prófessor James Graham-Camp-
bell er talinn meðal fremstu sér-
fræðinga um víkingaaldarsilfur og
var fenginn hingað í lok maí 1994
til að rannsaka sjóðinn. Koma hans
var undirbúin með leynd. Ekkert
var bókað um hana í þjóðminjaráði
og sum plögg tengd komunni merkt
trúnaðarmál. Var því málið nánast
undirbúið sem lögreglurannsókn
þar sem forðazt er að skýra frá að
rannsókn sé í gangi. Slíkt kann
ekki góðri lukku að stýra. Öll leynd
vekur grun um að óhreint sé á seyði.
Þetta var skömmu áður en ég skyldi
taka við embætti þjóðminjavarðar
á ný, en svo vandlega var málsins
gætt að ég vissi ekki af því fyrr
en Graham-Campbell var kominn
hingað. En því miður höfðu honum
verið gefnar ábendingar fyrirfram,
Égtel algerlega fráleitt,
segir Þór Magnússon,
að finnendur eða aðrir
austur þar hafí fari
að smíða hluta silfur-
sjóðsins.
sem kunna að hafa mótað skoðanir
hans og niðurstöður að nokkru, þar
sem hann virðist hafa komið í þeirri
trú að sjóðurinn væri vafasamur.
Greinarhöfundur var sjálfur búinn
að segja Graham-Campbell mjög
ítarlega hugmyndir sínar um silfrið
í bréfi 27. febrúar 1994 og hefur
þar slík orð um fínnendúr, að við-
takandi bréfsins, Graham-Camp-
bell, gat engan veginn dregið hlut-
lausar ályktanir eftir það. í bréfi
til greinarhöfundar 4. maí 1994
segir Graham-Campbell síðan,
skömmu áður en hann kom, hvað
sér finnist og hafði þó enn ekki séð
sjóðinn: „This means that I remain
of my initial opinion concerning the
hoard - that a small find of Viking-
age silver has most probably been
increased by the addition of some
larger pieces.“ (Þetta þýðir að ég
held þeirri upphaflegu skoðun minni
að lítill víkingaaldarsjóður hafi
sennilegast verið aukinn með viðbót
nokkurra stærri hluta.)
Niðurstaða Graham-Campbells
eftir rannsóknina vorið 1994 var sú,
að hann taldi mikinn vafa leika á
að hluti sjóðsins væri ekta, þótt
meiri hlutinn væri frá víkingaöld:
(„The study of the Miðhús hoard
demonstrates reasonable doubt
concerning the authenticity of some
parts of its contents, even if the
majority is of a Viking-age date“.)
Hafi Þjóðminjasafn verið blekkt af
ásettu ráði („deliberate deception
has been performed on the Nation-
al Museum").
Greinarhöfundur finnur að því,
að Susan Kruse, sérfræðingur við
King’s College í Lundúnum, var
ekki fengin til að rannsaka málminn
í sjóðnum, en hún sé manna færust
til slíkra rannsókna. Á því væri þó
greinileg brotalöm, því búið var líka
að tilkynna henni sömu hugmyndir
um sjóðinn. í bréfi 19. apríl 1994
skrifar hún Graham-Campbell,
þakkar fyrir sendingu bréfs frá
greinarhöfundi og segist telja það
álit hans rétt, að silfrið sé ólíklega
frá víkingaöld heldur sennilegast
nýtt sterling-silfur. „I think he is
right, that the silver is
most unlikely to be
Viking Age, and most
probably modern sterl-
ing-silver.“ - Var því
búið fyrirfram að gefa
þeim báðum, James
Graham-Campbell og
Susan Kruse, mjög
ákveðna ávísun á nið-
urstöðu og getur þetta
ekki talizt góð vísinda-
mennska.
Greinarhöfundur
segir, að ég hafi fyrst-
ur manna velt fyrir mér
fölsun sjóðsins:
....þjóðminjavörður
sem fyrstur velti fyrir sér fölsun
sjóðsins og hugsanlegri aðild
finnanda að henni“. Þetta eru stór-
ar ásakanir og frá þessu var skýrt
í fréttatíma ríkisútvarps um kvöld-
ið. Hér er átt við kafla í bréfi mínu
til hans 29. maí 1992, eftir að hann
var sjálfur mjög farinn að vekja
máls á því við mig í bréfum, sam-
tölum og símleiðis, að sjóðurinn
væri grunsamlegur, til dæmis í
bréfum 19.3. 1989 og 15.5. 1992.
I bréfi mínu velti ég því upp, hvers
vegna í ósköpunum menn gætu
haft ástæðu hér í seinni tíð til að
smíða slíka hluti að fornum hætti.
Taldi ég það algerlega fráleitt.
Bréfkaflinn er þannig og verður
hver að meta meininguna fyrir sig:
„Hins vegar fæ ég ekki með
neinu móti skilið, hvernig í
ósköpunum silfrið frá Miðhúsum
ætti að vera nýgert og í fölsunar-
skyni. - Hvers vegna? - Ekki í
ábataskyni, því að finnandi og lan-
deigandi fengu aðeins silfurverð
og 10% að auki greitt -fyrir og
gátu ekki búizt við meiru. - Varla
í auglýsingaskyni fyrir sig, því að
auglýsingin varð skammvinn og
ekki notuð af heimamönnum til
framdráttar á neinn hátt. - Til að
klekkja á íslenzkum safnmönnum
og fornleifafráeðingum? Það held
ég að hljóti að vera útilokað því
að húsráðandann á bænum höfum
við þekkt vel og átt mikil og góð
samskipti við bæði fyrir og eftir
fundinn. Þar býr enginn illvilji,
hatur né öfund á bak við. - Og
hvernig hefði nútímafólk átt að
geta gert þessa silfurhluti svo eðli-
lega og nákvæma eftir gömlum
fyrirmyndum, án þess að hafa
tækifæri til að þrautskoða og
kanna sams konar hluti eða hafa
þá beinlínis undir höndum meðan
eftirmynd væri gerð?“
Þeir sem sæmilegan skilning
hafa á íslenzku máli geta séð, að
ég tel hér algerlega fráleitt að finn-
endur eða aðrir austur þar hafi far-
ið að smíða hluta silfursjóðsins.
Leyfisveiting, sem greinarhöf-
undur bendir á að ég hafi gefið
1992 til rannsóknar á sjóðnum og
nefnd er til áfellis þjóðminjaráði
fyrir að hafa ekki kynnt hana á
fréttamannafundi 30. júní 1995, var
reyndar til hans sjálfs. í bréfi til
hans 29. maí 1992 segir: „Að sjálf-
sögðu er þér heimilt að láta rann-
saka bita úr silfursjóðnum frá Mið-
húsum í þeim tilgangi sem þú nefn-
ir, auðvitað með því fororði, að það
valdi engum áverkum á silfrið
sjálft."
Haustið 1992 tók forvörður
safnsins tvo litla búta úr sjóðnum
með til Lundúna í sambandi við
önnur erindi. Sótti hann skriflega
um leyfi til formanns þjóðminjaráðs
og kveðst hafa fengið munnlegt
leyfi frá ráðinu og hafa gert þetta
í samráði við greinarhöfund sjálfan
„vegna rannsókna hans á silfrinu".
Skriflegt leyfi var ekki gefið og
ekkert bókað og telur
greinarhöfundur þetta
hafi því verið gert í
óleyfi þótt í hans þágu
væri. Þessi ferð getur
þó ekki skipt máli því
að engin rannsókn var
gerð á bútunum ytra,
tími gafst ekki til þess.
Á greininni er
reyndar helzt að sjá að
ferðirnar hafi verið
tvær og hafi verið farið
með allan sjóðinn utan
„með mikilli leynd“.
En þetta er víst ein og
sama ferðin og er hér
bein ónákvæmni.
ítarlegar rannsóknir sérfræðinga
á vegum Þjóðminjasafns Dana sem
sérfræðingar frá öðrum löndum
voru einnig kvaddir til (sænskur
sérfræðingur í víkingaaldarsilfri og
þýzkur gullsmiður), sýndu þá niður-
stöðu að allur sjóðurinn væri frá
víkingaöld, en varnagli var þó sleg-
inn við einum hlut, nr. 3, vegna
áferðar sem talið var að sýndi
smíðatækni, sem ekki var þekkt á
víkingaöld.
Danska skýrslan er varfærnis-
lega orðuð. Um hring nr. 3 segir:
„Trádene er uden tvivl fremstillet
1 et trækjærn og selve det forhold,
ad mærkerne eller ridserne i tráde-
nes ikke-polerede overflader er
særdeles regelmæssige og fine,
kunne indikere anvendelsen af et
moderne trækjærn." (Þræðirnir eru
án efa dregnir í löð og jafnvel það
atriði, að áverkar eða rákir í yfir-
borði þráðanna, sem ekki eru fægð-
ir eru sérlega reglulegir og fíngerð-
ir, gæti (feitletrað í dönsku skýrsl-
unni) bent til, að nútíma draglöð
hafi verið notuð.) - Samsagt: gæti
bent til nútíma draglaðar. Um
kveikinguna á þessum hlut segir á
sama hátt: „Det bor dog under-
streges, at der ikke findes noget
bevis for, at man ikke var istand
til at fremstille sádant lod i vikinge-
tid.“ (Áherzla skal þó lögð á, að
engar sannanir eru fyrir því, að
menn hafi ekki (feitletrað í dönsku
skýrslunni) getað kveikt þannig á
víkingaöld.) - Danirnir viðhafa
mikla varúð og fullyrða ekki. Menn
þar vita, að alltaf bætist smám sam-
an við vitneskju um fortíðina og
varhugavert að slá hlutum föstum
í eitt skipti fyrir öll.
í dönsku skýrslunni er þó beinlín-
is andmælt efasemd Graham-
Campbells um, að fjórir hringir úr
sjóðnum hefðu nokkurn tíma í jörðu
komið, en því varpaði hann fram í
skýrslu sinni.
I dönsku skýrslunni segir: „Hvad
angár ring no. 1 og no. 2 er det
klart, at selve ringene er auten-
tiske, og det er hojst usikkert, om
der skulle være foretaget en sek-
undær omsmeltning af terminal-
erne“. (Hvað snertir hring nr. 1 og
2 er augljóst, að hringarnir sjálfir
eru ekta, og það er með öllu óvíst
að endarnir hafi verið bræddir upp
síðar (þ.e. umsmíðaðir).)
Við þessa síðustu rannsókn er
opinberlega unað og hún hefur ekki
verið hrakin. Það er þó óbiluð sann-
færing mín, að allur sjóðurinn sé
frá sama tíma, víkingöld, landnáms-
öld íslands, og fæ ég með engu
móti talið, að aðrir en æfðir silfur-
smiðir þess tíma hafí verið hér að
verki. Engar líkur eru til, að nú-
tímagullsmiðir hafi líkt svo ná-
kvæmlega eftir víkingaaldargrip-
um.
Mjög var eðlilegt að leita til Þjóð-
minjasafns Danmerkur um frekari
rannsókn silfursins, þar sem vík-
ingaaldarsjóðir hafa fjölmargir
Dómkirkj an 200 ára
Áskriftasöfnun
Saga htíss og sajhaðar
Vinir Dómkirkjunnar, þið sem hafið notið þar helgra stunda,
s.s.við skírnir, fermingar, hjónavígslur, jarðarfarir og almennar
guðsþjónustur, einnig áhugamenn um sagnfræði og húsagerð.
Saga Dómkirkjunnar, veglegt tveggja binda rit,samið af
sr. Þóri Stephensen, er væntanleg í lok október. Þið, sem áhuga
hafið á að eignast ritið á einstöku áskriftarverði, kr. 5.900, ásamt
því að setja nöfn ykkar í heillaóskaskrá, tabula gratulatoria, vegna
200 ára afmælis kirkjunnar, vinsamlega pantio strax áskrift í
síma 581 4088.
Dómkirkjan í Reykjavík
Hið íslenska bókmenntafélag
Þór Magnússon
fundizt í Danmörku og verið rann-
sakaðir. Menntarríálaráðuneytið
hafði bent á, að til álita kæmi að
leita til sérfræðinga á Norðurlönd-
um. Ráðið taldi eðlilegra að leita
til opinberrar stofnunar en einstakl-
inga, og sízt til einstaklinga sem
fyrri aðilar rannsóknar tilnefndu
sjálfir. Þjóðminjasafnið danska tók
rannsóknina fúslega að sér. Hún
tók langan tíma og var kostnaðar-
söm og mun hafa verið gerð svo
vel sem kostur var og af færum
sérfræðingum. Auk þess var sjóður-
inn borinn þar undir tvo erlenda
sérfræðinga sem fyrr segir og skrif-
aði annar skýrslu um athuganir sín-
ar.
Greinarhöfundur nefnir, að
greinargerð þjóðminjaráðs sem birt
var 30. júní 1995 hafi innihaldið
niðurstöður, sem ekki er að finna
í skýrslu danska Þjóðminjasafnsins.
Hún var að litlu leyti frásögn af
innihaldi dönsku skýrslunnar, enda
var talið að allir sem hana fengju
á fréttamannafundinum gætu lesið
dönskuna sér til fullkomins skiln-
ings, þyrfti því hvorki útdrátt né
þýðingu. Íslenzka greinargerðin var
mest frásögn af gangi málsins sem
danska skýrslan gerði eðlilega eng-
in skil.
Greinarhöfundur segir að aðeins
hafi hluti gagna verið birtur á téð-
um fundi, þótt þjóðminjaráð hafi
samþykkt að birta öll gögn, enda
tilmæli menntamálaráðuneytis um
það. Þetta verður ekki skilið öðru
vísi en að ýmsu hafi verið skotið
undan af ásetningi, „sett undir
huliðshjálm” eins og hann segir á
einum stað, til að leyna sannleika.
En allt sem á einhvern hátt gat
skipt máli um fund og rannsókn
silfursins og upplýst gat fjölmiðla;
rannsóknir og niðurstöður, skýrsl-
ur, bréf og dagbókarfærslur mínar
lá þar frammi og var fjölmiðlum
boðið að fá ljósrit af því sem þeir
óskuðu. Danska skýrslan og grein-
argerð þjóðminjaráðs voru ljósrit-
aðar sérstaklega og fengnar frétta-
mönnum. Einhveijir fjölmiðlar
fengu ljósrit af skjölum að ósk.
Formaður þjóðminjaráðs skýrði
málavexti á fundinum og þeir sem
ráðið fól umsjón rannsóknarinnar
skýrðu þátt sinn og fjölmiðlar áttu
viðtöl við þá. Er algerlega tilhæfu-
laust, að reynt hafi verð að skjóta
skjölum undan. - Bréf mitt til finn-
enda þar sem ég spyr um fjarlægð
nýs húss á Miðhúsum frá gamla
bæjarstæðinu kveður greinarhöf-
undur ekki hafa verið lagt fram
og kveðst ekki finna svar við því
í bréfum Þjóðminjasafns. - Það
bréf getur ekki haft neitt að segja
fyrir rannsókn silfursins. í grein-
inni í Árbókinni eru þessar fjar-
lægðir tilgreindar og hefði greinar-
höfundur mátt vita, að svar við
slíkri fyrirspurn gæti borizt í sím-
tali ef ekki í bréfi og þá ekki
finnanlegt.
Það er ekki rétt hjá greinarhöf-
undi, að Birgitta Hárdh, sænski
sérfræðingurinn, beri í skýrslu sinni
saman hring úr Miðhúsasjóðnum
og hring frá Slemmedal í Noregi
sem hliðstæðu, „klar parallell".
Birtir hann myndir sem eiga að
sýna hve ólíkir þeir séu. - Birgitta
segir hins vegar, og skulu menn
nú lesa vel: „Det kan tyckas att
ringens proportioner med den kraft-
iga ringen och de smá plattorna ar
egendomliga. Klara paralleller till
detta finns emellertid hos tvá ring-
ar i skattfyndet frán Slemmedal,
Grimstad, ...“ (Svo gæti virzt að
hlutföllin í hringnum, stórgerður
hringur og smáar plöturnar, séu
einkennileg. Náin samsvörun þessa
er samt í tveimur hringum í sjóðn-
um frá Slemmedal, Grimstad ...)
- Hér er hún ekki að tala um að
hringarnir sjálfir séu líkir, heldur
að náin samsvörun sé í því að stór-
gerðir hálshringar hafi efnislitlar
endaplötur við lásinn. Þetta er og
bent á í dönsku skýrslunni. - Hefur
greinarhöfundur misskilið sænsk-
una og rangfærir samlíkinguna. -
Erlendir fræðimenn vísa í ritum sín-
um til ritgerða Birgittu Hárdh og
virðist hún talin traustur fræðimað-
ur.
Málefnið um silfursjóðinn frá