Morgunblaðið - 02.10.1996, Blaðsíða 36

36 MIÐVIKUDAGUR 2. OKTÓBER 1996
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
+ Alfreð Guð-
mundsson
fæddist í Reykjavík
7. júlí 1918. Hann
lést á Borgarspítal-
anum 24. septem-
ber síðastliðinn.
Foreldrar hans
voru Guðmundur
S. Guðmundsson
bifreiðastjóri, f.
1896 á Urriðavatni
í Garðahreppi, d.
1972, og Guðríður
Káradóttir húsmóð-
ir, f. 1895 á Eiði í
Mosfellssveit, d.
1972. Bróðir hans var Kári, f.
1921, d. 1995, mjólkureftirlits-
maður.
Alfreð kvæntist 27. október
1946 Guðrúnu Árnadóttur hús-
móður, f. 23. ágúst 1924. Hún
er dóttir Valgerðar Bjarnadótt-
ur húsmóður, f. 1899, d. 1973,
og Árna Guðmundssonar bif-
reiðastjóra, f. 1900, d. 1987.
Alfreð og Guðrún eiga soninn
Guðmund Steinar, f. 1949, þjóð-
réttarfræðing og forstjóra við
Það var bjartan sumardag í júlí
1941. Við vorum þarna tveir fjórtán
ára í 40 manna vinnuflokki, að mylja
gijót með sleggjum. Við höfðum log-
ið okkur 16 ára og vorum nokkuð
varir um okkur ef að bar einhveija
heldri menn. Þetta var afar skraut-
legur vinnustaður. Menn úr hinum
ólíklegustu áttum og stöðum. Það
var unnið af kappi við að leggja flug-
braut. Flugbraut sem nú heitir
Reykjavíkurflugvöllur. Þetta var
fúamýri. Fyrst var sturtað í hana
stórgrýti, síðan smærra gijóti og
síðan komu vörubílar með hlöss úr
Rauðhólum í löngum bunum og
sturtuðu rauðamölinni ofan á gijót-
ið. Þar ofan á kom steinsteypa.
Þarna var unnið á vöktum, aðalvakt-
ir voru frá kl. 5 að morgni til kl. 2
að degi og svo kom önnur vakt frá
ki. 2 til kl. 10 að kvöldi. Okkar flokk-
ur vann á 12 tíma vöktum frá kl. 7
á morgnana til kl. 7 að kvöldi. Þarna
voru fleiri hundruð manns í vinnu.
Stríðið útheimti það.
Þennan fagra sumardag var okkur
tilkynnt að það væri stuttur fundur,
það var kominn þarna ungur maður,
hægur í fasi, hrokalaus og laus við
allt yfirlæti. Hann kynnti sig og sagð-
ist heita Alfreð Guðmundsson og
vera ráðsmaður Dagsbrúnar. Ég
spurði fullorðinn vinnufélaga minn:
Hvaða maður er þetta? og hann svar-
aði hryssingslega: Þetta er einhver
helvítis blýantsmaður. Alfreð út-
skýrði á Ijósan og einfaldan máta
nokkrar breytingar sem fyrirhugaðar
væru á vöktum og kaffítímum, ef við
samþykktum. Þetta virtist allt vera
verkamönnum til hagsbóta og var
einróma samþykkt. Alfreð spurði
hvort það væri eitthvað sérstakt sem
við værum óánægðir með og ekkert
slíkt kom fram og þá kvaddi hann
okkur vingjamlega og fór að tala við
næsta vinnuflokk.
Þetta voru fyrstu kynni mín af
starfsmönnum Dagsbrúnar, sjálfur
átti ég eftir að gegna þar störfum
í áratugi.
Alfreð heitinn var ráðsmaður
Dagsbrúnar á árunum 1940 til 1942,
áður hafði hann starfað í rösklega
éitt ár hjá Vinnumiðlun Reykjavíkur-
borgar. Það var á tímum hörðustu
kreppu og atvinnuleysis. Þetta starf
og ráðsmannsstarfið hjá Dagsbrún
varð þess valdandi að hann bar ákaf-
iega hlýjan og sterkan hug til verka-
manna síðan. Eftir þetta starfaði
Alfreð hjá hinum ýmsu stofnunum
Reykjavíkurborgar, ýmist sem skrif-
stofustjóri, fulltrúi eða forstöðumað-
ur. Síðasta áratuginn áður en hann
hætti störfum var hann forstöðu-
maður Kjarvalsstaða. Hann setti
mikinn metnað í það starf sitt enda
hafði hann gott vit á myndlist og
var sjálfur mikill vinur meistara
Kjarvals og meistarinn tíður gestur
á heimili hans.
Raoul Wallenberg
mannréttindastofn-
unina í Lundi.
Á árinu 1936 lauk
Alfreð verslunar-
prófi frá Verslunar-
skóla íslands. Hann
vann mestallan sinn
starfsferil hjá
Reykjavíkurborg,
m.a. sem eftirlits-
maður við byggingu
hitaveitunnar, for-
stöðumaður áhalda-
húss, skrifstofu-
sljóri Innkaupa-
stofnunar og for-
stöðumaður Sjúkrahúss Hvíta-
bandsins. Hann var forstöðu-
maður Kjarvalsstaða frá 1972,
þar til hann fór á eftirlaun 1989.
Hann var ráðsmaður Dagsbrún-
ar 1940-42 og tók virkan þátt
í ýmsu félagsstarfi í Reykjavík,
m.a. í sljórnum Byggingarfé-
lags verkamanna og Húseig-
endafélagsins.
Alfreð verður jarðsunginn
frá Dómkirkjunni í dag og hefst
athöfnin klukkan 15.
Það hefur líklega verið 1945 eða
46 að ég sá að Alfreð var farinn að
venja komur sínar í Verkamannabú-
staðina, þá leiddi hann við hlið sér
unga og mjög fagra heimasætu úr
Verkamannabústöðunum. Þetta var
ekkert vel séð af ungum mönnum
þar. Heimasætan var eftirlifandi
kona hans, Guðrún Árnadóttir. Þau
munu hafa gift sig 1946 og eftir
það sá ég þau nær aldrei nema sam-
an. Þau eignuðust einn son, Guð-
mund, sem var foreldrum sínum
ákaflega kær. Hann lauk lagaprófi
frá Háskólanum og síðan lauk hann
framhaldsnámi með doktorsgráðu í
þjóðarrétti frá Harvard háskóla og
hefur síðan starfað hjá Sameinuðu
þjóðunum í New York og Genf og
verið gestaprófessor við ýmsa há-
skóla. Þau hjónin voru mjög stolt
af syni sínum og máttu sannarlega
vera það.
Alfreð var mikill félagshyggju-
maður, t.d. var hann 25 ár í stjórn
Verkamannabústaða og var kjörinn
heiðursfélagi þar þegar hann lét af
störfum í nefndinni. Hann starfaði
mikið í Sjálfstæðisflokknum og
gegndi þar mörgum trúnaðarstörf-
um.
Þegar ég ræddi við Alfreð þá
fannst mér það ekki fara á milli
mála að störfm sem ráðsmaður
Dagsbrúnar og forstöðumaður á
Kjarvaisstöðum voru honum hug-
stæðust. Þegar byijað var að rita
sögu Dagsbrúnar, sem enn er ólok-
ið, þá kom hann oft á skrifstofuna
og veitti geysilega miklar upplýs-
ingar, t.d. varðandi það þegar Héðni
Valdimarssyni tókst að ná samning-
um við breska herinn og þeir viður-
kenndu Dagsbrún sem samningsað-
ila. Hann var ótrúlega fróður um
sögu Dagsbrúnar og Héðinn Valdi-
marsson varð mun stærri eftir að
Alfreð hafði miðlað af söguþekkingu
sinni en af ásetningi hefur verið
reynt að þegja Héðin í hel.
Mörg síðustu árin kom Alfreð til
mín skömmu fyrir aðalfund og ósk-
aði eftir að fá að sitja fundinn sem
var auðsótt. Svo sterkar voru taugar
hans til Dagsbrúnar.
Alfreð var í mörg ár endurskoð-
andi Styrktarsjóðs verkamanna og
sjómanna, sjóðs sem átti sér merka
sögu. Endurskoðandi var kosinn af
borgarstjórn Reykjavíkur. Hann
leysti það starf af hendi með fádæma
prýði og samviskusemi. Þegar nýr
meirihluti kom í borgarstjórn 1978
þá óskuðu Dagsbrún og Sjómanna-
félagið eftir að Alfreð yrði endur-
skoðandi áfram, eins og samkomu-
lag hafði verið um við borgarstjórn
um árabil. Fyrsta verk hins nýja
meirihluta var að fella Alfreð úr
þessu starfi, þrátt fyrir óskir verka-
lýðsfélaganna. Pólitískt ofstæki er
ekki alltaf gæfulegt. Hann var kos-
inn í lýðveldisnefnd Dagsbrúnar til
að undirbúa kosningar til stofnunar
lýðveldisins og hann var í þriggja
manna nefnd til undirbúnings fimm-
tíu ára afmælis Dagsbrúnar 1956.
Við vorum alla tíð góðir vinir og ég
lærði margt af lífsreynslu hans, það
sem vakti athygli mína var að það
voru tveir menn sem hann mat áber-
andi mest: Það voru Bjarni Bene-
diktsson og Héðinn Valdimarsson.
Þetta virðist mörgum nokkuð sér-
stæð blanda en er það ekki ef betur
er að gáð: Báðir voru stórmenni.
Við fráfall Alfreðs Guðmundsson-
ar sendi ég konu hans og syni hlýjar
samúðarkveðjur. Það er ósk mín að
hlýir geislar sólar Dagsbrúnar og
fegurð málverka meistara Kjarvals
megi hvíla yfir minningu þessa látna
vinar míns.
Guðmundur J. Guðmundsson.
Það var á þeim dögum, þegar
Kjarvalsstaðir voru fyrir breiðan hóp
listunnenda, að gestir komust ekki
hjá því að kynnast við Alfreð Guð-
mundsson, þáverandi forstöðumann
Kjarvalsstaða, og konu hans frú
Guðrúnu Árnadóttur. Hann var á
Kjarvalsstöðum öllum dögum á með-
an hann veitti húsinu forstöðu og
kom þar oft eftir að hann hætti störf-
um. Kjarvalsstaðir voru reistir af
Reykjavíkurborg, að tilhlutan Geirs
Hallgrímssonar, þáverandi borgar-
stjóra, Myndlistarhúsið var frá upp-
hafi tengt nafni Jóhannesar Sveins-
sonar Kjarval, sem hafði alið aldur
sinn í Reykjavík frá tvítugsaldri.
Þegar kom að byggingu hússins tók
Kjarval sjálfur fyrstu skóflustung-
una að viðstöddum borgarstjóra og
fleirum, m.a. Alfreð Guðmundssyni
og konu hans.
Alfreð Guðmundsson sagði sjálfur
svo frá oftar en einu sinni, að Kjarv-
al og hann hefðu kynnst í Austur-
stræti. Það var á árinu 1936 sem
fundum þeirra bar fyrst saman. Al-
freð vann þá í Nýja bíói en Kjarval
bjó og málaði í Aðalstræti 12. Alfreð
fékk strax áhuga á málverkum
Kjarvals. Þegar Alfreð kvæntist
Guðrúnu Árnadóttur árið 1946 varð
Kjarval brátt heimilisvinur þeirra.
Alfreð byijaði snemma á því að
sendast með myndir fyrir Kjarval. Á
fyrrgreindum tíu árum eignaðist
Álfreð aldrei mynd eftir Kjarval, en
hann fékk oft að sitja inni hjá honum
í Austurstræti þegar hann var að
mála. Sjaldgæft var að menn fengju
að horfa á meistarann vinna að
verki.
Kynnin við Kjarval gjörbreyttu
lífi þeirra hjóna. Þau fengu sér-
stakan áhuga á bókmenntum og
málaralist vegna áhrifa frá Kjarval.
Hann valdi sér ekki endilega vini
úr hópi heldri manna þótt þeir létu
mikið með hann. Oftast var Alfreð
nálægur, þegar Kjarval þurfti á hon-
um að halda. Þeim kom vel saman
og Alfreð var snúningalipur fyrir
hann. Þannig liðu árin og urðu að
áratugum. Síðasta viðvikið sem Al-
freð og Guðrún unnu fyrir Kjarval,
var að fara austur að Ketilstöðum
þar sem Kjarval átti sumarbústað
og líta eftir að þar væri allt með
kyrrum kjörum. Þessu verki luku
þau á fímm dögum og heilsuðu upp
á Borgarfjörð eystri í leiðinni, þar
sem Kjarval ólst upp. Hann beið
þess óþolinmóður að þau kæmu aft-
ur og var þeim þakklátur þá sem
oftar. Skömmu síðar var meistarinn
látinn að Alfreð viðstöddum, sínum
trúa vini.
Alfreð Guðmundsson var í eðli
sínu greiðvikinn maður, og þó sér-
staklega að því er tók til Kjarvals.
Kynntist ég því þegar ég skrifaði
um ævi Kjarvals á vegum Reykjavík-
urborgar að ósk Davíðs Oddsonar
forsætisráðherra, þáverandi borgar-
stjóra. Alfreð og Guðrún voru mér
haukar í horni við þá vinnu, enda
gjörþekktu þau viðfangsefnið. Þetta
kom sér vel og skapaðist sterkur
kunningsskapur við Alfreð og Guð-
rúnu meðan á verkinu stóð. Þegar
ég kom til starfa við Kjarvalssögu
var Alfreð boðinn og búinn að veita
allar upplýsingar, sem að gagni
máttu koma, en lét annars kyrrt
liggja nema eftir væri leitað. Sem
betur fór léðu margir verki þessu
lið. En óhætt er að segja að þar fór
Alfreð fremstur í flokki.
Alfreð Guðmundsson bar mikið
traust til fólks og var mikill vinur
vina sinna. Hann var pólitískur á
sinn hátt og hafði starfað að félags-
málum verkamanna. Fyrir utan að
gerast forstöðumaður Kjarvalsstaða
var Alfreð löngum í þjónustu borgar-
innar þar áður og sinnti snúningum
og ýmissi umsjón fyrir Kjarval eins
og áður segir. Sem forstöðumaður
Kjarvalsstaða lenti Alfreð snemma
í starfi sínu inni í frumskógi þess
er nefnist listpólitík og hlaut ekki
alltaf gott umtal. Honum lá það í
einstaklega léttu rúmi. Forstöðu-
maður sýningarsalanna hefur nefnd
sér við hlið og stundum varð Alfreð
að sætta sig við, að nefndin ákvað
annað en hann vildi. Alfreð hafði
snemma á ævinni gengið í álfaborg-
irnar hjá Kjarval og mat hina bestu
menn í málaralist mikils. En það var
ekki nóg. Hvað eftir annað varð
hann að sætta sig við heysátufyrir-
bærin á gólfum sýningarhússins,
sem bar nafn vinar hans.
Á þeim dögum varð talið dálítið
svart hjá vini mínum, Alfreð. Hey-
sátur voru fallegar á gulum, ný-
slegnum túnum, en það var enginn
þrifnaður að þeim á parketgólfum.
Listfræðingar, sem ráku gjarnan
áróður fyrir heyi, hefðu þurft inn-
yfli úr nautpeningi til að nýta jarð-
argróðann. En þeir nýttu hann til
að koma á nýrri reglu í listheimin-
um. Lengi hafði verið sagt að ekki
væri hægt að éta list í bókstaflegri
merkingu. Nú virtist ekkert því til
fyrirstöðu lengur, enda farið að
skapa list handa kúm. Einhvern veg-
inn á þessa leið hefðu listpólitísk
viðbrögð Alfreðs orðið við ýmsu í
listastefnum nútímans. En hann er
farinn og þeir mörgu, meistarar sem
aðrir, sem hefðu skilið hann.
Þegar aldraðir menn látast frá
loknu góðu ævistarfi sest depurðin
að manni um stund, en þá er að
minnast góðra samvista. Hinar góðu
samvistir halda áfram að lifa í minn-
ingunni, eins lengi og þeir eru til
sem muna. Það er gott að minnast
samvistanna við Alfreð. Hann var
hress og óvílsamur maður. Um leið
og ég þakka fyrir ágætar og taustar
samvistir, sendi ég samúðarkveðjur
til Guðrúnar Árnadóttur og Guð-
mundar sonar þeirra.
Indriði G. Þorsteinsson.
Þeir hverfa einn af öðrum, sem
aila tíð frá ófriðnum mikla settu
sterkan svip á borgarlífið. Stríðsárin
mörkuðu þjóðinni mikil örlög til
margra átta, því framfarir hafa á
sér gagnstæðar hliðar og ber að
skoða þær vel og vandlega og haga
gjörðum eftir því, svo þróunin verði
mannlífi til viðgangs á sem flestum
sviðum.
Einn af þeim mönnum sem völd-
ust til forystu í borginni frá upphafi
heimstyijaldarinnar var Alfreð Guð-
mundsson, sem gegndi alla tíð marg-
víslegum ábyrgðarstöðum, þar af
heil 17 ár sem forstöðumaður Kjarv-
alsstaða, eða til starfsloka.
Mál þróuðust þannig, að Myndlist-
arhúsið að Klömbrum, sem reis upp
í stað Listamannaskálans við Kirkju-
stræti, varð meira og meira tengt
nafni Jóhannesar Sveinssonar Kjarv-
als, loks nefnt eftir honum, þótt af
hálfu myndlistarmanna væri
markmiðið annað. Þótti ráðandi
meirihluta borgarinnar svo ekkert
sjálfsagðara, en að fulltrúi lista-'
mannsins og vinur til margra ára
Alfreð Guðmundsson tæki að sér
starf forstöðumanns, sem var jafn
eðlileg þróun og að sólin risi upp.
Treystu ættingjar Kjarvals einnig
þessum manni öðrum betur til að
halda á lofti list hans og minningu,
því einlægari og sannari aðdáanda
og vin átti listamaðurinn naumast á
landi hér.
Eins og fram hefur komið í skrif-
um mínum áður, kynntist Alfreð
málaranum árið 1936, og að sjálf-
sögðu í hjarta borgarinnar Austur-
stræti, sem var jafnframt daglegur
vettvangur Kjarvals. Alfreð vann þá
hjá Vinnumiðlunarskrifstofunni, en
hafði aukastarf í Nýja Bíói eftir
klukkan fimm, og þangað kom
Kjarval iðulega, því honum þótti
fjarska gaman í bíó, og það voru
einkum dans- og söngvamyndir sem
hann undi sér við, heilluðu hann
bókstaflega upp úr skónum. Alfreð
ALFREÐ
GUÐMUNDSSON
varð fijótlega náinn vinur málarans
og tók að sér ýmis viðvik fyrir hann
eftir vinnutíma í kvikmyndahúsinu.
Ennfremur að fara með myndverk
til kaupenda og væntanlega jafn-
framt innheimta skuldir, en hér var
margur eignamaðurinn vafalítið
fastur og seigur fyrir. Þegar Alfreð
kvæntist sinni mætu freyju Guðrúnu
Árnadóttur 1946, þróaðist það að
sjálfu sér að Kjarval varð fastagest-
ur á heimili þeirra og alla tíð síðan.
Kom iðulega í mat, sótti einkum til
þeirra fýrir þá sök, að hann mátti
hafa sína hentisemi og bera að hve-
nær sem væri, en matmálstímar
hans gátu verið býsna frumlegir, því
það var ekki hans háttur að hlaupa
frá ófullgerðu myndverki til að þjóna
efnislegri virkt. Kjarval var og mjög
frábitinn því að valda fólki óþægind-
um og ónæði, en til Alfreðs og Guð-
rúnar gat hann leitað eins og inn á
hvetja aðra veitingastofu hvenær
sem hungur svarf að, jafnvel á óguð-
legum timum. Hann hélt lítið upp á
matstaði, en þeim mun kærari var
honum soðningin og almennur viður-
gjörningur í heimahúsum, einkum
hugnaðist honum íslenzkt kjarna-
fæði.
Þau hjónin tóku einnig upp á því
að færa Kjarvali mat þegar hann
var að mála úti í náttúrunni, og svo
bauð hann þeim einnig stundum með
sér. Einnig átti Alfreð sendiferðabíl,
sem var einkar hentugur til að flytja
allt hafurtask Kjarvals í hinar sér-
stöku „holur“ hans úti í náttúrunni
víðs vegar um nærbyggðina. Þá var
farið í víking með gott og rammís-
lenzkt nesti í malnum, og er áð var
gat það skeð að Kjarval tæki ber-
fættur á rás yfir nálæg votlendi,
starengi, móa og mýrar, sem væri
svæðið ódáinsvöllur hans af guðum
mótaður, og á eftir var hann í senn
afslappaður og úthvíldur. Alfreð var
jafnframt einn af þeim fáu sem
máttu horfa á Kjarval að störfum,
en það er viðbrugðið hve mörgum
góðum málurum hefur verið illa við
áhorfendur og minnast má er Mic-
haelangelo rak Júlíus 11. páfa á dyr
er hinn hávelborni leit inn í Síxt-
ínsku kapelluna. Á þann veg voru
þeirra samskipti lengstum og segja
má að Alfreð hafi verið þar sem
Kjarval var og Kjarval verið þar sem
Alfreð var og átti það einkum við
um síðustu árin og enginn hugsaði
jafn vel um hann í langvinnum veik-
indum. Meistarinn óttaðist mjög að
deyja í myrkri og honum varð að
ósk sinni að skilja við er birtugjafi
allífsins lék um sjúkrabeðinn, þar
sem Alfreð vinur hans sat og hélt í
hönd hans.
Ég endursegi þessa frásögn mína
lítið breytta, því virktin og kórónan
í lffí Alfreðs Guðmundssonar eru
samskipti hans við meistara Kjarv-
al, sem voru borin uppi af fölskva-
lausri vináttu og takmarkalausri
virðingu fyrir listamanninum og
verkum hans. Engir vita betur en
listamennirnir sjálfir hversu mikils-
verður slíkur stuðningur er, sem á
stundum getur ráðið úrslitum um
frama þeirra, fremd og velferð, svo
sem dæmin sanna. Alfreð reyndist
mörgum hollur haukur á bergi, þótt
umdeildur væri í erfiðum embættum
og mun staða hans sem forstöðu-
manns Kjarvalsstaða hafa verið til
muna erfiðust og rifið mest í tauga-
kerfið. Sá er hér festir línur á blað
á Alfreð fjölmargt upp að unna, sem
bíður réttari vettvangs að herma
frá, en fram má koma að dreng-
skapur hans í sambandi við yfirlits-
sýningu á staðnum 1980 gleymist
ekki. Þá gerðist forstöðumaðurinn
sjálfskipaður vörður myndverkanna
á veggjum, útbrotum og útskotum
er mannfjöldinn var hvað mestur
og hætta á að þær yrðu fyrir
hnjaski.
Það var ekkert yfirlæti né manna-
munur til í starfi hjá Alfreð Guð-
mundssyni, þegár litið er til þess að
hann var viðstaddur opnun allra
sýninga í húsinu væru þau hjónin á
annað borð heil heilsu og á landinu.
Eftir starfslok var hann ásamt freyju
sinni jafnframt og til skamms tíma,
með fyrstu gestum á allar mikils-
háttar framkvæmdir á myndlistar-
vettvangi í borginni og nærbyggð-
um. Heila samúð votta ég Guðrúnu
og Guðmundi syni þejrra.
Bragi Ásgeirsson.