Morgunblaðið - 17.11.1996, Blaðsíða 6
6 B SUNNUDAGUR 17. NÓVEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
VORUM
IJÓNHEPPIN
MEÐ aldrínum
verður oft
erfíðara að finna
freistingar en forð-
ast þær, sagði
spakur maður. Þá ætti að mega
falla fyrir þeim fleiri. Þessi gáru-
höfundur hefur það sér til afsök-
unar að brjóta eigin ásetning um
að láta liggja milli hluta það sem
allir fjölmiðlar eru uppfullir af
og leggur hér orð í fullan belg
af eldgosi og flóðum undan
Vatnajökli, að hann telur það til
mestu forréttinda í lífínu að hafa
fengið að upplifa frá fyrsta degi
öll eldgos sem orðið hafa frá
Heklugosinu 1947. Og seinni
hluta þessarar aldar hefur eld-
gosin ekki vantað eftir langt hlé.
Gosið upp úr íshellunni á
Vatnajökli með tilheyrandi stór-
flóði dregur fram að þekking á
þeim öflum sem leysast úr læð-
ingi skiptir sköpum. Hvað
Gárur
eftir Elínu Pálmadóttur
Grímsvötnin og Vatnajökul
snertir er uppsöfnuð þekking
vísindamanna með rannsóknum
stórkostleg. Á fyrsta degi gátu
þeir sagt fyrir um hvað mundi
gerast, að þetta gífurlega flóð
mundi koma sneggra en menn
þekktu áður. Og að lítið eða
ekkert svigrúm mundi gefast þó
ekki ekki væri hægt að segja:
Nú! Fyrr má nú líka vera miðað
við jarðsöguna. Sú þekking, sem
tiltæk er um hegðun Vatnajök-
uls og Grímsvatna, er alveg ein-
stæð í veröldinni. Hvergi í heimi
er til kortlagður botninn undir
slíkum jökli með eldstöðvum sín-
um og landslagi. Þetta kom ekki
af sjálfu sér eða var rokið í þeg-
ar þurfti. Þegar ég fór fyrst með
jöklarannsóknamönnum í
Grímsvötn 1959 hafði Jökla-
rannsóknafélagið verið stofnað,
teknar upp árlegar ferðir til
mælinga á hæð Grímsvatna,
ákomu á jökulinn o.fl. og þetta
áhugamannafélag var búið að
byggja skála í Jökulheimum og
uppi á Grímsfjalli til að gera slík-
ar ferðir mögulegar. Það var
snjallt hjá þeim Jóni Eyþórssyni
og Sigurði Þórarinssyni að virkja
þannig áhugafólk þegar ljóst var
að engar fjárveitingar væru fá-
anlegar til langtima rannsókna.
Þama lagði hópur af harðdug-
legu fólki fram tíma, erfíði og
fé til að fara með vísindamönn-
um á jökul og liggja allan vetur-
inn undir snjóbílum til að halda
við nauðsynlegum græjum. Allir
borguðu fyrir sig. Með auknum
rannsóknum komu smám saman
aðrir inn í, Orkustofnun og
Landsvirkjun þegar farið var að
hugsa til að virkja á Tungnaár-
svæðinu vatnið af Vatnajökli og
Vegagerðin þegar mönnum óx
kjarkur og tækni til að huga að
vegaframkvæmdum sunnan jök-
uls. Raunvísindastofnun lagði til
mæla og tæki. Þar þróuðu menn
íssjármælana sem reyndir voru
á jöklinum undir forustu Helga
Bjömssonar jökla-
fræðings. Þíðjökla
eins og á íslandi
er ekki hægt að
mæla með sömu
tækjum og jökla Grænlands. Og
rúsínan í pylsuendanum. Helgi
Björnsson, sem Jón Eyþórsson
réð ungan og ýtti út í sérfræði-
nám um jökla, hefur lokið mæl-
ingum og kortagerð af öllu und-
irlagi Vatnajökuls, sem er eins-
dæmi í heiminum. Þar getum
við blátt áfram séð eldstöðvarn-
ar, Grímsvötnin, katla og vatns-
farvegi og skriðjökla. Þessvegna
horfði maður á fyrsta degi með
ugg á líkanið af þessu svæði, á
gíginn stóra undir Bárðarbungu,
sem í mældust jarðskjálftar í
námunda við gossprunguna.
Virka eldstöð með fullan gíg af
ís í 850 m djúpri öskju. Gos úr
honum höfum við ekki þekkt síð-
an land byggðist, en gæti engu
að síður komið.
Þegar brým-
ar voru settar á
hringveginn
sunnan jökuls
gerðu menn
meðvitað ráð
fyrir mesta
þekkta flóði á
þessari öld, vit-
andi að það
gæti orðið
miklu meira.
Það hefði líka
getað orðið úr
Bárðarbungu
með ógnarflóði
norður og vest-
ur af, þar sem
virkjanirnar
eru. Semsagt
við vitum ekki
og getum ekki ætlast til að vita
hve miklar náttúruhamfarir geta
orðið. Bara miðað við það stutta
skeið sem við þekkjum. Þetta
land okkar er einfaldlega land í
sköpun með tilheyrandi ógurleg-
um vaxtarverkjum. Megum
þakka okkar sæla fyrir þá miklu
þekkingu sem tiltölulega nýlega
var búið að safna og túlka á
Grímsvatnasvæðinu, svo að það
varð engum að tjóni. Sem betur
fer dreifðist flóðið og Iagðist
austar en áður, sem hefur eflaust
bjargað obbanum af Skeiðarár-
brúnni og vamarveggjunum fyr-
ir sveitina austur af, en rústaði
í staðinn minni brú á Gígjukvísl.
Við vorum ljónheppin.
Nýleg snjóflóð eru engu síður
umhugsunarverð. Þar verður
auðvitað líka eins og á Skeiðar-
ársandi að taka mið af skamm-
vinnri þekkingu. En þar er
áhættupunkturinn alvarlegri því
um mannslíf er að tefla. Höfum
við kannski í grandaleysi tekið
of mikla áhættu með byggð und-
ir bröttum fjöllum? Enginn veit
hve stór snjóflóð geta hugsan-
lega orðið fremur en á Skeiðar-
ársandi. Bara hægt að miða við
fátæklegar forsendur. íslenskar
hamfarir þurfa ekki að hlíta
þeim. Súðvíkingar taka ekki þá
áhættu eftir bitra reynslu og
flytja þorpið sitt á öruggan stað
fyrir snjóflóðum. Spumingin er
hvort aðrir staðir ættu ekki að
minnsta kosti að stöðva bygg-
ingar á hættustöðum. Ekki er
það einfalt þar sem íslenskir
bæir hafa í hveijum fírði byggst
á eyrinni þar sem bátar leituðu
fyrst vars og stækkað svo upp
í hlíðar og út með bröttum fjöll-
um. Með bættum samgöngum
er vaxandi skilningur á samein-
ingu byggða og valið því mun
rýmra. Auðvitað verður búseta
alltaf eigið val. En er það brúk-
leg byggðastefna að ýta undir
áhættu? Slíkar spumingar vakna
við hamfarir.
MANNLÍFSSTRAUMAR
l*|ÖDLÍFSÞANKAR/£r slœmt ab hafaþjónustulundf
Borgað fyrir
greiðanrt
UM DAGINN var ég í Grikklandi og þá veitti ég því athygli að þjónar þar
í landi voru upp til hópa ekki sérstaklega ánægjulegir í framan meðan
þeir þjónuðu fólki til borðs. Það var engu líkara en karlmennskustoltið
þyrfti að taka verulega á til þess að láta sér sæma að spyija ferðalanga
hvað þeim vanhagaði um eða vildu borða. Ég veit ekki hvort þjónarnir
voru orðnir svona þreyttir í lok ferðamannatímans eða gæddir svona lít-
illi þjónustulund almennt. Ég hallast þó að því síðarnefnda og hugsaði
þess vegna stundum um þá þversögn að lifa á ferðamönnum en geta
vart hugsað sér að sinna þeim.
Islendingar hafa ekki verið fræg-
ir fyrir þjónustulund og sumum
fínnst það jaðra við skammaryrði
að væna þá um þjónustulund. Þessa
afstöðu geta menn kannski haft
hér á íslandi — og
þó. Við gerum
ýmislegt til þess
að hæna að ferða-
menn og ættum
því að sinna þeim
vel. Ég er ekki að
segja að margir
séu ekki til fyrir-
myndar á því sviði
hér, ég er fremur að tala um við-
horf hins almenna borgara til þjón-
ustustarfa.
I löndum þar sem ferðamanna-
þjónusta er aðalatvinnugrein er
beinlínis lífsnauðsynlegt að innræta
fólki að sinna ferðamönnum með
jákvæðu hugarfari og það á við um
Grikkland, þar sem ferðamanna-
straumur er mikill, ekki síst fólks
sem vill skoða hinar merkilegu
eftir Guðrúnu
Guðlaugsdóttur
fornminjar sem þar er að finna og
jafnframt sleikja sólskinið sem er
steikjandi heitt æði marga daga
ársins.
Ég hitti tvo þjóna í Grikklandi
sem kunnu til verka. Annar kunni
að brosa og það var kærkomið eft-
ir langt og strangt ferðalag. Hinn
kunni reyndar ekki að brosa en
hann kunni að koma fram með
virðuleika og myndugleika án þess
að vera kuldalegur eða fráhrind-
andi. Auðvitað hefur hver sinn stíl
í lífínu en mér fyrir mitt leyti er
sama þótt fólk brosi ekki mikið
bara ef það er ekki ónotalegt í
framgöngu. Af þessu tilefni fór ég
að hugsa um hvað þjónustulund
væri, hvernig fólk skildi þetta orð.
Ég komst að þeirri niðurstöðu að
það þýddi að einhver einstaklingur
væri tilbúinn til þess að sinna ýms-
um erindum fyrir annað fólk,
annaðhvort fyrir borgun eða vegna
þess að hann áliti það skyldu sína
af öðrum orsökum án þess þó að
fínnast það gera sig að minni
manni. Við eigum líka annað orð
sem íslendingar kunna kannski
betur við, það er að vera bóngóð-
ur. Þeir sem eru bóngóðir eru til-
búnir til að gera öðrum greiða jafn-
vel þótt illa standi á og ætlast ekki
til nejns endurgjalds. Sennilega eru
þeir íslendingar fleiri sem telja sig
vera bóngóða en hinir sem telja sig
hafa þjónustulund. Það mætti segja
mér að þessu væri svipað farið með
Grikki.
Ef satt er má ætla að báðar
þessar þjóðir séu gestrisnar í sínu
einkalífi en lítt hrifnar af að þjóna
öðrum fyrir borgun. Kannski ligg-
ur mismunurinn í viðhorfi þeirra
sem við þá skipta. Ferðamaður
sem borgar fyrir þjónustu á það
kannski til að sýna tómlæti gagn-
vart þeim sem þjónar, jafnvel þótt
vel sé gert. Þeir eru hins vegar
fáir sem sýna tómlæti ef þeim er
gerður greiði þegar mikið liggur
við. Allir vilja fá umbun, kannski
sannast þarna hið fornkveðna —
fólk liggur eins og það hefur um
sig búið.
Þegar til lengri tíma er litið fær
líklega hver ferðamaður þá þjón-
ustu sem hann á skilið samkvæmt
framkomu sinni og hver veitinga-
staður þá viðskiptavini sem hann
verðskuldar samkvæmt þeirri þjón-
ustu sem hann veitir.
VERALD ARVAFSTURÆ/v/ sögumar um híla eba skip sem
nota abeins vatn sem orku sannarf
Aktu bílnum
með vatni aðeins
IGEGNUM tíðina hafa öðru hvoru komið fréttir um bifreiðar sem ganga
eingöngu fyrir vatni. Ekki erum við nú tilbúin að trúa slíkri vitleysu,
ha? Enda gildir reglan fræga áfram: Ef það væri hægt, væri fyrir löngu
búið að taka slíka byltingaraðferð í notkun. Svo mikið er víst!
að ku hafa verið Kristófer Kól-
umbus sem spurði menn, sem
töldu sig auðveldlega hafa getað
gert það sama og hann eftir landa-
fundina, hvort þeir gætu látið egg
standa uppá end-
ann. Nei, það gátu
menn ekki. Kólum-
bus smellti þá eggi
niður á endann
þannig að það stóð
á brotnum enda.
„Ja, þetta hefðum
við líka getað,“
sögðu viðmælend-
ur hans. - „En munurinn er sá að
ég gerði það,“ svaraði hann.
Það sama getur fjöllistamaður-
inn Carl Cella sagt, því að hann
hefur breytt tveimur bílum þannig
að þeir ganga fyrir vatni eingöngu.
Og áður en við förum í saumana á
því hvemig þetta er gert, er rétt
að velta hinu fyrir sér: Hvað stend-
ur í vegi fyrir því að almenningi
sé boðið upp á það sama? Því að
hver vildi ekki geta veitt næstu
lækjarbunu á eldsneytisgeyminn?
Eða hvaða útgerðarfyrirtæki vildi
ekki losna við olíukostnaðarliðinn
úr rekstrarreikningunum?
Cella svarar því þannig, að eftir
að hann hafði breytt sínum fyrsta
bíl árið 1983 og var farinn að nota
eingöngu vatn til akstursins, fór
hann í heimsókn í orkuráðuneyti
heimalands síns. Tveir fulltrúar
þess hótuðu honum í framhaldi af
því öllu illu, ef hann reyndi að selja
almenningi slíka tækni, „ ... því
hefur þú nokkra hugmynd um það
hveiju tæki eins og þetta myndi
valda í þjóðarafkomu okkar, fengi
almenningur not af því?“
Það skyldi þó aldrei vera að ríki
vemdi afkomu fárra á kostnað alls
almennings? Það er að segja, er
almenningur þá ekki lengur ríkið?
En hér kemur sem sé nokkuð
stytt og einfölduð lýsing Cella á
þessari hlutfallslega einföldu tækni
fyrir alla efasemdar-Tómasa lands-
ins, sem vonandi segja þá allir í
kór: Já, ÞETTA hefði ég líka get-
að. . .
Menn taki eitt stykki bifreið svo
sem átta gata bandarískt trylli-
tæki, eða t.d. Cadillac Coupé ár-
gerð 1979 eins og Cella gerði. Sem
sagt góða og stóra vél án innspýt-
ingar, því að eyðslan skiptir engu
eftir á. Fyrst er bensíntankurinn
rifinn undan en plasttankur af svip-
aðri stærð settur í staðinn. Púst-
kerfíð er líka rifíð undan og sett
útgáfa úr ryðfríu stáli eða áli í stað-
inn því venjulegir málmhlutir af
þessu tagi ryðga af völdum vatns!
Salt vatn má alls ekki nota til orku-
gjafar.
í skottið er sett vetnistæki úr
ryðfríu stáli, en teikningu af því
er auðvelt að fá og fylgir með í
frásögn Cella. Þá þarf nýjan blönd-
ung og þrýstingsjafnara milli hans
og vetnistækisins frá fyrirtækinu
Impco Carburetion í Kaliforníu. Þá
er eftir að tengja kerfið með nýjum
leiðslum. Nokkra nýja svissa þarf
inní mælaborðið.
Þegar sett er í gang er kveikt á
vetnistækinu og framleiðslan byrj-
ar með aðstoð rafgeymis. Um leið
er kveikt á dælu sem dælir vatni
frá vatnstanknum. Ath.: Ekki frá
vatnskassanum! Um leið og þrýst-
ingsjafnarinn sýnir þrýsting er
svissað á. Þegar vélin gengur sér
rafallinn um að veita orku til vetnis-
framleiðslunnar. Ef vélin fer ekki
strax í gang getur verið að stein-
efnin, sem vissulega eru í öllu
venjulegu vatni, hafi sest það þétt
á endann á jafnstraumsrafskauti
innanvert í vetnistækninu að hún
kveiki ekki. Þetta er raunar eini
stóri gallinn á þessu dæmi: Það
þarf að hreinsa þessa enda reglu-
lega eða nota aðeins eimáð vatn
ella. Framleiðsla vetnisins stöðvast
við þetta.
Það er áríðandi af hafa gasvent-
il á vetnistækinu til öryggis ef súr-
efnið sem myndast fer ekki sína
leið með bakvatninu beint í vatns-
tankinn aftur en ekki inn í vélina
líka. Þá yrði ein heljar sprenging
álíka og þegar reykt er við opinn
bensíntank. í vetnistækinu leitar
vetnið að neikvæða skautinu en
eftir Einar
Þorstein