Morgunblaðið - 24.11.1996, Blaðsíða 8

8 B SUNNUDAGUR 24. NÓVEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
J
}

I
!
!
)
I
I
I
Sök og ábyrgð
unnar eiga sér sam-
svörun nú.“ Þessi setning í rit-
dómi í vikunni um sögu Þórar-
ins Eldjárns um Guðmund
Andrésson, sem varpað var í
Bláturn í Kaupmannahöfn fyrir
litlar sakir á 17. öld, ýfði upp
gárur. Tveimur dögum áður
hafði gáruhöfundur á bóka-
kynningu austur við Sogsvirkj-
un hlustað á Jónas Jónasson
lesa úr bók sinni um líðan
Magnúsar Leopoldssonar er
hann einn góðan veðurdag var
sóttur heim og varpað í ein-
angrun í Síðumúlafangelsinu í
105 daga. Á eftir honum las
svo Þórarinn Eldjám um lífs-
reynslu Guðmundar Andrés-
sonar er hann var leiddur af
skipsfjöl og varpað í danskt
fangelsi þremur öldum fyrr og
vissi heldur ekki hvaðan á sig
stóð veðrið. Okkur höfundun-
um sem þarna hlustuðum hvert
á annað lesa fannst skelfileg
lífsreynsla þessara tveggja
manna bara býsna lík. í báðum
tilfellum áttu rógtungur sinn
stóra þátt.
Svona getur
ekki gerst í dag,
ekki á íslandi,
segja menn og
hrökkva við
þegar ekki verð-
ur sloppið undan
því að hugsa til
lífsreynslu
Magnúsar Leop-
oldssonar sak-
lauss í einangr-
un andspænis
réttvísinni, með-
an almannaróm-
ur, blaðamenn
og jafnvel al-
þingismenn hömuðust fyrir
utan. Er notað til að beija á
sakborningnum. Svo sem þegar
honum, sem ekki veit einu sinni
hvað klukkan er, er sagt að
hann megi vera feginn að vera
undir lás og siá, slíkt sé ástand-
ið gegn honum úti í þjóðféiag-
inu. Og fáum dögum eftir að
saklaus maðurinn er gripinn
er flennifyrirsögn í síðdegis-
blaðinu: Er Leirfmnur (tilbúna
gifsstyttan af meintum morð-
ingja) ioks kominn undir lás
og slá? Seinna er þjarmað að
honum af því nú sé málið kom-
ið inn á hið virðulega Alþingi,
eins gott fyrir hann að játa
strax.
Sú spurning hlýtur að vakna
hvaða persónulega ábyrgð
menn beri á því sem þeir segja
eða skrifa. Enn er þetta mál
vissulega tímabært og lifandi,
skelfileg áminning um hveiju
menn geta valdið. Á sínum
tíma var æsingurinn svo mikill
í samfélaginu að í sefjun óðu
menn fram hver um annan, en
enginn maður, hvorki frá „rétt-
vísinni“, fjölmiðlum eða ósak-
hæfum ræðumönnum hafa lýst
iðrun eða beðið þá sem fyrir
urðu og lifa við það afsökunar
á þessu skelfilega frumhlaupi.
Allir létu sig hverfa.
Skammast sín kannski í hljóði
þegar þeir sjá skaðann sem
hægt er að gera með rakalaus-
um fullyrðingum. Það sem
prentað var í dagblöðum stend-
ur þar enn þótt ljósvakamiðlar
geti látið sig hverfa sporiaust.
Hægt að fletta því upp eins og
þingræðunum í Alþingistíðind-
um. Það gerði þessi pistlahöf-
undur þegar gárur ýfðu sinnið.
Var feginn að muna rétt að
þetta blað hafði „dregið lapp-
irnar“, eins og við lágum undir
ámæli fyrir hjá áköfum kolleg-
um. En þegar málið
var komið inn á Al-
þingi birti blaðið
strax daginn eftir
orðrétta umrædda
þingræðu Sighvats Björgvins-
sonar og þrumandi svarræðu
Ólafs Jóhannessonar dóms-
málaráðherra við þeirri að-
dróttun að hann hefði komið í
veg fyrir rannsókn á manns-
hvarfi í sambandi við hvarf
Geirfinns Einarssonar og að
rannsókn ætti sér stað á Magn-
úsi Leopoldssyni og Sigurbirni
Eiríkssyni. Nú óskar maður að
hömlur hefðu verið settar á
aðför að saklausu fólki. Það
eitt vekur upp spurningar um
frelsi manna til aðdróttana.
Lestur á ásökunarræðunni í
blaðinu daginn eftir flutning
og síðan í Þingtíðindum vakti
enn spurningu. Þessum tveim-
ur útgáfum ber ekki alveg sam-
an. í útgáfuna í Þingtíðindum
vantar t.d. nokkur lykilorð í
því samhengi sem hér um ræð-
ir. Þar sem vikið er að þessu
tiltekna máli er t.d. tengsli við
„hið stórfellda Geirfinnsmál og
stórfellt smyglmál" orðið að
„við önnur aivarleg mál sem
rannsökuð hafa verið nú um
nokkurt skeið“ og í stað „við
rannsókn á mjög alvarlegu og
óhugnanlegu afbrotamáli ný-
verið“ er í Þingtíðindum „af
umræddri rannsókn á þessu
stigi eða þeim síðari". Skrýtið?
Ekki endilega. Þingmenn og
borgarfulltrúar fá útskrift af
ræðum sínum og mega lagfæra
orðalag, án þess að nokkuð sé
sagt um hvort það á við hér.
Menn gera mismikið af því að
snurfusa texta. Sjálf hafði ég
einhvern tima sagt óþolinmóð
yfir seinagangi í ræðu í borgar-
stjórn, að við blaðamenn vær-
um nú svo vön því sem við
köllum „deadline", og eftir mér
haft þegar handritið kom „að
við blaðamenn séum nú svo vön
því sem við köilum della“. Það
stendur þar enn. Svona er það
líka í þinginu. Flestum þykir
þetta til bóta, en vekur óneitan-
lega spurningu um hvort það
rýri heimildagildið í Þingtíðind-
um. Kannski hefur ræðumaður
eftir svarræðuna séð að hann
hafði gengið of langt, séð obbo-
lítið að sér, sem væri til hróss.
En skaðinn var bara skeður,
því yfirheyrslumenn efldust í
sinni sannfæringu og notuðu
til að draga kjarkinn úr sak-
borningi. Málið er semsagt hið
fróðlegasta frá ótal hliðum og
vekur spumingar.
Aðalmálið er þó hvort við
getum lært af þessum ósköp-
um. Það er rakið kennsludæmi
fyrir blaðamenn og verðandi
fjölmiðlafólk, til að fá það
stimplað inn í sig að maður er
alltaf að fjalla um einstaklinga
og hvað maður getur gert þeim.
Þó komi leiðrétting seinna, er
aldrei hægt að afmá það sem
búið er að segja í svo sterkum
aðila sem fjölmiðlum hvað þá
á hinu háa Alþingi.
ÞÓTT í fljótu
bragði séð virð-
ist fátt í lífsreynslu
aðalsögupersón-
Cárur
eftir Elínu Pálmadóttur
MANNLÍFSSTRAUMAR
VÍSINDI/Er lausnin ípeptíbum?
Sjálfsmynd sameinda
Á UNDANFÖRNUM mánuðum hef-
ur mikið verið rætt um það hvort
einhvern tímann hafi verið líf á Mars.
Tilkynningum vísindamanna frá
NASH og British Museum um að
þeir hefðu fundið „lífsspor“ í sýnum
frá reikistjörnunni var tekið með
miklum áhuga þótt margir starfs-
bræður þeirra hafi látið í Ijós van-
trúnað á áreiðanleika niðurstaðn-
anna. Engu að síður hefur hinn nýi
áhugi á lífi á Mars leitt til nýrra
umræðna um nayðsynlegar forsend-
ur fyrir myndun lífs og hvort þær
hafi einhvern tímann verið fyrir hendi
annars staðar á jörðinni.
NÝLEGAR rannsóknir vísinda-
manna við Scripps-stofnunina í
La Jolla í Bandaríkjunum benda til
þess að peptíð-sameindir geti undir
ákveðnum kring-
umstæðum leitt til
sjálfsmyndunar,
en slíkur hæfileiki
er ein af megin-
undirstöðum lífs-
ins, eins og við
þekkjum það í dag.
Tilkynning þessar-
ar niðurstaðna féll
nokkuð í skugga
þeirrar áköfu umræðu sem fór fram
um líf á Mars, en ef þær reyndust
réttar er líklegt að lífvísindamenn
verði að gera róttækar breytingar á
hugmyndum sínum um upphaf lífs-
ins á jörðinni (og Mars).
Höfuð einkenni lífsins er sífelld
sjálfsmyndun lífseininga þar sem
eftirmyndin (afkvæmið) er í öllum
meginatriðum eins og formyndin
(foreldrið). Þær smávægilegu breyt-
ingar sem öðru hvoru eiga sér stað
eru forsendur fyrir þeirri þróun sem
leiðir til fjölbreytni og síðar sigurs
eftir Sverri
Ólafsson
HVAÐA sameindir þróuðu fyrst þann hæfileika að geta
stuðlað að sjálfsmyndun?
þeirra eftirmynda sem hæfastar eru
hveiju sinni. Öilum ber saman um
þetta. Það er hins vegar ekki ljóst
hvernig lífsferillinn sjálfur hófst,
þ.e.a.s. hvernig fyrstu efniseiningar
sem búa yfir þessum grundvallarein-
kennum lífsins urðu til í upphafi.
í gegnum árin hafa nokkrar mis-
munandi hugmyndir verið settar
fram um það hveijar hinar fyrstu
sjálfsmyndandi sameindir voru. Á
síðastliðnum árum hafa þó æ fleiri
hallast að því að RNA (ribonucleic
acid) sameindirnar hafí átt stóran
þátt í því að vekja efnið til lífsins.
Sameindir þessar, sem gegna mikil-
vægu hlutverki í nútíma frumulíf-
efnafræði, eru nátengdar DNA sam-
eindinni sem sér um geymslu erfða-
upplýsinga flestra lífvera. Þessar
upplýsingar eru notaðar til fram-
leiðslu hvítuefna sem gegna veiga-
miklu hlutverki í öllum undirstöðu
efnahvörfum lífsins. RNA sér um
að flytja upplýsingar sem geymdar
eru í DNA sameindunum til ríbósóm-
anna, þeirri frumulíffæra sem
stjórna framleiðslu hvítuefnanna.
Þar með er ekki öll sagan sögð.
RNA er langtum fjölhæfara efni en
í fyrstu var talið. í sumum veirum,
eins og til dæmis HIV veirunni, sér
RNA sjálft um að geyma erfðaupp-
lýsingarnar. Það sem gerir RNA þó
sérstaklega áhugavert eru hæfileik-
ar þess til að virka sem hvati á eig-
in myndun úr kjarnasýrubrotum
sem eru fyrir hendi í umhverfinu.
RNA er að vísu ekki jafn áhrifamik-
ill hvati og hvítuefni en það hefur
líklega dugað í upphafi, þegar loft-
hjúpurinn við yfirborð jarðarinnar
hafði að geyma einfaldar sameindir
eins og vetni, vatn, metan, amoníak
TflATAI&lAST/Broddótt ófreskja eda
Ijúft hjarta? _____
Þistilhjörtun
næra oggræða!
HAUSTIÐ er tilvalinn tími til að
næra sig á grænmeti. Bæði er það
uppskerutími ýmissa grænmetisteg-
unda og önnur ástæða og hugmynd
er að hita sig upp í hið mikla kjötát
jólanna (hjá sumum), með því að
fara smám saman að bæta kjötbitum
inn í grænmetismáltíðir til þess að
maginn fái ekki „kjötsjokk".
KARTÖFLUR fást nú á mjög
lágu verði og mikið framboð
er af íslenskum kartöflum, þannig
að þær eru upplagðar sem megin-
uppistaða margra
rétta bæði vegna
þess hve hollar
þær eru og eins
kosta þær lítið. En
það er önnur
grænmetistegund
sem mig langar að
víkja máli mínu að
í dag og það er
þistilhjartað eða
ætiþistillinn. Hann er af körfu-
blómaætt og vex aðallega við Mið-
jarðarhafíð. í Suður-Evrópu, t.a.m.
á Ítalíu eru þistilhjörtu ræktuð sem
grænmeti og eru þau mikils metin
fæða því þistilhjörtu eru afar holl.
Þau innihalda ekki bara mikla nær-
ingu sem fæða, heldur eru þau einn-
ig áhrifarík við ýmsum kvillum.
Mikið er af skrifuðum „þistilhjarta-
heimildum" frá miðöldum þar sem
talað er bæði um ætiþistilinn sem
mat- og lækningajurt. Vísindamað-
eftir Álfheiði
Hönnu
Friðriksdóttur
ur einn að nafni Amatus Lusitanus
skrifaði um lækningamátt þistil-
hjarta í eitt af ritum sínum. Þar
mælir hann með ætiþistlarótum
vegna þvagörvandi eiginleika þeirra
og segir því ætiþistilinn vera árang-
ursríkan í meðferð gegn svima, mí-
greni, bjúg og ófijósemi. Á 18. öld
hélt munkurinn Alessandro Nicolas
því fram að blöð ætiþistils böðuð í
Madeiravíni væru áhrifarík gegn
gulu. Vísindalegar rannsóknir hafa
staðfest hin góðu áhrif ýmiss konar
ætþistlameðferða m.a. gegn of háu
kólesteróli í blóði og einnig telja
menn hann lifrarstyrkjandi og blóð-
hreinsandi svo eitthvað sé nefnt.
Hvernig borðar maður svo þenn-
an stóra brumhnapp? Algengt er að
baða hann í góðum vinaigrettelegi
eða ólífuolíu eftir að búið er að sjóða
hann og geyma hann þannig, einnig
er hægt að borða hann hráan eða
niðursoðinn á margan hátt.
Við fyrstu sýn gæti maður haldið
að þistilhjartað væri náskylt kakt-
usnum, en ekkert er til í því. En
það er rétt að hið hijúfa yfirbragð
og broddótta höfuð hins þurslega
ætiþistils hefur eitthvað skelfilegt
við sig, eða „d’horrescens“ eins og
Rómveijar sögðu um hið ágæta
þistilhjarta. Þetta úfna og barbar-
íska útlit kann að virka fráhrind-
andi og vekja jafnvel ótta. En menn
hafa sem betur fer ekki látið það
hindra sig í að ieggja ætiþistilinn
sér til munns. Reyndar líkti franski
ÞISTILHJÖRTU eru holl og
áhrifarík við ýmsum kvillum.
heimpekingurinn Littré ætiþistlin-
um við járnhlut, með oddum og
krókum á, sem notaður er ofan á
girðingar og maður sér hann vel
fyrir sér, líkt og skáldið Pablo
Neruda „þama í garðinum, klæddan
sem stríðsmann, orðinn brúnn eins
og granatepli“, stoltan, með sitt
blíða hjarta sem hann hefur reist
litla hvelfingu úr. Hvelfíngu úr flög-
um, flögum sem eru úr spjótsjárni.
Flögum sem eru haglega búnar til
úr hökum, og lóðaðar með öllu sínu
krampakennda afli við botn ætiþist-
iisins. Já, náttúran er mögnuð og
við megum ekki láta útlitið hrekja
okkur frá sumum gersemum henn-
ar. íslendingar eru held ég ekki
mjög iðnir við þistilhjartarétti og
þistilhjörtu sjást lítið á veitingahús-
um nema ef vera skyldi á pizzunni
Árstíðirnar fjórar eða Le quattro
stagioni. Hér á eftir fylgir einn af
mínum uppáhalds ofnréttum.