Morgunblaðið - 18.02.1997, Blaðsíða 44

44 ÞRIÐJUDAGUR 18. FEBRÚAR 1997
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Þjóðfrelsi
og þorrablót
ÞESSA dagana er þorramatur
tilreiddur um land allt og borinn
fram að gömlum og góðum þjóðleg-
um sið. Menn minnast þess oft að
veitingahúsið Naust reið á vaðið á
sínum tíma og endurvakti fornar
venjur með trogum og tilheyrandi
er Halldór Gröndal réð þar ríkjum
og sagði fyrir verkum. En nú spyr
margur: Hvenær var sá siður fyrst
tekinn upp í Reykjavík að félög
efndu til þorrablóta?
í gömlum bréfum, sem varðveitt
eru á skjalasöfnum er margt fróð-
legt að finna. Þar fást svör við
mörgum spurningum er varða sögu
þjóðlífs og siðvenjur ýmsar. I bréfa-
safni Sigmundar prentara Guð-
mundssonar, sem varðveitt er í
skjalasafni eru gagnmerkar upplýs-
ingar um sögu prentlistar, vélakost,
bókaútgáfu, samkeppni, stjórnmál
og mannfundi, klíkur og kaupsýslu,
drengskap og óheilindi. Þar er einn-
ig gamansöm lýsing á þorrablóti,
sem Sigmundur segir frá og mun
vera eitt hið fyrsta, sem getið er
um að fram fari í Reykjavík, árið
1880.
Sigmundur prentmeistari Guð-
mundsson var nafnkunnur maður.
Hann naut mikillar virðingar sökum
mannkosta, skarprar greindar og
námsgáfna. Svo fjölhæfur var hann
í sérgrein sinni, prentverki, að allt
lék í höndum hans. Kornungum var
honum falið að sjá um kaup á prent-
vélum og flutning þeirra til lands-
ins. Þótt Sigmundur væri alinn upp
á sveit tókst honum með aðstoð
góðviljaðra manna að brjótast til
mennta og verða fremstur í sinni
grein, rómaður af kunnáttumönn-
um fyrir listrænt handbragð og
smekkvísi. Það væri verðugt við-
fangsefni að hyggja að bréfum Sig-
mundar prentara. Segja sögu hans.
Minnast fjölbreyttra starfa hans að
framförum, rifja upp gamansemi
hans og glettur, og reka sigursæla
baráttu hans við andstæðinga er
reyndu að koma honum á kné, en
sumir þeirra bjuggu um sig í bijósti
hans sjálfs og hugarheimi.
Jón landritari Jónsson var ötull
stuðningsmaður Sigmundar og
hjálparhella. Hyggjum nú að kafla
Páll
Eyjólfsson
Indriði
Einarsson
Sigurður
Vigfússon
Jón Theódór
Jónsson Jónasson
úr bréfi er Sigmundur
ritar Eiríki Magnús-
syni meistara í Cam-
bridge hinn 9. febrúar
árið 1880. Meginefni
bréfsins fjallar um
prentvélar, bókaút-
gáfu og höfunda. Frá
því efni má segja síð-
ar. Hér er kafli um
þjóðfrelsi og þorrablót:
Bréf Ingimars
„Héðan er lítið tíð-
inda: Kotungsskapur
og agg er helzti ávöxt-
ur tímans. í vetur hef-
ir verið höfðað hér
hvert málið á fætur
öðru út af litlum orsökum;
„vasaprocuratorar" og bæjarfóget-
inn - sem er ráðríkt lítilmenni -
er vill skera úr sem flestu, hvetja
hvern mann til málaferla. - Jón
ritari hefir verið að halda fyrirlestra
um stjórnfrelsi, í vetur, og hefir það
eigi gengið atburðalaust af. Eitt
kveldið, þegar hann var kominn í
ræðustólinn, og var að tala um rétt-
indi kaupmanna, sagði hann meðal
annars: „Það er víst, að góð verzlun-
arstétt er rétthá, og á heiður skil-
inn, en öðru máli er að gegna um
þær hér verandi dönsku umrenn-
andi búðarlokur>‘ o.s.frv. Gall þá
við allt í einu sá óáheyrilegasti
hljóðfæra-söngur? sem ég hefi
heyrt, og mun heyra: Það voru
búðarlokur og þeirra sinnar; höfðu
sumir „trompeter", sumir „flöitur",
sumir „munnhörpur" o.fl. Gekk
þetta ná-gaul í hálfan annan tíma,
ritarinn var að beijast við öndina,
með að koma upp einhverju orði
af síns hjarta áhugamáli, stjórn-
frelsinu, en óhljóðin tóku yfir allt,
og neyddist hann þá loks til að yfir-
gefa stólinn, en þá kastaði tólfun-
um: hinir ætluðu þá að grípa hann,
en hann smaug þó úr greipum
þeirra, með tilstyrk nokkurra sjó-
manna, og eltu búðarmenn hann
með svo sterkum óhljóðum, að
heyrðust um bæ allan, og hlupu
hvorir tveggja sem mest máttu, Jón
á flótta, en hinir ráku. Höfðu búðar-
menn heitingar í frammi, en vernd-
armenn Jóns kváðu þá eigi skyldi
drepa hann, meðan sín nyti við;
búðarmenn ráku flóttann upp að
dyrum landshöfðingja, frá húsi
nokkru nýbyggðu suður frá kirkj-
unni (á tjarnarbakkanum). Meðan
þessu fór fram, var presturinn að
gefa saman hjón í kirkjunni, og
kvaðst hafa komizt í raun með
ræðu sína sökum óhljóðanna í hinni
kirkjunni (stjórnfrelsis-kapellunni).
Gullsmiður nokkur, Páll Eyjólfsson
(í „Geysi“ - veitingaskála) komst
svo við af þessari ofsókn, að hann
skrifaði landshöfðingja - nafnlaust
- bréf, og bað hann taka ofan í
„lurginn" á lögreglustjórninni fyrir
það, að þjónn hennar (Þorst. Jóns-
son) sem hefði verið á fundinum
hefði æst skrílinn, í stað þess að
þagga niður í honum. Undir bréf
þetta skrifaði Páll - í stað nafns
síns - „nokkrir borgarar" bæjarins?
En sá er skrifaði bréfið fyrir Pál
ljóstraði öllu leyndarmálinu upp.
Lét þá fógetinn (lögreglu) þjón sinn
stefna Páli, og fylgdust þá 4 af
óhljóða-mönnum með, fyrir því að
Páll hafði „lagt nöfn þeirra við hé-
góma“ í sama lh. bréfi, svo út úr
þessu urðu 5 mál. Sjálfur hefi ég
komist í 2 mál í vetur. Það fyrra
Þorrablót eru haldin vítt
og breitt um land allt,
með tilheyrandi mat-
föngum. Pétur Péturs-
son kannaði hvenær
sá siður var fyrst upp
tekinn, að félagasamtök
efndu til blóta.
af því ég hafði þau orð um einn
af vinum fógetans, (Kr. OÞ) for-
leggjarann „að ég tryði honum til
einskis ærlegs (drengilegs) þar eð
ég þekkti hann ekki að neinu þess
konar - maður þessi hafði þá ný-
lega haft í frammi, við mig brigð-
mælgi og ósannindi, en þar á mót
hafði ég ekki reynt neitt gott af
honum. Fyrir þessa goðgá var ég
dæmdur í 26 króna sekt (af fóg.).
Annað málið reis af því, að ég kall-
aði danskan strákaling, sem var að
þrasa við mig, „tíkarson“, og kost-
aði það 10 krónur. Hér á maður
að lifa „saklausu" lífi!!!
Hér var nýlega stofnað félag, er
nefnir sig „fornleifafélag" (hið ísl.).
Forsprakkar eru Sigurður Guð-
brandsbróðir og Indriði Einarsson
Guðrúnarnautur? (Hjaltalín). Hið
helzta afreksverk þessa félags er,
að það stofnaði til búralegs áts
(þorrablóts) og var þar étið réttum
beinum: hákarl, skata, hangikjöt
o.þ.h., en einhver nýmóðins sopi
hefír þó runnið þar um borðin (gólf-
ið?) því sagt er að Sigurður hafí
orðið svo þungur ofan til í líkaman-
um, að borð, sem hann lá fram á
brotnaði, en undir því hafði staðið
næturgagn, og lenti höfuðið Sigurð-
ar í því ógerðar „koffri"; en ekki
er þess getið, að hann hafi fundið
þar neinar /ornleifar . . . - í félagi
þessu er „noblesse“ bæjarins:
landsh., landfóg., assessores,
o.s.frv.“
Af bréfi Sigmundar verður ljóst
að höfðingjar þyrpast í Fornleifafé-
lagið. Félagaskrá þess má sjá í
Árbók Fornleifafélagsins.
Um verslunarmenn þá sem um
er rætt og eltingarleik þeirra við
Jón ritara má fræðast í samtíma-
blöðum . . . Verslanir í Reykjavík
voru helstar þessar: Thomsens-
verslun við Lækjartorg, Siemens-
búð við Lækinn, Smithsverslun í
Nýhöfn, Knudtzonsverslun í Hafn-
arstræti, Brydesverslun norðan
Hafnarstrætis, Fischersverslun við
Aðalstræti. Frekari talning krefst
meira rýmis en leyft er að sinni.
Indriði Einarsson staðfestir frá-
sögnina um forgöngu Sigurðar Vig-
fússonar. Hann segir í bók sinni
„Séð og lifað“. Einu sinni fékk hann
upp þorrablaut, - áður voru Þor-
láksmessukvöld töluvert í móð.
Hann signdi fullin og minntist hinna
fornu guða, eins og hafði verið títt
í heiðni. Hann gerði það til þess
að gefa mynd af siðunum. Hann
lifði sig svo inn í þetta, að hann
sagði í síðustu ræðu sinni: „Og á
þessa guði viljið þið ekki trúa“.
„Fremur vakti þetta hneyksli og
ýmsa tiltektarsemi í bænum heldur
en hitt. Þess er skylt að geta, að
Sigurður Vigfússon var guðhrædd-
ur og trúaður maður, þótt hann
gengi svo inn í hofgoðahlutverkið
sem hann gerði.“
Indriði segir frá kvöldboði er
hann sat í Kaupmannahöfn hjá Ei-
ríki Garðprófasti. Þar var setið við
toddýdrykkju. Sigurður fornfræð-
ingur var meðal gesta. Að lokinni
ræðu húsbóndans stóð Sigurður upp
og hélt klukkutíma ræðu um forn-
skáldin. Þegar hann loksins settist
niður sagði Eiríkur Jónsson: „Og
svo er nú Egill Skallagrímsson".
„Gleymdi ég Agli Skallagrímssyni?"
sagði Sigurður, spratt upp eins og
stálfjöður og hélt ræðu um hinn
gleymda skáldjöfur í meira en
klukkutíma. Hann eyðilagði alveg
kvöldið fyrir öllum hinum.“
Jón Helgason biskup kallar Sig-
urð „stóreinkennilegan mann“, en
Sigurður sagði sjálfur um sig og iðn
Passíusálmamir
og séra Hallgrímur
HVE lengi myndi ís-
lenzka þjóðin lesa Pass-
íusálmana, eða hlusta á
þá lesna í útvarpi, eftir
að því hefði verið komið
inn hjá henni, að þeir
væru bókmenntir, að:
eins bókmenntir? I
nokkrar aldir hafa
sálmarnir verið bænir,
bænamál og hugsvölun
þjóðarinnar, allrar
þjóðarinnar. Fjöldinn
hefir beinlínis elskað
þá, lesið þá, sungið þá,
lært þá og vitnað í þá
í daglegu lífi, og allt
þetta vegna töfra
þeirra, já, þrátt fyrir
Dr. Benjamín
H.J. Eiríksson
ir bókmenntir — og
annað ekki, þá myndu
þeir óhjákvæmilega
missa þessa töfra, þá
guðrækni og það guð-
rækilega hugarfar,
sem felst í ætlan höf-
undar. Um leið væri
brotið gegn skýrum
tilgangi og vilja séra
Hallgríms.
En er nokkur hætta
á því, að reynt verði
að svipta þá þessum
töfrum, þessu valdi
yfír sálum mannanna
og gera þá að bók-
menntum aðeins? Já,
því miður.
stirt málfar þeirra á köflum; töfra
þeirra sem bæna, guðrækni og hug-
Þegar frú Vigdís Finnbogadóttir
var kjörin forseti fyrir 16 árum tók
svölunar. Sálmarnir rekja söguþráð,
passíuna. Um leið eru þeir bænir,
eða með bænasvip, og lýkur oftast
með bæn og stundum með amen.
Fimmtíu sálmar. Fimmtíu bænir.
Um leið og sálmarnir væru orðn-
hún við embætti með hátíðlegri at-
höfn. Hún flutti ræðu við það tæki-
færij eins og gert höfðu fyrri forset-
ar. Eg veitti því athygli, að hún lét
hjá líða, að gera eins og forverar
hennar í embætti höfðu allir gert:
Um leið og Passíusálm-
arnir væru orðnir bók-
menntir myndu þeir
missa töfra sína, segir
Benjamín H.J. Eiríks-
son, þ.e. guðræknina og
guðrækilegt hugarfar.
Að biðja Guð að blessa íslenzku
þjóðina. Þetta þótti mér yfirsjón,
einkum með tilliti til þess að þorri
þjóðarinnar trúir á Guð og svo
ákvæðis stjórnarskrárinnar. En
hvað sem þeim jöklabræðrum kann
að finnast, þá er forsetinn tákn hins
íslenzka ríkis og ríkisvalds, og ber
því skilyrðislaus virðing allra ís-
lenzkra ríkisborgara, óháð persón-
unni sem gegnir embættinu, og
meðan forsetinn gegnir embættinu.
Nú er svo komið, að frú Vigdís
sjálf og stjórnendur Ríkisútvarpsins
telja hana rétta persónu til þess að
lesa Passíusálmana í útvarpið. Þetta
þótti mér bera vott um lélega dóm-
greind hjá báðum.
Ég hlustaði á frúna lesa fyrsta
sálminn. Þegar forsætisráðherrann
tekur sig til og yrkir jólasálm fyrir
Morgunblaðið, þá er alls ekki að
vita við hveiju megi búast hjá fyrr-
verandi forseta lýðveldisins sem var
að láta af embætti, svo að segja
rétt í þessu. Ég hlustaði svo sem
oft áður. Allt í einu datt botninn
úr lestrinum. Þögn. Ekkert arnen á
eftir bæninni! Hvað hafði komið
fyrir? Var þetta þá ekki bænamál?
Það var ekki um að villast: Lesarinn
var að tilkynna það, að hann hefði
verið að lesa bókmenntir frá fyrri
öld, nánar tiltekið frá 17. öld, fyrst
og fremst merkilegar bókmenntir,
ekki bænamál.
Fornaldarleg guðrækni væri
nokkuð sem ekki væri við hæfí
nútímans, öld upplýsingar og
mennta, vísindalegrar þekkingar og
kommúnisma, sálarrannsókna og
geimferða, og umfram allt; sjálf-
stæðra, hugsandi einstaklinga.
Hlustandi, staddur í guðrækilegum
hugleiðingum og bænum sálma-
skáldsins, fékk þarna yfir sig kalda
vatnsgusu, beint úr ískaldri rök-
hyggju tízkunnar. Lesarinn virtist
segja: Þú átt að skilja, að þú ert í
nútímanum! Ég er að lesa bók-
menntir, ekki bænastagl. Það er
bara þetta: Með þessu brýtur frú
Vigdís þvert gegn augljósum til-
gangi og vilja séra Hallgríms Pét-
urssonar. Og er víst að þjóðin vilji
þetta?
Já, hvernig leit séra Hallgrímur
á þetta mál? Vitnisburður hans er
skýr: Hver einasti sálmur er bæn
að miklu leyti. Og það er fyrst og
fremst sá þáttur þeirra sem heillar.
Flestir landsmenn þekkja hin
ódauðlegu bænarerindi eins og þau
um hveitikornið og móðurmálið. En
eins og ég sagði: Sálmarnir eru
passían, en um leið guðrækilegar
hugleiðingar og bænir. Hughrif
þeirra eru fyrst og fremst bænir
hins trúaða menns: Þessa bæn
veittu mér (6. s). Líttu svo Ijúft til
mín, svo leysist vandi (12. s). I raun-
inni getur það verið villandi að taka
þannig einstaka sálma út úr. Sálm-
arnir eru mest ein löng bæn hins
trúaða. Skáldið sér þó stundum
ástæðu til þess að gefa lesandanum
kristilega áminningu.
Það einkennilega er, að séra
Hallgrímur sér sjálfur ástæðu til
þess að taka þetta atriði sérstaklega
fyrir, þetta, að segja amen eftir
lesturinn. Eftirfarandi sálmum lýk-
ur á amen:
Eilíft það okkar samtal sé,
uppbyijað hér á jörðinni.
Amen ég bið, svo skyldi ske. (5. s)