Morgunblaðið - 28.09.1997, Blaðsíða 6

CIlÖAjaHUpHÖM
6 SUNNUDAGUR 28. SEPTEMBER 1997____________________________________________________________________ MORGUNBLAÐIÐ
ERLEIMT
Tyrkland tapar máli fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu
Stúlku nauðgað í varðhaldi
BAKSVIÐ
IBESTA BÓKIN umgetnað,
meðgöngu og fæðingu
• Aretðanleg, nútímaleg og
auðskilin bók um fæðingu
barns og umönnun á fyrsta
æviskeiði. • Fjaiað er um efnsð
bæði fra sjónaíbóiii möður o§
bams. • Ljósmyndir, teikningar,
ómsjármyndir og línurit
— samtals yfir 500 litrnyndir.
• 350 bls. í stóru broti.
3.980 kr.
Eftirlitsstofnanimar í
Strassborg hafa að und-
anförnu fengið til um-
fjöllunar kærur vegna
grófra mannréttinda-
brota í Tyrklandi. Mál
þessi em á margan hátt
annars eðlis en sú „fín-
stilling gangvirkisins í
vestrænum réttarríkj-
um“ sem menn em
venjulega að fást við í
Strassborg. Páll Þór-
hallsson fjallar um mál
tyrknesku stúlkunnar
Aydin sem dæmt var í
í vikunni.
TYRKIR hafa verið gagnrýndir fyrir að brjóta rétt minnihluta Kúrda í landinu. í Strassborg féll
á fimmtudag dómur þar sem tyrkneska ríkið var dæmt fyrir mannréttindabrot. Myndin var
tekin i einu af þorpum Kúrda í Austur-Tyrklandi um það leyti sem umrætt brot var framið og
sést að viðbúnaður Tyrkja er mikill.
að þótt nokkurt misræmi væri í fram-
burði kæranda þá yrði trúverðugleiki
hennar ekki dreginn í efa. Fangels-
isbækumar væru vafasöm sönnunar-
gögn. Þannig væru einungis sjö færsl-
ur í bókinni árið 1993 en það væru
mun fæiri færslur en árin áður. Skýr-
ingarnar sem yfirmenn bækistöðv-
anna í Derik hefðu gefíð á þessu
væru óviðunandi. Þá hefðu yfirmenn-
imir látið undir höfuð leggjast að
geta þess í framburði sínum, þegar
þeir lýstu bækistöðvunum, að þar
væri kjallari. Myndband, sem nefnd-
armenn skoðuðu, sýndi hið gagn-
stæða og væru tveir fangaklefar og
skrifstofa í kjallaranum. Þá taldi
nefndin sannað að tyrknesk stjórn-
völd hefðu með ýmsum ráðum beitt
kæranda og fjölskyldu hennar ógnun-
um til að aftra henni frá því að kæra
málið til Strassborgar.
Hafíð yfir skynsamlegan vafa
Það ber mikilvægi málsins vitni að
í því var Mannréttindadómstóllinn
skipaður 21 dómara í stað 9 að jafn-
aði. Meirihluti dómstólsins, 14 dóm-
arar af 21, taldi ekki ástæðu til að
endurskoða sönnunarmat Mannrétt-
indanefndarinnar. Það yrði að teljast
hafið yfir skynsamlegan vafa að ásak-
anir kæranda um illa meðferð í varð-
haldi væru réttar. Tekið var fram að
sakamálarannsókn tyrkneska ríkisins
hefði ekki leitt í ljós neitt sem hnekkti
þessu. Því hefði tyrkneska ríkið gerst
brotlegt við 3. gr. Mannréttindasátt-
mála Evrópu sem legði bann við pynt-
ingum og vanvirðandi meðferð eða
refsingu. „Kæranda var nauðgað á
meðan hún var í varðhaldi en ekki
hefur enn verið leitt í Ijós hver framdi
þann verknað. Líta verður á nauðgun
varðhaldsfanga af hálfu embættis-
manns ríkisins sem sérlega grófa og
viðurstyggilega meðferð þar sem af-
brotamaðurinn getur svo auðveldlega
fært sér í nyt hversu fórnarlambið
er varnarlaust og lítt fært um að
veita mótspymu,“ segir í dómnum.
Hins vegar taldi dómstóllinn
ósannað að tyrkneska ríkið hefði
reynt að aftra kæranda frá því að
bera fram kæru í Strassborg.
Rannsókn saksóknara
meingölluð
Þá töldu 16 dómarar af 21 að
Tyrkland hefði brotið 13. gr. sáttmál-
ans þar sem mælt er fyrir um rétt
manna til að fá úrlausn sinna mála
fyrir stjómvöldum heima fyrir. Rann-
sókn saksóknara í kjölfar kæru stúlk-
unnar hefði verið meingölluð. Hann
hefði ekki hirt um að rannsaka allar
hliðar málsins heldur tekið yfirlýsing-
um yfírmanna öryggissveitanna sem
gefnum hlut. Þá hefðu læknisskoðan-
ir haft það markmið fyrst og fremst
að leiða í ljós hvort stúlkan væri
óspjölluð fremur en að kannað væri
aðalatriðið sem var hvoit hún hefði
orðið fórnarlamb nauðgunar. Þeir
læknar sem skoðuðu stúlkuna fyrst
voru ekki sérhæfðir í því að rannsaka
fómarlömb nauðgana. Ekkert sál-
fræðilegt mat hefði verið lagt á það
hvort andlegt ástand stúlkunnar
renndi stoðum undir framburð henn-
ar.
Minnihlutinn
Sjö dómarar voru í minnihluta og
töldu ekki sannað að stúlkan hefði
verið í varðhaldi og sætt þar iilri
meðferð. Gerðu þeir athugasemdir við
að niðurstaða Mannréttindanefndar-
innar og meirihluta dómstólsins væri
eingöngu byggð á framburði stúlk-
unnar, föður hennar og mágkonu.
Ekki hefði verið tekin nein skýrsla
af öðrum þorpsbúum. Þótt læknir
hefði fundið áverka á þeim þremur
sem kæmu heim og saman við frá-
sögn þeirra væri samt ekki hægt að
draga örugga ályktun af því um hver
væri orsök áverkanna. Þá þótti það
grunsamlegt að stúlkan giftist nokkr-
um dögum eftir að henni var sleppt
lausri „sem kemur á óvart miðað við
ríkjandi siðferði á svæðinu" eins og
minnihlutinn segir. Auk þess hefði
hún eftir því sem næst yrði komist
eignast barn stuttu eftir að atburðirn-
ir gerðust sem kæmi ekki heim og
saman við að hún hefði verið hrein
mey þegar hún var tekin höndum.
Sérstaða tyrknesku málanna
Þau tyrknesku mál sem komið hafa
til kasta eftirlitsstofnana Evrópuráðs-
ins á undanfömum árum hafa nokkra
sérstöðu. Hin dæmigerðu mál sem
Mannréttindanefndin og Mannrétt-
indadómstóllinn fengust við fyrstu
áratugina vörðuðu tjáningarfrelsi, fé-
lagafrelsi, réttindi kynskiptinga og
kvartanir út af seinagangi í málsmeð-
ferð svo fátt eitt sé nefnt. Þarna er
oft um fremur tæknileg atriði að
ræða og má líkja því við að verið sé
að fínstilla gangverkið í vestur-evr-
ópskum réttarríkjum.
En frá Tyrklandi hafa komið mál
sem eru allt annars eðlis. Þar er um
að ræða ásakanir um mjög gróf
mannréttindabrot eins og pyntingar
og pólitískar ofsóknir. Dómur Mann-
réttindadómstólins frá því á fimmtu-
dag í máli Siikran Aydin er þar nýj-
asta dæmið. 18. desember 1996 var
dæmt í máli Aksoy þar sem kærandi
hafði verið hnepptur í varðhald í fjórt-
án daga. Hann hélt því fram að hann
hefði sætt pyntingum í varðhaldinu
Laugavegl 18 • Sfmi 515 2500 • Sfðumúla 7 • Sfmi 510 2500
FORLAGIÐ
TYRKNESKA ríkið var á fimmtudag
dæmt fyrir brot á Mannréttindasátt-
mála Evrópu. Sannað þótti að kær-
andi, íbúi í Kúrdahéruðum Suðaustur-
Tyrklands, sem var 17 ára gömul
þegar atburðirnir gerðust, hefði verið
pyntuð í varðhaldi öryggislögreglu og
henni nauðgað. Tyrknesk stjómvöld
hafa alia tíð neitað því að stúlkan
hafi yfirleitt verið hneppt í varðhald.
Kærandi, Siikran Aydin, er fædd
og uppalin í þorpinu Tasit, sem er í
Kúrdahéruðum Tyrklands. Allt frá
árinu 1985 hefur ófriðarástand ríkt í
þessum landshluta. Atök öryggis-
sveita og Verkamannaflokks Kúrdist-
ans (PKK) hafa kostað mörg þúsund
manns lífið.
Að sögn stúlkunnar ruddust liðs-
menn öryggissveita inn á heimili for-
eldra hennar 29. júní 1993. Var fjöl-
skyldan yfirheyrð um tengsl við PKK.
Síðan var henni ásamt fleiri þorpsbú-
um safnað saman á torgi í þorpinu.
Stúlkan, faðir hennar og mágkona
voru síðan dregin út úr hópnum,
bundið fyrir augu þeirra og farið með
þau um 10 km leið til bæjarins Derik
í bækistöðvar öryggissveitanna. Þar
hafi hún verið skilin frá ættingjum
sínum og látin sæta margháttuðum
pyntingum. Hún hafi verið látin af-
klæðast og Ieggjast inn í bíldekk sem
síðan var velt eftir gólfi. Vatni hafi
verið sprautað á hana úr háþrýsti-
dælu. Þá sagði stúlkan að einkennis-
klæddur maður hefði nauðgað sér.
Stúlkunni og ættingjum hennar var
sleppt 2. júlí 1993. Stúlkan kærði
meðferðina til tyrkneskra yfirvalda.
Saksóknari þar i landi rannsakaði
málið en yfírmenn öryggissveitanna
í Derik neituðu því að stúlkan hefði
nokkum tíma verið í haldi. Framvís-
uðu þeir varðhaldsbókum sem áttu
að sýna að enginn hefði verið í haldi
viðkomandi mánuði. Saksóknari fyrir-
skipaði læknisskoðun á stúlkunni,
voru það samtals þrír læknar sem
skoðuðu hana, 8. og 9. júlí og 13.
ágúst 1993. Læknisskoðun leiddi í
ljós að meyjarhaft stúlkunnar var
rofið og hún var hrufluð á innanverð-
um lærum. Þá fundust áverkar á föð-
ur stúlkunnar og mágkonu. Saksókn-
ari taldi samt ekki nægilega ástæðu
til málshöfðunar á hendur öryggis-
sveitunum.
Nefndin aflar sjálf
sönnunargagna
Stúlkan sendi í árslok 1993 kæru
til Mannréttindanefndar Evrópu.
Nefndin ákvað að afla sjálf sönnun-
argagna. Meðal annars fóru fulltrúar
nefndarinnar til Ankara og tóku þar
skýrslur af átta manns. Átti nefndin
þess kost að yfirheyra saksóknarann
sem fór með málið í Tyrklandi, lækn-
ana sem skoðuðu kæranda og liðs-
menn öryggissveitanna. Niðurstöður
nefndarinnar voru í stuttu máli þær
og verið látinn hanga á handleggjun-
um sem olli lömun. Dæmdi dómstóll-
inn Tyrkland fyrir brot á 3. gr. sátt-
málans.
Pyntingar útbreiddar
Mál þessi renna stoðum undir ásak-
anir sem fram hafa komið úr ýmsum
áttum um víðtæk mannréttindabrot í
Tyrklandi. Þannig segir í yfirlýsingu
Evrópunefndar um pyntingar og van-
virðandi eða niðurlægjandi meðferð
eða refsingu frá 15. desember 1992:
„í ljósi allra þeirra upplýsinga sem
fyrir liggja, kemst nefndin ekki hjá
því að álykta að pyntingar og önnur
vanvirðandi meðferð á gæsluvarð-
haldsfóngum séu útbreiddar í Tyrk-
landi.“ Pyntinganefndin tók fram að
flest benti til að pyntingar væru al-
gengari af hálfu tyrknesku lögregl-
unnar heldur en öryggissveita. I yfír-
lýsingu frá 6. desember 1996 segir
nefndin að einhver bót hafi verið ráð-
in á ástandinu í kjölfar athugasemda
hennar en þó hafi reynst mjög erfitt
að fá tyrknesk yfirvöld til að hrinda
fögrum áformum í framkvæmd.
Bágborin rannsókn
Ennfremur hafa tyrknesku málin
sérstöðu að því leyti að einatt hefur
lítil sem engin rannsókn farið fram
af hálfu yfirvalda heima fyrir. Eftir-
litsstofnanirnar í Strassborg hafa því
þui-ft að afia sönnunargagnanna sjálf-
ar. Fara hefur þurft á vettvang og
kanna málsatvik sjálfstætt. Er þar
komin upp allt önnur staða heldur en
að jafnaði þegar hægt er að reiða sig
á að rannsóknin heima fyrir hafí ver-
ið í lagi í stórum dráttum og treysta
má því að málsatvikum sé þar rétt
lýst.
Þetta gerir það einnig að verkum
að slaka hefur þurft á kröfunni, sem
almennt gildir, að kærendur verði að
hafa tæmt innlend réttarúrræði, sem
kallað er, áður en bera megi upp mál
i Strassborg. Þannig taldi dómstóllinn
í máli Aksoy frá 18. desember 1996
að ekki væri hægt að leggja kæranda
til lasts þótt hann hefði ekki tæmt
innlend réttarrúrræði. Fyrir lá að sak-
sóknari hafði ekki hafist handa þótt
hann vissi að kærandi kom lemstrað-
ur úr varðhaldi. Svipað er uppi á ten-
ingnum í máli stúlkunnar Áydin því
dómstóllinn telur það ekki standa
kæru í vegi að hún hafði ekki freistað
þess að fara í einkamál við sökudólg-
ana.
Sönnunarbyrði snúið við
Dómstóllinn hefur ennfremur fikr-
að sig í þá átt í málum af þessu tagi
að snúa sönnunarbyrðinni við sem
kallað er. Venjulega hvíiir það á
ákæruvaldinu að sanna sekt þess sem
sakaður er um glæpsamlegt athæfi.
í máli Aksoy frá 18. desember 1996
segir hins vegar að þegar einstakling-
ur sé við góða heilsu þegar varðhald
hefst en með áverka að því loknu
hvíii það á ríkinu að útskýra hvað
gerst hafi. Komi engin sennileg skýr-
ing fram verði að dæma ríkið brot-
legt. Dómurinn í máli Aydin er vafa-
laust byggður á svipuðum sjónarmið-
um þótt ekki séu þau orðuð með jafn-
skýrum hætti. Sérstaða málsins er
líka sú að tyrknesk yfirvöld neita því
að kærandi hafi yfirleitt verið tekinn
höndum, nokkuð sem venjulega er
ágreiningslaust.
í þeim tyrknesku málum sem nefnd
hafa verið hafa einnig verið uppi ásak-
anir af hálfu kæranda um að þeim
hafi verið ógnað í kjölfar kæru til
Mannréttindanefndarinnar í Strass-
borg. Það er mjög alvarlegur hlutur
sem vegur að kærurétti borgaranna
samkvæmt 25. gr. mannréttindasátt-
málans.
í máli Akvidar og fleiri frá 16.
september 1996, þar sem Tyrkland
var dæmt fyrir að leggja Kúrdaþorp
í rúst, taldist sannað að kærendur
hefðu verið beittir slíkum þvingunum
af hálfu tyrkneskra stjómvalda. Ekki
var slíkt talið sannað í máli Aksoy
frá 18. desember 1996 en þar hafði
því verið haldið fram að kærandi hefði
misst lífið í kjölfar kæru til Strass-
borgar. I máli stúlkunnar Aydin taldi
dómstóllinn, öfugt við Mannréttinda-
nefndina, heldur ekki sannað að tyrk-
neska ríkið hefði ógnað henni og fjöl-
skyldu hennar í kjölfar kærunnar.
Samt lá fyrir að lögregla og saksókn-
ari höfðu oftlega samband við hana
og fjölskyldu hennar, í rannsóknar-
skyni, að sögn.