Morgunblaðið - 28.09.1997, Blaðsíða 30

MORGUNBLAÐIÐ
30 SUNNUDAGUR 28. SEPTEMBER 1997
SKOÐUIM
AUÐLEGÐ ÞJÓÐANNA
EFTIR ADAM SMITH
AUÐLEGÐ þjóðanna, fullu heiti
Rannsókn á eðli og orsökum auð-
legðar þjóðanna, eftir skoska heim-
spekinginn og frumhagfræðinginn
Adam Smith, er komin út á íslensku
, tveimur öldum og tuttugu og einu
' ári eftir að bókin leit dagsins ljós
í næsta grannlandi okkar í menn-
ingarátt, gefin út í London 1776.
Vitsmunalíf í Skotlandi var þá svo
fjörmikið og upplýsingin svo þróuð,
að Edinborg var stundum kölluð
Aþena norðursins. Rit þetta hefur
af mörgfum verið talið snjallasta og
áhrifamesta fræðirit nýaldar, næst
á eftir eða við hlið Uppruna tegund-
anna eftir Darwin. Má því furðu
sæta, að það skyldi ekki rata hing-
að út fýrr, en margt annað hafði
forgang í upplýsingunni, svo sem
andleg velferð, og þjóðin vart reiðu-
búin í fátækt sinni að takast á við
gátur þjóðmegunar á fræðilegum
grunni. Hins ber og að gæta, að
bókin kom út á dönsku innan að-
eins þriggja ára og var þannig gerð
aðgengileg íslenskum mennta-
mönnum, sem helst höfðu skilyrði
til að tileinka sér boðskap hennar,
sem síaðist með tímanum inn í rit
íslenskra forgöngumanna eins og
Jóns Sigurðssonar og Arnljóts Ól-
afssonar og fyrir áhrif þeirra inn í
tíðarandann. Þó býður manni í
grun, að áhrifin hefðu getað orðið
langtum meiri og tímanlegri, hefði
4 ritið verið gert aðgengilegt gáfuð-
um framtaksmönnum i atvinnulíf-
inu, og má ætla að þeim hefði fjölg-
að við það og orðið djarfari og skel-
eggari til framtaks og framfara.
Um stöðu Adams Smith í sam-
tíma og framtíma er óþarft að fjöl-
yrða hér, þar sem Hannes Hólm-
steinn Gissurarson hefur gert henni
rækileg skil í 30 síðna inngangi.
Þessi yfirgripsmikli inngangur, rit-
aður á fjörmiklu og kjamyrtu máli
og í nokkrum boðunarstíl, leiðir
kenningar Smiths gegnum tveggja
alda þróun hagfræði og efnahags-
umræðu allt til okkar íslenska nú-
tíma og eykur verulega á gildi bók-
arinnar. Þó liggur í hlutarins eðli,
___ að menn getur greint allmjög á um
mat á aðild og atfylgi einstakra
manna og fylkinga, og það þótt
höfundur sneyði, væntanlega vilj-
andi, hjá sumum deiluefnum dags-
ins. Aðeins eitt dæmi um vöntun
viðurkenningar tel ég ástæðu til að
nefna hér. Sem dæmi um stjórn-
lyndi tíðarandans er getið álits hag-
fræðinganefndarinnar 1946, sem
hefur verið i umræðunni að undan-
förnu, en síðan era þeir Ólafur
Björnsson og Jónas Haralz „réttir
af“ fyrir forgöngu þeirra um við-
skiptafrelsi. Að mínu mati hefði
Gylfi Þ. Gíslason verðskuldað sams
konar eftirdóm fyrir skelegga for-
ystu um viðskiptafrelsi á tíma við-
-i reisnarstjómarinnar. í því sam-
bandi má einnig minna á forgöngu
Gylfa um ritun sögu íslenskrar hag-
fræði, þar sem meðal annars er
fjallað um samhengi hennar við
kenningar Adams Smith. Ánægju-
legt er, hve vel Hannesi tekst að
tengja málefnið við íslenska hugs-
uði, meðal annars með vel völdum
ljóðatilvitnunum, sem fela í sér
kjarna málsins.
Faðir hagfræðinnar
Adam Smith hefur verið kallaður
faðir hagfræðinnar, og orka slíkar
nafngiftir þó mjög tvímælis. Hitt
mun sönnu nær, að hann stóð á
mörkum hagfræðilegrar hugsunar
í heimspeki og þjóðfélagsumræðu
og hagfræðinnar sem fullburða vís-
inda- og háskólafags. Undanfari
hans var rökhugsun frá fomöld, um
skólaspeki miðalda og til kaupauðg-
, is- og búauðgisstefnu nýaldar
Styrkur og gildi Auð-
legðar þjóðanna í nútím-
anum felst ennþá í því
fyrst og fremst að gefa
holl ráð um meginskipu-
lag efnahagsstarfsem-
innar, hagkerfíð sjálft,
svo og í því að skýra
uppkomu og þróun mik-
ilvægra hagfræðikenn-
inga, skrifar Bjarni
Bragi Jónsson í tilefni
af útkomu grundvallar-
rits Adams Smith í nýrri
þýðingu Þorbergs Þórs-
sonar og með inngangs-
kafla eftir Hannes
Hólmstein Gissurarson.
(merkantilisma og kenningar fýsíó-
krata), og er þeirri forsögu lýst í
upphafsköflum Sögu hagfræðilegr-
ar greiningar (History of Economic
Analysis) eftir Joseph Schumpeter.
Hann var sjálfur manna best heima
í þeim fræðum, og hefur verið tal-
inn einn hinna síðustu fjölfræðinga,
sem fengu spannað mestalla áhuga-
verða þekkingu. Tímahelguð bók-
fræði nægðu honum þó ekki, heldur
var hann óþreytandi við eigin rann-
sóknir á samtíma sínum og öflun
hliðstæðrar þekkingar frá öðram,
svo að rit hans er eins konar speg-
ill 18. aldar. Höfuðrit hans var ekki
aðeins sprottið af háskólafyrirlestr-
um hans og undirbúningi þeirra,
heldur veittist honum færi á að
helga sig ritun þess um nokkurra
ára skeið. Helsta vinnuaðferð hans
var að setja sér fyrir sjónir einföld-
ustu aðstæður, á framstigi þróunar
eða við upphaf atvinnustarfsemi,
og bæta síðan fleiri og flóknari
þáttum við. Unnt er að komast
langt eftir þessari leið með því að
gæta strangrar rökhyggju á hveiju
slíku stigi, en hér er um að ræða
aðferð huglægs innsæis, sem er háð
augljósum takmörkunum í túlkun
raunveraleikans.
Hagfræðin sjálf hefur verið þróuð
eftir leiðum verkaskiptingarinnar,
sem Smith átti stærstan hlut í að
varpa ljósi á. Það lætur því að lík-
um, að margar aðrar undirgreinar
vantaði við hlið þeirra, sem hann
lagði sérstaka rækt við. Á hans tíma
skorti mikið á, að helstu hugtök
væru skýrt skilgreind sem tæki
fræðilegrar hugsunar. Mest skorti
á huglæga gildisfræði, jaðar- eða
markahugtök og vísitölufræði til
grandvallar viðmiðunum verðgildis,
peningaeiningar og tekjuskiptingar.
Umsköpun hagfræðinnar frá Smith
til okkar daga lýsti Gylfí Þ. Gísla-
son í erindi í 150 ára minningu
séra Amljóts Ólafssonar: „Og sé
hagfræði hans borin saman við efni
þeirrar vísindagreinar, sem nú ber
þetta heiti, er munurinn svo mikill,
að meginhluti þeirrar hagfræði-
þekkingar, sem nútímamaður hefur
á valdi sínu, verður ekki rakinn til
hans.“ Góðu heilli var Smith sér
ekki meðvitandi um vöntun þess,
sem síðar vildi verða, og lagði því
ótrauður út í að skapa heilsteypt
kerfi þeirrar hagfræðiþekkingar,
sem hann hafði á valdi sínu. Um
þetta sagði Gylfi í framhaldi af hinu
fyrrgreinda: „Rit hans ... er í raun
og vera fyrsta hreina vísindaritið
um efnahagsmál og er að því leyti
eitt af stórvirkjum mannlegrar
hugsunar." (Pjármálatíðindi
1:1974) Þetta heilsteypta en þó
ófullburða kerfi hlaut að verða eftir-
komendum hans hvatning til að
bæta um betur og fylla upp í mynd-
ina, og þá fyrst þeim David Ricardo
og Thomas Malthus, enda höfðu
þeir frá upphafi enn skýrari hug-
myndir um, hvernig bæri að skil-
greina viðfangsefni hagfræðinnar.
Gildi framtexta huglægra fræði-
greina, sem era af heimspekilegri
rót, felst heldur ekki í því að vera
hagnýtt þekkingarsafn fyrir nútím-
ann, heldur hinu að þar birtast
dýpstu gátur og grandvallaratriði
oft í tærastri og framlegastri mynd,
svo sem aldrei síðar eftir að form-
leg rökleiðsla hefur hlaðist utan á
og skyggt á kjamann. Samhengið
við almenna heimsmynd og siðgæð-
isvitund er að sama skapi skýrara.
Þetta á sérstaklega við um Adam
Smith, ekki aðeins sökum þess að
hann lagði stund á og kenndi heim-
speki og siðfræði og hafði ritað bók
þess efnis (The Theory of Moral
Sentiments), heldur og þess að hann
var sjálfur gæddur yfirburða skap-
gerð og siðgæðiskennd. Það hefur
löngum verið plagsiður þeirra, sem
lítt til þekkja að brigsla Smith um
að dýrka eigingirni og gróðafíkn.
Hið gagnstæða er hins vegar stað-
reyndin, að hann lagði sterka
áherslu á æðri siðgæðisleg og vits-
munaleg gildi. Raunsæi hans var á
hinn bóginn svo sterkt, að hann
gerði sér fulla grein fyrir að efna-
hagslíf þjóða yrði aldrei grandvallað
fyrst og fremst á göfugum hugsjón-
um, heldur á sjálfsbjargarhvötinni
og framtaki til að fullnægja henni.
Rökfærsla hans fyrir kenningu sinni
leiðir glöggt í ljós þau þjóðfélagslegu
og alþýðuhollu velferðarmarkmið,
sem hann bar fyrir bijósti. Raunar
andar þar allt af virðingu fyrir vinn-
andi og ráðdeildarsömu fólki og
samúð með fátækum, en andstyggð
á óhófslífi og sukki auðs- og yfír-
stétta. Enda skorti ekkert á, að
Karl Marx virti hann sem vísinda-
mann og reyndi að fara sínar leiðir
með kenningar hans, en festist því
miður að miklum hluta í utangama
kennisetningum. Þó má vel halda
fram, að Smith og klassísku hag-
fræðingamir, sem byggðu á hans
granni, hafi ekki skynjað sem skyldi
allar samfélagslegar rökfylgjur
kenninga sinna. Eðlileg mótsvöran
iðnbyltingar, sem hreif fólk út úr
framfærsluöryggi ættar og jarð-
argróða, hefði verið félagslegt ör-
yggisnet hins verkskipta iðn- og við-
skiptavædda borgarsamfélags. Þótt
það hefði getað dregið úr þjáningum
og fómum, ættum við að varast
dóma um, að svo hefði getað orðið
með fjárhagslega ábyrgum hætti og
án þess að draga að marki úr fram-
faraþróttinum, svo miklar sem um-
byltingar atvinnu- og þjóðfélags-
hátta vora. Af samtímaheimildum
má ráða, að ekki var síður nauðsyn
á menntun og uppeldi alþýðu til að
spoma við nautnum og svalli og
efla ráðdeild, en á þá kosti lögðu
klassísku höfundamir ríka áherslu.
Smekkur manna fyrir umhverfis-
vemd og -bótum kom síðar fram í
ritum höfunda, þegar þörfín var orð-
in augljós, en þó má telja þau gildi
einnig innifalin í þeim lífsgildum,
sem lýst var eftir til eflingar á kjör-
um og stöðu fólksins.
Ritverkið Auðlegð þjóðanna skipt-
ist frá hendi höfundar í fímm bækur
sem deilast eðlilega eins og í framút-
gáfunni á tvö bindi.
Þýðingin nær yfir þijár
hinar fyrstu, sem inni-
halda mest af þeim
fræðikenningum og
snilliyrðum, sem Smith
er frægur fyrir og eiga
erindi til nútímafólks.
Síðustu tvær bækumar
Qalla önnur um efna-
hags- og þó einkum við-
skiptakerfí þess tíma og
hin um ríkisfjármál.
Verður að telja rétt ráð-
ið að láta þá hluta
verksins liggja að sinni,
hvað svo sem síðar
verður. Af þessu leiðir
þó, að atriðisorðaskráin
fylgir ekki með, en skýringar við
torskilda staði era þar á móti til
mikilla bóta. Snúum okkur nú að
efni þýðingarinnar, fyrstu þriggja
bókanna.
Helstu kenningar í Auðlegð
þjóðanna
Fyrsta bók inniheldur framleiðslu-
fræði Smiths, með megináherslu á
verkaskiptinguna og þróunarfæri,
sem af henni spretta, og mótsvöran
hennar í viðskiptum og stækkun
markaða, háð flutningum og hag-
ræði þeirra einkum á sjó og fljótum.
Ennfremur er fjallað um peninga,
verðmyndun og laun eða umbun
helstu framleiðsluþátta, og þar með
það sem Smith hafði um tekjuskipt-
ingu að segja. Þama kemur flest
það fram, sem telja má til eiginlegra
hagfræðikenninga, en í öðram hlut-
um verksins era lýsingar á ástandi
og þróun mála í ýmsum löndum
miklu fyrirferðarmeiri. Verkaskipt-
ingin er kynnt með hinu fræga
dæmi um framleiðslu títupijóna, sem
hann hafði kynnt sér út í hörgul.
Hins vegar varð hann að setja sér
fyrir sjónir framleiðslu eins manns
án verkaskiptingar, sem varla réði
við einn pijón á dag og alla vega
ekki tuttugu. Þar krítaði hann nokk-
uð liðugt, því að slíkur maður mundi
auðvitað skipta verkum sínum milli
daga eða dagsstunda, en ætti að
sjálfsögðu ekki kost sömu þjálfunar
í hveiju verki né jafngóðs tækja-
kosts. Ýmis önnur dæmi tekur hann
þó um vinnu sjálfstæðra verka-
manna eða smáhópa þeirra, sem nái
talsverðum árangri í einföldum verk-
ferlum. Hugur og kenning Smiths
er í mun ríkari mæli en hjá nútíma
hagfræðingum bundin við að lýsa
og meta raunveraleg, hlutlæg skil-
yrði framleiðslu og framfara, svo
sem skilyrðum og hagræði flutninga
fyrir stærð og hagkvæmni markaða,
og að sama skapi minna við huglæg
og afstæð sambönd hagstærða og
atferlis og mælanleg eða metin gildi
þeirra. Fyrir bragðið er textinn líf-
legur og skemmtilegur, hlaðinn fróð-
leik aftan úr öldum og utan úr heimi.
Peningar era hjá honum hlutlægir
málmar með sinn eigin framleiðslu-
kostnað, sem setur mörk fyrir verð-
gildi þeirra, en þessar hugmyndir
útfærði Ricardo nánar. í annarri bók
fjallar hann svo sem í framhjáhlaupi
um áhrif peningamagns og telur þau
tæmast fljótt út í verðlag en hafí
engin teljandi áhrif á vexti, og vís-
aði hann í þessu fram til peninga-
magnskenninga síðari tíma (mónet-
arisma), en í andstöðu við Keynes-
isma. Hagsveiflur vora honum þó
fyrst og fremst árferðissveiflur,
fremur en sprottnar af peninga-
þenslu og samdrætti á víxl, og náðu
því djúpt til róta lífskjara fólksins
og lífsöriaga. í samsvöran við það
skiptust á dýrtíð með harðæri og
lágverð með góðæri, það er sveiflur
raunverðs og kaupmáttar launa
fremur en hlutlaus verðbólga yfir
allt sviðið. Þetta verkar á okkur
nútímamenn líkt og lýsing á öðram
heimi, um leið og við skynjum harð-
ari og fastari raunveraleika en við
höfum átt að venjast í þenslu- og
verðbólgufroðunni. Smith var raun-
sannur persónuleiki að fást við raun-
fastan heim, en að sama skapi getur
verið viðsjált að heimfæra kenningar
hans beint á skilyrði nútímans.
Verðgildis- og verðmyndunar-
kenning Smiths er æði samslungin,
svo að síðari höfundum hefur orðið
hált á að sjá aðeins þá hlið hennar,
sem honum hentar.
Vinnan sjálf, vinnu-
gildið og vinnulaunin
skipa miðstöðu og
mynda viðmið og meg-
ingrandvöll, sem felur
í sér frjóanga kenninga
af því tagi frá Ricardo
og Marx allt til Keyn-
es. En um leið átti verð
á komi að gegna lykil-
hlutverki í að ákvarða
laun verkamannsins,
svo að honum væri
tryggt lágmark lífs-
gæða til viðhalds sér
og sínum og hæfilegs
hvata til fólksfjölgun-
ar, og hefur þetta verk-
að á menn sem hringhugsun. Þetta
mark raunlauna var þó ekki fast,
heldur gaf sveigjanlegt merki um,
hvort efnahagsskilyrði kölluðu eftir
hröðum eða hægum vexti eða jafn-
vel stöðnun mannafla. Jafnframt
hafði Smith skýra hugmynd um
hlutverk launasjóðsins svokallaða,
þess flár sem ætlað væri til greiðslu
launa og lífsframfæris, er Taussig
skrifaði síðar mikið rit um. í þessu
efni má segja, að Smith hafi vantað
allt til alls í hráefni hugmynda frá
öðram, bæði huglæga jaðargildis-
fræði og vísitölufræði til skýrrar
greiningar raunvirðis frá nafnvirði.
Eigi að síður hratu þessi hugtök úr
penna hans og hann meitlaði hugtök
náttúrlegs eða eðlilegs verðs og
launa til aðgreiningar frá breytilegu
markaðsverði innan árferðis- eða
hagsveiflunnar, og hafa þau æ síðan
verið með okkur í fræðunum.
Fræðimenn hafa greint á milli
fems konar kennisetninga Smiths
um vinnulaun: í fyrsta lagi að þau
gildi sem granneining allra annarra
nafnverða, svokallað numeraire, sem
innleiði tiltekna tölulega hæð inn í
verðkerfið, í öðra lagi og í skilningi
raunlauna feli þau í sér úthlutun
knappra lífsgæða með hliðsjón af
launasjóði og lífsþurftum, í þriðja
lagi séu þau grandvöllur skiptavirðis
á framstæðu framleiðslustigi og í
fjórða lagi megi hafa þau að viðmið-
un huglægs verðgildis allra efnis-
legra gæða. Fyrsta hlutverkið á bet-
ur við um altækt kerfi launavinnu
en skilyrði 18. aldar og við kerfi
pappírspeninga (fiat money) en sleg-
innar myntar og vísar fram til launa-
einingar (wage unit) hjá Keynes.
Hvaða nafnvirði svo sem laun kunna
að gegnsýra kerfið af, geta fram-
leiðsluskilyrði ráðið verði korns og
annarra gæða út frá því, og þar
með lífskjöram. Sýndarmótsögn
milli þessara tveggja kennisetninga
olli Ricardo mikilli hugarglímu við
að skýra hugtök og samhengi. Seinni
tvær hugmyndimar um skipta- og
virðisgrandvöll vora vægast sagt illa
grandaðar og rökstuddar og hefur
þeim almennt verið hafnað af hag-
fræðingum. Hins vegar gat Marx
gert sér leik að því að tengja saman
aðra og þriðju kennisetningamar í
trúarlegu trausti á þessa vísindalegu
hagfræði. Út úr því fékk hann arð-
ránskenninguna með allri hennar
yfirbyggingu og örlagaríku síðari
afleiðingum. Fjórða kennisetningin
er æði afdráttarlaus: „Segja má að
á öllum tímum og öllum stöðum
hafi sama vinnuframlag sama virði
fyrir verkamanninn. Við sitt venju-
lega heilsufar, styrk og hugará-
stand, við sína venjulegu kunnáttu
og leikni hlýtur hann alltaf að leggja
til sama hlutfallið af makindum sín-
um, frelsi og hamingju." Og áfram:
„Vinnan ein, sem breytist aldrei að
sínu eigin virði, er því hinn endan-
legi og raunveralegi mælikvarði sem
unnt er að nota til að bera saman
og meta virði alls vamings á öllum
tímum og stöðum.“ Þetta er nógu
skorinort til þess að virðast fela í
sér hrein sannindi. Og þó era sett
svo mörg hliðarskilyrði um, hvað
lagt sé í vinnuna, bæði í málsgrein-
inni og víðar, að maður hlýtur að
efast um, að vinnufómin sé einn
staðall alls staðar og ætíð, auk þess
sem fómimar era fleiri en mælast
sem vinna.
Smith setur fram merkilega
dýnamíska kenningu um áhrif þró-
unar á vinnulaun og kyijar í því
samhengi lofsöng til hagvaxtarins
Bjarni Bragi
Jónsson