Morgunblaðið - 02.10.1997, Qupperneq 36

' 36 FIMMTUDAGUR 2. OKTÓBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREIIMAR
Er hægt að skatta
burt launamun?
Launamunur. Hvers vegna?
Hvað er það sem veldur launa-
mun? Af hverju vill launagreiðandi
borga Jóni hærra kaup en Gunn-
ari? Er honum ekkert sárt um aur-
ana sína? Hvers vegna fá konur
lægri laun en karlar? Unglingar
lægri laun en fullorðnir og eldra
fólk lægri laun en fólk á miðjum
aldri? Hvers vegna eru laun for-
stjóra hærri en verkamanna og laun
lækna hærri en kennara, sem aftur
hafa hærri laun en iðnverkafólk?
Hvers vegna er rafiðnaðarmaður
með hærri laun en pípari? Flugmað-
ur með hærri laun en strætóbíl-
stjóri? Hvers vegna eru laun á há-
lendinu og í Smugunni hærri en
laun í þéttbýli og hvers vegna fær
Dísa duglega hærri laun en Lísa
lata?
Svörin við þessum spurningum
eru margþætt. Launamunur getur
í sumum þessara tilfella verið nátt-
~r úrulegur en í öðrum tilfellum finnst
engin eðlileg skýring. Engin nátt-
úruleg skýring er á launamun karla
og kvenna. Hann stafar eflaust af
fordómum og veikri kröfu um arð-
semi. Launagreiðandanum er ekki
sárt um aurana enda á hann þá oft
ekki sjálfur. (Fé án hirðis.) Hann
er því tilbúinn til að greiða lakari
karli hærri laun en betri konu. Þetta
er angi af stærra vandamáli, sem
er misrétti fólks. Tveggja karla eða
tveggja kvenna. Ættstór kona í
réttum flokki er betur sett en ætt-
laus karl utan flokka. Mörg dæmi
eru um að hæfari karl fær ekki
stöðu heldur sá óhæfari. Þetta er
sérstaklega áberandi í ríkisfyrir-
tækjum, t.d. bönkunum, enda lítil
krafa gerð til arðsemi. Það að ein-
blína á og krefjast jafnréttis kynj-
anna leiðir athyglina frá hinu raun-
verulega vandamáli, sem er jafn-
rétti fólks. Að hæfasti einstakling-
urinn fái jafnan stöðuna. Launa-
munur lækna og kennara og raf-
virkja og málmiðnaðarmanna er
vegna lögbundins einkaréttar raf-
virkja og lækna sem er mjög sterk-
ur og hækkar laun þessara stétta.
Launamunur flugmanna og strætó-
bílstjóra stafar af úreltum verkfalls-
rétti, sem gefur þeim stéttum hæstu
launin, sem valdið geta mestu tjóni
með verkfalli. Það er einkenni á
ónáttúrulegum launamun að launa-
greiðandi tapar. Hann er að borga
of há laun, því hann gæti ráðið
ódýrari en jafngóðan starfskraft.
Það gerir hann ekki nema hann sé
heimskur, óupplýstur eða honum
sé alveg sama um afkomu fyrirtæk-
isins. Geri ekki kröfu um arðsemi.
Náttúrulegur launamunur
Annar launamunur getur kallast
náttúrulegur. Það þarf að borga
fólki fyrir menntun, ábyrgð, dugn-
að, snilld, reynslu, vosbúð, fjarvistir
að heiman og mikla vinnu. Það
færi enginn í langskólanám ef hann
nyti þess ekki á einhvern hátt.
Annaðhvort í launum, virðingu eða
í skemmtilegu starfi (eða námi).
Þeir, sem bera raunverulega ábyrgð
(sem er nú reyndar nokkuð sjald-
gæft hér á landi) og verða að greiða
fýrir mistök með því að missa starf-
ið eða greiða tjón úr eigin vasa,
hljóta að krefjast hærri launa vegna
ábyrgðarinnar.
Það borgar sig fyrir launagreið-
anda að hafa duglegt fólk og snjallt
í vinnu og þessvegna vill hann
greiða slíku fólki hærri laun en
öðru fólki, sem ekki er duglegt eða
snjallt. Það þarf að borga hærri
laun fyrir sjómennsku og aðra
vinnu, sem fylgir vosbúð. Annars
fengi sjómaðurinn sér huggulega
og hreinlega vinnu. Og það þarf
að borga fólki, sem stundar sjó-
mennsku, sölumennsku út um heim-
inn og störf á hálendinu fyrir fjar-
vistir frá fjölskyldu og heimili. Það
er miklu elskulegra að eyða kvöld-
inu í faðmi fjölskyldunar en einn á
róli norður í ballarhafi eða í ókunnri
stórborg. Þeir, sem auk þess eru
fjarri leikhúsum og skemmtistöðum
vegna vinnu sinnar þurfa umbun.
Sjómenn geta ekki skroppið í bíó
eða á kaffihús til að spjalla við
kunningjana.
Margt vinstra fólk (og fleiri!)
áttar sig ekki fyllilega á náttúruleg-
um launamun. Því finnst óeðlilegt
Tilraunirtil að jafna
laun gegn um skattkerf-
ið, segir Pétur Blöndal
í þessari fyrri grein af
tveimur, eru dæmdar
til að mistakast.
að fólk sé með mismunandi laun.
Allir eigi að hafa svipað mikið fé
til ráðstöfunar. Þessi stefna hefur
haft gífurleg áhrif. Skattkerfi
flestra landa leitast við að jafna
kjörin með því að skattleggja hærri
launin, breiðu bökin, og laga þann-
ig launamunin. Þetta er gert í stór-
um stíl í núverandi skattkerfi.
Nonni, sem er ómenntaður og vinn-
ur eingöngu dagvinnu, hefur 60
þ.kr. á mánuði í laun. Hann greiðir
enga skatta en Gunna, sem er lækn-
ir með 360 þ.kr. laun á mánuði
fyrir gífurlega vinnu greiðir í hvetj-
um mánuði kr. 117 þ.kr. til gjald-
heimtunnar í tekjuskatt og útsvar.
(Bílverð á ári!) Hún heldur eftir 242
þ.kr. af háu laununum sínum. (220
þ.kr. eftir 4% iðgjald í lífeyrissjóð
og 1% stéttarfélagsgjald.) Þannig
er búið að jafna 6 faldan launamun
niður í 4 faldan. Gott mál, segir
vinstra fólkið. Að auki nýtur Nonni
allskonar bóta frá samfélaginu, sem
Gunna fær ekki vegna
háu teknanna. Vaxta-
bóta, barnabóta, fé-
lagslegra íbúða, ódýr-
ari lyfja, húsaleigubóta
eða námslána o.s.frv.
Þannig er Nonni með
hærri laun en sýnist.
(Illmögulegt er að
reikna út launin hans
vegna þess hve kerfið
er flókið.) Launamun-
urinn er því minnkaður
enn frekar.
Áhrif skattkerfis á
launamuninn
Hvaða áhrif hefur
skattkerfið á launa-
muninn? Skoðum hvað laun hafa
að segja fyrir launþegann. Lítum
t.d. á Gunnu. Hún hefur farið í langt
nám (átta ár) og verið launalaus
mestan þann tíma. Hún þarf því
að hala inn aukalega áttföld árslaun
á ævinni. í budduna sína. Auk þess
leggur hún á sig vinnu langt fram
á kvöld og jafnvel um nætur. Fyrir
það vill Gunna líka sjá eitthvað í
buddunni sinni. Og það er akkúrat
mergur málsins. Gunna hefur eng-
an áhuga á þessum 117 þúsund
kalli, sem svífur á hvetjum mánuði
til gjaldheimtunnar. Hann kemur
henni ekkert við. Hún kaupir ekk-
ert fyrir hann. Hún lítur eingöngu
á þá peninga, sem hún fær útborg-
aða. Eftir skatt. Jafnvel eftir
greiðslu iðgjalds í lífeyrissjóð og
greiðslu félagsgjalds. Það er 220
þúsund kallinn, sem hún getur ráð-
stafað. Þeir peningar eiga að greiða
launaleysið og miklu vinnuna.
Gunna mundi sætta sig við 220
þ.kr. í laun ef hún greiddi enga
skatta, iðgjald né félagsgjald. í
þessu tilfelli má segja að atvinnu-
rekandinn greiði í reynd skattinn
fyrir Gunnu. Sama má segja um
náttúrulegan launamun, sem stafar
af ábyrgð, fjarvistum, óþrifum og
erfiði. Kröfum, sem starfið gerir til
launþegans.
Stundum er það launagreiðanda
í hag að greiða hærri laun t.d. vegna
dugnaðar. Segjum að Dísa duglega
vinni á við bæði Lísu lötu og Lísu
lúnu. Launagreiðandanum má vera
sama hvort hann ræður Dísu eina
og greiðir henni tvöföld laun eða
ræður báðar Lísurnar og greiðir
þeim einföld laun
hvorri. En Lísurnar
tvær greiða sama sem
engan tekjuskatt, því
þær eru með svo lág
laun. Hins vegar greið-
ir Dísa duglega sem
hátekjumanneskja
mikinn skatt þannig að
hún fær alls ekki sömu
laun útgreidd og Lís-
urnar til samans. Rík-
issjóður tekur góðan
skerf af dugnaði Dísu.
í þessu tilfelli er það
hinn duglegi launa-
maður, sem greiðir
skattinn. Sama á við
um snilld og reynslu.
Eiginleika, sem tengjast einstak-
lingnum.
Þannig greiðir launagreiðandinn
í reynd skattinn fyrir launþegann
og hinn náttúrulegi launamunur
eftir skatt helst nema þegar um
einstaklingsbundna eiginleika er að
ræða. En sá launamunur vegur lík-
lega minna. í þessum hugleiðingum
er gengið út frá því að fólk hafi
valið sér starf og að fyrirtæki geti
valið sér starfsfólk að vild. Hvernig
virkar launajafnandi skattkerfi á
ónáttúrulegan launamun? T.d. á
launamun karla og kvenna eða þann
launamun, sem myndast þegar
óhæfur stjórnandi er ráðinn vegna
ætternis eða pólitískrar afstöðu. Þar
sem þeim launamun er ætlað að
hygla launþeganum án tillits til
kostnaðar launagreiðanda má gera
ráð fyrir að séð verði til þess að
launþeginn haldi hlut sínum þegar
skattkerfið reynir að ná honum nið-
ur. Sér í lagi þegar ekki skiptir
máli hvað launin eru há. Ónáttúru-
legur launamunur er því ónæmur
fyrir tilraunum til launajöfnunar.
Niðurstaða þessara hugleiðinga
er sú, að launamunur hefur tilhneig-
ingu til að haldast eftir skatt og
allar tilraunir til að jafna laun með
skattkerfi eru dæmdar til að mis-
takast. Þessi niðurstaða ætti að
leiða hugann að því hvort það flókna
tekjuskattskerfi, sem búið er að
koma á til þess að jafna laun, sé
ekki óþarft og valdi jafnvel miklu
tjóni. Um þjóðfélagslegt tjón vegna
skattkerfisins ræði ég í næstu grein.
Höfundur er alþingismaður.
EKKI er ýkja langt
síðan menn fóru í ein-
hveijum mæli að átta
sig á þeim verðmæt-
um, sem felast í nátt-
úru landsins og ekki
síst í ósnortnum víð-
ernum hálendisins,
sem áður fyrr vöktu
kannski fyrst og
fremst óhug. Nú er
mörgum orðið ljóst,
Jb hversu mikilvægt og
verðmætt svæði er um
að ræða, hvort sem er
til vísindarannsókna
eða ferðalaga, til orku-
vinnslu eða beitar. Og
eftir því sem skilningur
og áhugi eykst þeim mun ljósara
verður hversu nærri þessari auðlind
við höfum gengið og hversu brýnt
er að setja lög og reglur um þetta
svæði og umgengni um það.
Karlmannleg vinna
Samvinnunefnd 13 fulltrúa
' þeirra héraða sem liggja að hálend-
inu hefur unnið að skipulagi miðhá-
lendis íslands sl. 3 ár. Nefndin skil-
aði tillögum og greinargerð í maí
si., en frestur til athugasemda renn-
ur út 10. október nk.
Af því tilefni efndu Félag skipu-
lagsfræðinga og Verkfræðistofnun
Háskóla íslands til ráðstefnu 20.
sept. sl. um framtíðarskipulag mið-
hálendis íslands og eiga
þakkir skildar fyrir það
framtak. Efni hennar
væri tilvalin uppistaða
í víðtækri umræðu um
þetta mikilvæga mál,
t.d. í þeim áhrifamikla
fjölmiðli sem sjónvarpið
er. Engu að síður má
gagnrýna uppsetningu
ráðstefnunnar og val á
frummælendum, þótt
um það verði sjálfsagt
aldrei allir sammála,
svo marga sem málið
varðar. En sérstaklega
saknaði ég þess, að
fijáls félagasamtök á
sviði náttúruvemdar
skyldu ekki eiga fulltrúa í hópi ræðu-
manna, fýrir nú utan það að skipu-
leggjendur hefðu mátt hafa jafnrétti
kynjanna í huga, en það gerðu þeir
augljóslega ekki. Það var hins vegar
sannarlega í stíl við skipan sam-
vinnunefndarinnar, þar sem sátu 13
karlmannlegir „héraðshöfðingjar og
gjörkunnugir málum“, eins og einn
ræðumanna orðaði það.
V erndarstef nan
ekki sem sýnist
Nefndin og starfsmenn hennar
lögðu sig nokkuð fram um að hafa
samráð og leyfa öðrum að fylgjast
með, þótt endalaust megi deila um,
hvenær nógu langt er gengið í því
Við höfum í hendi
okkar framtíð ómetan-
legrar auðlindar, segir
Kristín Halldórsdótt-
ir, og hana höfum við
aðeins að láni frá
afkomendum okkar!
efni. Það er t.d. augljóst af nýlegri
ályktun Ferðamálaráðs, að fulltrúar
ferðaþjónustunnar telja hagsmuni
sína fyrir borð borna og óska sér-
stakrar frestunar á málinu með til-
liti til þess. Eftir þeirri ósk ber að
fara, slíkir eru hagsmunir ferða-
þjónustunnar í þessu máli.
Ýmislegt er við vinnu skipulags-
nefndarinnar að athuga, aðdrag-
anda hennar, framkvæmd og niður-
stöður. Engu að síður er hún verð-
mæt og gagnleg, og að grunni til
er ég tiltölulega sátt við niðurstöð-
urnar að svo miklu leyti sem þær
eru ljósar. Greinargerð og gögn eru
vissulega upplýsandi, en því miður
einnig villandi. Það þarf mikla yfir-
legu til að átta sig á hvað kortin
sýna í raun og veru, og helst þarf
að gjörþekkja aðstæður. Það er
slæmt vegna þess að niðurstöðurnar
varða ekki bara sérfræðinga, heldur
einnig og miklu fremur allan al-
menning, sem verður að eiga mögu-
leika á að skilja, hvað í þeim felst.
Á kortunum er mikið gert úr
stærð verndarsvæða, en afskaplega
lítið úr notkun lands undir orku-
vinnslu og orkuflutning, enda hafa
talsmenn orkunýtingar og mann-
virkjagerðar brugðist hart við til
andmæla og staðhæfa m.a., að 90%
svæðisins sé ráðstafað til vemdar.
Betur að satt væri, en sú mynd, sem
þessi kort gefa, er afar villandi. Stór-
ir hlutar svokallaðra vemdarsvæða,
sem sýnd eru á kortunum, em t.d.
huldir jöklum, og víða eru djúpgræn
náttúruverndarsvæði í rauninni
sundurskorin háspennulínum með
sínum risamöstrum rétt eins og slík
mannvirki séu ósýnileg. Verndar-
stefnan er því ekki öll sem sýnist.
Miðhálendið er sameign
Nefndin leggur til, að mörk að-
liggjandi sveitarfélaga verði fram-
lengd inn á miðhálendið og þeim
falin öll stjórnsýsla á svæðinu. Þetta
verður að teljast hið mesta óráð.
Miðhálendi íslands er með réttu og
á að vera sameign íslensku þjóðar-
innar rétt eins og hafið í kringum
landið.
Eðlilegast og réttast væri að
draga markalínu milli heimalanda
og afrétta, stofna til friðlands á
hálendinu og fella það undir sérlög
og eina skipulagsstjórn í stað þess
að skipta því niður eins og köku-
sneiðum milli aðliggjandi sveitarfé-
laga. Það breytir ekki því, að sveit-
arfélögin geta áfram haft nytjarétt
á hálendinu eins og hefðir og venj-
ur segja til um, en að sjálfsögðu í
fullri sátt við náttúruna og með
strangari aðgæslu en hingað til.
Þá væri eðlilegt að fela þeim t.d.
löggæslu og heilbrigðiseftirlit skv.
einhverri svæðaskiptingu. En yfir-
stjórn, skipulags- og byggingamál
eiga að vera á hendi eins aðila. Það
furðulega samkrull, sem felst í
tveimur stjórnarfrumvörpum, sem
verða væntanlega til meðferðar á
nýbyijuðu þingi, annað um þjóð-
lendur og hitt um skiptingu miðhá-
lendisins milli sveitarfélaga, mun
aðeins leiða til óvinafagnaðar.
Framtíð ómetanlegrar
auðlindar
Við stöndum nú frammi fyrir
ákveðnum áfangaskilum í þessu
mikla hagsmunamáli, og það eru
sterk rök fyrir því að flýta sér hægt.
Við höfum í höndunum tillögur
um megindrætti, en landnýtingar-
áform eru í raun að mestu óráðin.
Tillaga nefndar og stjórnvalda
er að skipta þessu svæði í 40 reiti,
sem jafnmargir aðilar fái til um-
sýslu, 40 aðilar móti hver með sín-
um hætti aðalskipulag og deili-
skipulag hver á sínu svæði. Margir
telja réttara, að yfirstjórn þessara
mála verði á einni hendi.
Spjöll af völdum mannvirkja og
vegna beislunar náttúrunnar verða
aldrei aftur tekin. Skipulag og
stjórnun miðhálendisins er stórmál,
sem varðar okkur öll, ekki bara
náttúrufræðinga, skipulagsfræð-
inga, verkfræðinga og stjórnmála-
menn.
Við höfum í hendi okkar framtíð
ómetanlegrar auðlindar, sem við þó
höfum aðeins að láni frá afkomend-
um okkar.
Við megum ekki í skammsýni
okkar glutra niður þeim möguleik-
um, sem felast í einstæðum víðern-
um miðhálendis íslands.
Höfundur er þingkona
Kvennalistans.
Framtíðarskipulag
miðhálendis Islands
Kristín
Halldórsdóttir