Morgunblaðið - 23.11.1997, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 23. NÓVEMBER 1997 27
EFRI myndin sýnir kort af dældunum yfir gossprungunni og hvernig hún breyttist með tíma. Á neðri myndinni eru stílfærð snið sem sýna myndun
íjallshryggsins og ísgjárinnar auk vatnssöfnunar í Grímsvötnum til gosloka.
m.y.s.
Gjálp
Það er samkvæmt uppástungu
Guðrúnar Larsens
jarðfræðings að gosstöðvarnar
í Vatnajökli heita Gjálp en
nafnið er komið úr norrænu
goðafræðinni. Frá Gjálp segir
svo í Snorra-Eddu. Hún var
dóttir Geirröðar jötuns og olli
miklu flóði í ánni Vimur ein-
hverju sinni þá er Þór var að
vaða ána.
„Og þá er Þór kom á miðja
ána þá óx svo mjög áin að uppi
braut á öxl honum. Þá sér Þór
uppi í gljúfrum nokkrum að
Gjálp, dóttir Geirröðar, stóð
þar tveim megin árinnar. Og
gerði hún árvöxtinn. Þá tók
Þór upp úr ánni stein mikinn
og kastaði að henni og mælti
svo: „Að ósi skal á stemma!“ -
Eigi missti hann þar er hann
kastaði til.“
Os: Upptök eða ármynni. Hér upptök.
Stemma: Stífla.
HIN geysihraða ísbráðnun samfara gosinu. Heildarbráðnun fyrstu 4 dagana var tvöfalt meiri en varð næstu
4 vikur. Línuritið til hægri sýnir bráðnunarhraða og afl gossins. Afl 1000 Búrfellsvirkjana er sýnt til sam-
anburðar.
Ljósmynd FS.
KRAFTMIKIÐ öskugos að
morgni 2. október, skömmu eft-
ir að gosið hafði brætt sig í
gegnum 500 metra þykkan
jökulís á 30 klukkustundum.
Oskusprengingar ná í um 500-
1000 metra hæð yfir jökul og
mökkur fínni ösku og gufu stíg-
ur hærra. Grein þremenning-
anna um gosið í Gjálp var for-
síðugrein hins virta vísinda-
rits Nature hinn 30. október.
skríður inn að haugnum og vegur
þannig að nokkru upp á móti þeim ís
sem bráðnar. Þetta aðhald íssins
þýðir að hryggir og stapar myndaðir
inni í jöklum eru líklega brattari og
minni um sig en samskonar fjöll,
mynduð við gos í sjó eða vatni.
Sambýli elds og íss
Fyrst þegar ísgjáin kom í ljós leit
út fyrir að gosið hefði brætt af sér
jökulinn eftir henni endilangri. Vatn
huldi botninn hvarvetna nema gíg-
barmana norðantil. Hélst svo fyrstu
dagana eftir að gosinu lauk.
Furðulegt þótti okkur þó að þann
17. október, aðeins fjórum dögum
eftir að gosinu lauk, voru gígrimarn-
ir orðnir kaldir; þeir voru gráir af
snjó. í lok október gerði kulda og
stUlu eftir nokkurra daga umhleyp-
inga og 28. október var fyrst flogið á
þyrlu eftir gjánni og lent á barmi
hennar. Þá hafði vatnsborð lækkað
töluvert og þá kom hið sanna í ljós:
Gosið hafði ekki brætt sig í gegnum
jökulinn nema í sjálfu gígopinu.
Annarstaðar var jökulís í botni gjár-
innar. Gígurinn var svo til horfinn
og leifarnar af börmunum sýndu
svart á hvítu að hann hafði að mestu
verið úr ís. Aðeins þunn kápa af
ösku hafði þakið barmana.
Myndun gígopsins gegnum jökul-
inn sýndi að nábýli gosrásarinnar og
jökulíssins getur verið nánara en
nokkurn hafði órað fyrir. A lyrstu 30
klukkustundum gossins braut það
sér leið uppúr jöklinum: Miðja ket-
ilsins brotnaði frá og seig eins og
tappi niður á gjósandi gíginn. Gosið
bræddi ístappann og náði til yfir-
borðs þegar hann var horfinn. Þá
tók gjáin að myndast: Við spreng-
ingar í gígnum lögðust heit gosefni á
jökulísinn og bræddu ísinn á yfir-
borðinu næst gígnum. Askan lagðist
á botninn umhverfis og myndaði ein-
angrandi kápu sem hindraði
bráðnun niðurávið. Til varð flatur
stallur í ísinn umhverfis gígopið,
þakinn gjósku en umluldnn lóðrétt-
um ísveggjum. Þegar gosefnin náðu
að bræða haftið milli gígsins og
syðsta ketilsins var gjáin orðin til.
Gígopið gegnum jökulinn var
varla meira en 200-300 m á vídd.
Hélst það svipað meðan á gosinu
stóð, þrátt íyrir ákaft gos mestallan
tímann. Svo virðist sem flæði íss inn
að gígnum hafi vegið upp á móti
bræðslu í gígveggjunum.
í nýútkominni bók eftir Hjörleif
Guttormsson og Odd Sigurðsson
gengur aftur fyrri missldlningur og
sett fram sú mynd að gosið hafi
brætt af sér jökulinn eftir endilangri
gjánni. Þetta var skoðun okkar í
fýrstu og greindum við frá henni í
fjölmiðlum, m.a. birtust teikningar í
Morgunblaðinu, gerðar eftir for-
skrift eins okkar (MTG). Snið af
gosstöðvunum í bók Hjörleifs og
Odds eru gerð eftir þeim myndum.
Eftir flugið 28. október gerðum við
hvað við gátum til að leiðrétta fyrri
misskilning, m.a. með leiðréttum
útgáfum af sniðunum (sjá snið-
mynd), sem m.a. birtust í skýrslu
Vegagerðarinnar um gos og hlaup.
Það er mjög bagalegt að sjá þennan
draug ganga aftur á prenti, sérstak-
lega vegna þess að hið þrönga gosop
og myndun gígs með isbarma var
ein af óvæntustu nýjungunum sem í
ljós komu í gosinu.
Myndun stapa
Hvað segir Gjálpargosið okkur
um myndun móbergsstapa? Sam-
fellt gos upp um þröngt op í jökulinn
sýnir að tiltölulega skammvinnt gos,
þótt kröftugt sé, getur ekki myndað
móbergsstapa inni í stórum jökli.
Þau gos sem mynduðu stapa eins og
Herðubreið, Hlöðufell og Skriðuna
hafa brætt göt í jökulinn sem voru
nokkrir kílómetrar i þvermál, a.m.k.
tífalt þvermál opsins sem myndaðist
í Gjálp. Ljóst er að aðeins mjög
langvinn gos, eða endurtekin gos-
virkni á sama stað, getur búið til
nægilega víðáttumikil göt á ísþekj-
una. Þá getur verið að myndun
bólstrabergs í upphafi gosa hafi haft
áhrif. Bólstraberg gefur varma mun
hægar frá sér og gæti það leitt til
bræðslu íss yfir stærra svæði á
lengri tíma. Ekki er loku fyrir það
skotið að stapi myndist í Gjálp er
tímar líða. Þar hefur gosið a.m.k.
einu sinni áður (1938) og ekkert því
til fyrirstöðu gosið geti aftur síðar.
Áhrif eldgosa á
stöðugleika jökla
Þegar fréttir af gosinu í
Vatnajökli bárust, sperrtu eyrun
ýmsir vísindamenn sem starfað hafa
að rannsóknum á Suðurskautsland-
inu. Undir vesturhluta Suðurskaut-
sjökulsins eru mörg útkulnuð eld-
fjöll og vísbendingar um nýlega eld-
virkni og jarðhita undir jöklinum
hafa fundist. Á Suðurskautslandinu
er einnig syðsta virka eldfjall jarðar,
Erebus. Á síðustu árum hafa komið
fram hugmyndir um að eldvirkni
geti haft áhrif á stöðugleika Suður-
skautsjökulsins, en getgátur eru um
að vesturhluti hans hafi horfið
snögglega á síðustu áimilljónum. Ef
slíkt gerðist nú myndi sjávarborð
hækka um nokkra metra og gætu
sum þéttbýlustu svæði jarðar orðið
óbyggileg í kjölfarið. Gjálpargosið
sýndi hvað gerist í eldgosi undir
stórum jökli. Þegar ísinn bráðnar og
vatnið rennur burtu reynir jökullinn
að fylla upp í dældina sem myndast í
yfirborðið. Má líkja flæði hans við
skyr á diski þegar tekin er væn
skeið innan úr miðjunni. Flæði íss-
ins verður því hraðara sem ketillinn
er dýpri og að lokum getur komist á
jafnvægi milli ísflæðis og bráðnunar.
Þá dýpkar ketillinn 'ekki lengur
heldur víkkar. Áhrifasvæði gossins í
jöklinum afmarkast af sigkatlinum
sjálfum. Annarstaðar gætir áhrifa
gossins lítið, flæði jökulsins helst
þar óbreytt. Gjálpargosið bendir því
til að áhrif eldgosa á þíðjökla séu
fyrst og fremst staðbundin og valdi
ekki framhlaupum og óstöðugleika
sem stofnað geta framtíð heilu
jöklanna í hættu. Niðurstöður okkar
af rannsóknum á áhrifum gossins á
stöðugleika jökla eru því mikilvægt
framlag til umræðu almennt um
áhrif eldgosa á jökla. Sé sú
niðurstaða algUd fyrir jökla mætti
álykta að óstöðugleiki í stórum meg-
inlandsjöklum á síðustu ármilljónum
eigi sér aðrar skýringar en eld-
virkni. Frekari rannsóknir munu nú
beinast að því hvort sá munur sem
er á Vatnajökli og ísbreiðu Suður-
skautslandsins, sem sumstaðar er
frosin við botninn, geti valdið mis-
munandi viðbrögðum við eldgosum.
Lokaorð
Rannsóknum og eftirliti með
Gjálp og Grímsvötnum er ekki lokið.
Á næstu árum verður reynt að fylgj-
ast með hvernig fjallið nýja breytist
og ummyndast yfir í móbergshrygg.
Miklar breytingar hafa orðið á jökl-
inum milli Bárðarbungu og Gríms-
vatna og mun það taka jökulinn 20-
30 ár að ná að fullu fyrri lögun, jafn-
vel þótt engin frekari eldvirkni verði
á svæðinu. Mikið rask á jöklinum
austan Grímsvatna hefur til
skemmri tíma stórlega breytt
hegðun vatnanna. Er óljóst hvenær
Grímsvötn geta aftur farið að safna
vatni að ráði og valda venjulegum
Skeiðarárhlaupum. Á næstu árum
verður fylgst með breytingum í jökl-
inum svo að á hverjum tíma sé vitað
hvar vatnaskil liggja. Það er for-
senda þess að liægt verði að segja
með einhverju öryggi um rennslis-
leiðir jökulhlaupa næst þegar dreg-
ur til tíðinda í vesturhluta
Vatnajökuls.
Magnús Tumi er dósent í jarðeðlis-
fræði við Háskóla islands, Frey-
steinn jarðeðlisfræðingur á Norrænu
eldfjallastöðinni og Helgi jarðeðlis-
fræðingur á Raunvísindastofnun
Háskólans og prófessor í jöklafræði
við Oslóarháskóla.