Morgunblaðið - 23.11.1997, Blaðsíða 33

32 SUNNUDAGUR 23. NÓVEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 23. NÓVEMBER 1997 33

STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
VAXANDI
ANDSTAÐA
VAXANDI andstaða er við
kvótakerfið í óbreyttri
mynd meðal forystumanna í
sjávarútvegi og stjórnvalda.
Þetta kom skýrt fram á Fiski-
Jaingi svo og í ræðu Halldórs
Ásgrímssonar, formanns Fram-
sóknarflokksins, á miðstjórnar-
fundi flokksins í fyrrakvöld.
Fiskiþing samþykkti tillögu
um að heimild til framsals á
leigukvóta yrði afnumin og ein-
ungis heimiluð jöfn skipti á afla-
heimildum innan núverandi fisk-
veiðistjórnkerfis. Þessi sam-
þykkt Fiskiþings hlýtur að telj-
ast nokkur tíðindi, þar sem full-
trúar á Fiskiþingi eru úr forystu-
sveit sjávarútvegsins víða um
land.
Ræða Halldórs Ásgrímssonar
í fyrrakvöid er ekki síður athygl-
isverð. Þar kom fram, að hópur
þingmanna flokksins hefur um
skeið unnið að því með samtölum
við fólk víðs vegar um landið að
kynna sér viðhorf til kvótakerfis-
ins og stefnunnar í sjávarútvegs-
málum. Sú staðreynd ein, að
þingflokkurinn hefur frumkvæði
að slíkri könnun sýnir hvað
óánægja með óbreytt kvótakerfi
veldur miklum áhyggjum innan
Framsóknarflokksins.
í ræðu sinni leitaðist formaður
Framsóknarflokksins við að sýna
fram á, að stjórnvöld hefðu kom-
ið til móts við gagnrýni á óbreytt
kvótakerfi m.a. með því að leggja
til við Alþingi að takmörk yrðu
sett við því, hvað einstök útgerð-
arfyrirtæki megi eiga miklar
veiðiheimildir. En jafnframt lýsti
Halldór Ásgrímsson þeirri skoð-
un, að hann teldi ekki erfitt að
ná samkomulagi um frekari tak-
mörkun á framsali veiðiheimilda.
Samþykkt Fiskiþings og ræða
formanns Framsóknarflokksins
sýna, að þeir sem ráða ferðinni
eru að átta sig á því, að þjóðin
mun ekki þola óbreytt kerfi öllu
lengur. Það er hins vegar athygl-
isvert, að báðir aðilar líta svo
á, að frekari takmörkun á fram-
sali veiðiheimilda sé lausnarorð-
ið.
Það verður fróðlegt að sjá
hver viðbrögð útgerðarmanna
verða við því. Er hugsanlegt að
þeir telji það þjóna betur hags-
munum sínum að greiða veiði-
leyfagjald gegn því að framsalið
verði fijálst? Það væri alla vega
meira í samræmi við sjónarmið
þeirra, sem aðhyllast hinn frjálsa
markað.
HEIMSOKN
SCHRÖDERS
LANGT er síðan heimsókn
erlends stjórnmálamanns
hefur vakið jafn mikla athygli
og koma Gerhard Shröders, for-
sætisráðherra Neðra-Saxlands,
hingað til lands og er frumkvæði
Ingimundar Sigfússonar, sendi-
herra íslands í Þýzkalandi, að
þeirri heimsókn þakkarvert. Hér
er um að ræða einn áhrifamesta
stjórnmálamann í Þýzkalandi um
þessar mundir og í heimsblöðun-
um er fjallað um hann sem lík-
legt kanslaraefni jafnaðarmanna
og hugsanlegan eftirmann
Helmut Kohls.
Umsögn Schröders um sam-
skipti íslands við ESB vekur at-
hygli. Hann sagði á fundi Þýzk-
íslenzka verzlunarráðsins í
fyrradag, að íslendingar nytu í
raun nánast allra kosta ESB en
að við hefðum losnað við ókost-
ina með því að standa utan við
bandalagið. Þessi ummæli eru
óneitanlega staðfesting á því að
stefna stjórnvalda í samskiptum
við ESB hafi verið rétt.
Um leið og Schröder lýsti
ákveðnum efasemdum um mynt-
bandalagið taldi hann einsýnt að
það yrði að veruleika en lýsti
jafnframt þeirri skoðun að póli-
tískt samband Evrópuríkjanna
ætti að fylgja í kjölfarið. Verði
sú raunin stöndum við íslending-
ar frammi fyrir enn flóknari
spurningum á næstu árum varð-
andi afstöðu okkar til ESB.
3Hetjan í hómers-
• kviðum er falleg
eða sterk; há vexti,
auðug og afbragð
annarra að öllu leyti.
Hún minnir mjög á
þær einkunnir sem
hetjurnar í íslendinga sögum fá og
er ekki úr vegi að ímynda sér að
fyrirmyndirnar séu sóttar í þetta
hómerska hetjusamfélag (sjá grein
mína í Lesbók um hetjulýsingar í
fornum sögum, Mannlýsingar og
víxláhrif, 43. tbl. 7. des. 1985).
Akkilles er sterkur, Nestor sem er
gamall er vitur en grobbar af því
að ungur hafi hann getað lyft steini
sem tveir menn réðu ekki við, Æjax
var sterkur og Odysseifur kænn,
jafnvel slægur einsog Óðinn.
Allar þessar lýsingar þekkjum
við úr fornum íslenzkum sagna-
skáldskap. Og þá ekkisíður mikil-
vægi gistivináttunnar einsog hún
birtist í Hómerskviðum. Mönnum
er skylt að taka vel við þeim sem
knýja dyra, veita þeim fæði og
húsaskjól og leysa þá út með gjöf-
um. Vinátta var heilög einsog í Is-
lendinga sögum og ef slæst upp á
vinskapinn skal það jafnað með
gjöfum og stórhug. Ákamemnon
móðgar Akkilles í upphafi Illions-
kviðu en til sátta gefur hann honum
gull, hesta og góða gripi, en að
auki hönd dóttur sinnar og skulu
þá sættirnar vera innsiglaðar með
þeim hætti. Allt minnir þetta á
andann í íslendinga sögum og raun-
ar svo mjög að ótrúlegt er að Hóm-
erskviður hafí ekki legið fyrir þýdd-
ar á 13. öld. En höfundar sagnanna
hafa þá þekkt þær í öðrum útgáfum
sem til voru í heimsveldi rómversku
kirkjunnar.
Það skipti ekki litlu máli í fornum
íslenzkum sögum hvernig hin dauða
hetja leit út á líkbörunum. Bezt var
að áverkar væru sem minnstir á
líkinu og hinn dauði sýndi jafnvel
yfirburði sína á líkbörunum. Við
þekkjum slíkar lýsingar úr fornum
sögum íslenzkum og höfundarnir
reyna jafnvel að gera sér mat úr
slíku til að efla álit hetju sinnar.
HELGI
spjall
Þetta hafa þeir ekki-
sízt sótt í umhverfi
Hómers. í Njáls sögu
segir svo eftir brenn-
una: „En líkami Njáls
og ásjóna sýnist mér
svo bjartur að eg hefí
engis dauðs manns líkama séð jafn-
bjartan“ (segir Hjalti Skeggjason í
132. kafla, en enginn var áreiðan-
legri vottur þessa en einn helzti
frumkvöðull kristnitöku á íslandi).
Akkilles drepur Hektor í Tróju. Það
var mikilvægt að á Hektor sæi sem
minnst. Eitt af því sem hetjan óttað-
ist mest var limlesting eða áverkar
á honum dauðum. Akkilles dregur
Hektor bundinn við vagn sinn og
reynir þannig að svívirða hann
dauðan og gera hlut hans sem
minnstan. En þetta hatur kemur
ekki í veg fyrir að hann tekur vel
Prímusi konungi, föður Hektors,
þegar hinn síðarnefndi kemur á
fund hans og nýtur góðs af hug-
myndum hellena um gistivináttu.
Honum er vel tekið og hann er frið-
helgur þá stund sem hann dvelst í
húsum Akkillesar áðuren hann
heimtir lík sonar síns. En dauður
vildi Akkilles sjálfur heldur vera
venjulegur lifandi maður en dauð
hetja í Hades. Hetjunni þótti jafn-
vel betra að vera lifandi mús en
dautt ljón.
Einsog í fomum íslenzkum sög-
um var hómerska hetjan aldrei að-
gerðarlaus og gat helzt ekki setið
á friðarstóli heima á búi sínu eða
stundað jörðina einsog efni stóðu
til. Fólkið í hómerskviðum lifði í
akuryrkjusamfélagi en það bar vott
um mennsku gagnstætt þvi samfé-
lagi sem risar búa í en þeir geta
jafnvel verið mannætur einsog lýst
er. Þær frásagnir minna á ævin-
týraáhrifin í lygisögum Fornalda-
sagna Norðurlanda.
En hvað sem leið óskum Akkilles-
ar hlaut hetjan umbun eftir dauð-
ann rétteinsog gert var ráð fyrir í
fornum trúarbrögðum norrænum.
Hómersk dyggð minnir á eina
helztu dyggð Islendinga sagna, þ.e.
samkeppni. Og af þessari miklu
samkeppni hlýzt áð sjálfsögðu
ógeðfelldur mannjöfnuður. Honum
er bezt lýst í orrustum og má það
einnig til sanns vegar færa þegar
íslendinga sögur eru hafðar í huga.
í þessari samkeppni stækkar hetj-
an; vex og skín. En menn verða
að halda vissar reglur og París, sem
er upphafsmaður Tróju-stríðsins,
brýtur frumreglu þessa samfélags
þegar hann gengur þvert á gistivin-
áttuna og rænir Helgu hinni fögru.
Þá kemur til kasta þeirra sem eiga
harma að hefna. Þeir sitja ekki
auðum höndum í hómerskviðum,
ekki frekaren í íslendinga sögum.
Allt er þetta með sama sniði í
hómerskviðum og fornum sagna-
skáldskap íslenzkum og getur vart
verið tilviljun. Rætur hefðar okkar
liggja því augljóslega í mikilvæg-
asta ljóðsagnabálki vestrænnar
menningar, en á honum virðist hvíla
öll menning grískrar fomaldar og
arfleifð hennar í rómversku um-
hverfi síðar. Þessi hellenski sagna-
brunnur er ekkisíður mikilvæg upp-
spretta menningar okkar og samfé-
lagshátta en sá gróskumikli veru-
leiki sem við höfum hlotið í arf úr
kristnu og gyðinglegu samfélagi
biblíunnar. Úr þessum jarðvegi hef-
ur arfleifð okkar sogið næringu og
endumýjað þann heiðna germanska
arf sem við hlutum frá forfeðrum
okkar á Norðurlöndum og víðar.
I þessum arfí leynist einnig
venjulegt fólk. Það grillir í sumt
af því í Biblíunni og því bregður
fyrir í Eddukvæðum en jafnvel einn-
ig í Hómerskviðum. Þar leynist
einnig fólk sem ekki er hetjur, held-
ur andhetjur sem er einungis venju-
legt fólk - og lítur út sem slíkt.
Útlitið stingur þá í stúf við hannaða
formúlu hetjunnar. Andhetjur eiga
ekki uppá pallborðið.
Herakles drepur slöngu í vöggu
með annarri hendi. Hera sendi
snákinn á hann því að Júpíter svaf
hjá móður hans. Hann drepur
óargadýr ungur og minnir að sumu
leyti á Egil. Ajax ætlaði að farga
sér einsog Egill.
M.
Morgunblaðið
hefur sagt ítarlega
frá erindi Þorgeirs
Örlygssonar, pró-
fessors, á fundi
Sj ávarútvegsstofn-
unar íslands 8. nóv-
ember sl. __ Erindi
hans bar nafnið Hver á kvótann? í erind-
inu var ekki talið útilokað, að atvinnurétt-
indi gætu talizt til eignarréttinda og þann-
ig notið verndar eignarréttarákvæðis
stjórnarskrárinnar. Ef þessu væri svo far-
ið, gætu þessi réttindi kallað á hin mestu
vandamál, þegar ákveða skal í framtíðinni
hvernig haga skuli atvinnurekstri á hálend-
inu, svo að dæmi sé nefnt. Það getur varla
þótt góð eða réttlát skilgreining á atvinnu-
réttindum manna, að þeir geti sölsað und-
ir sig almannaeign eftir langvarandi störf,
eða notið réttinda við slíkar aðstæður, eins
og um eign væri að ræða. Þannig mætti
þá með sama rétti segja, að starfsmenn
fyrirtækja eigi atvinnuréttindi í viðkom-
andi fyrirtækjum, ef þeir hefðu séð sér
farborða með þessum störfum um langt
skeið, t.a.m. áratugum saman. Það mundi
áreiðanlega enginn eigandi atvinnufyrir-
tækis hlusta á slíkar kröfur - og hví skyldi
þá eigandi auðlinda, þjóðin eða samfélag-
ið, taka í mál að afnot af sameign veittu
umsvifalaust bætur eða réttindi, sem nál-
guðust einhverskonar eignarrétt.
Það er hægt að bollaleggja slíkt í lög-
fræði, en þar kemur að sjálfsögðu ýmis-
legt annað til, siðfræðileg afstaða, almenn-
ingsálit og stjórnmálastefnur. Þetta er
augljóslega allt annar réttur en hagnýting-
arréttur eignar, því að enginn ber brigður
á, að eigandi eignar hefur í senn umráða-
rétt, hagnýtingarrétt, ráðstöfunarrétt og
rétt til veðsetningar, auk erfðaréttinda.
Eitt er al-
menningur,
annað tak-
mörkuð
auðlind
AF ÞEIM SÓKUM
er augljóst, að
framseldur kvóti,
sem er ekki eign
þeirra sem kaupa
eða selja, getur
ekki gengið í erfðir,
hann verður ekki
veðsettur, en sam-
REYKJAVIKURBREF
Laugardagur 22. nóvember

kvæmt landslögum veitir hann hagnýting-
arrétt, þótt ekki sé það í sama skilningi
og umráðaréttur eiganda. Kvóti þarf ekki
að vera eign af þeirri einföldu ástæðu, að
hann er óveiddur fiskur í sjó. Hann verður
ekki eign fyrr en fiskurinn hefur verið
veiddur og af þeim sökum mætti segja að
réttlætinu væri fullnægt, ef greitt yrði
veiðigjald við löndun eða nýtingu. Um
þetta komst fyrirlesarinn m.a. svo að orði:
„Enginn deilir um það, að fiskiskip; sem
gert er út til veiða á miðunum við Island
er háð beinum eignarrétti þess eða þeirra
aðila, sem eru eigandur skipsins á hveijum
tíma. Hinu sama gegnir um tól og tæki,
sem skipinu fylgja og nauðsynleg eru til
útgerðar þess. Slík eignarréttindi njóta
tvímælalaust eignarréttarákvæðis stjórn-
arskrárinnar, og verða eigendur ekki svipt-
ir þeim bótalaust. Ekki er hins vegar sjálf-
gefið, að hinu sama gegni að öllu leyti um
þær veiðiheimildir, sem þessum skipum
hefur verið úthlutað á grundvelli gildandi
laga. Það ræðst fyrst og fremst af túlkun
þeirra lagareglna, sem um slík réttindi
gilda, með hliðsjón af reglum sjálfrar
stjórnarskrárinnar."
Menn verða að gera sér grein fyrir því,
að eitt er almenningur, en annað takmörk-
uð auðlind. Það, sem gildir um almenning,
þarf ekki að gilda um takmarkaða auð-
Iind. Afnot af henni eru forréttindi og sá
sem nýtur forréttinda hlýtur að láta eitt-
hvað í staðinn til samfélagsins, svo að
hagnýtingarréttur hans sé byggður á góð-
um siðum, en ekki einhvers konar spillingu.
Það getur varla verið hlutverk löggjaf-
ans að ýta undir forréttindi sem mismuna
þegnunum og geta leitt til brasks og sið-
leysis. í því sambandi skiptir engu máli,
hvort unnt er að skilgreina almenning sem
eign eða ekki. Því takmarkaðri sem auð-
lindin eða almenningurinn er, því augljós-
ari kröfur samfélagsins um gjald eða leigu,
svo að unnt sé að réttlæta hagnýtinguna,
án spillingar og samfélagslegs siðleysis.
Þegar almannaréttur er afnuminn af auð-
lind eins og hafinu og hagnýtingarréttur
takmarkaður, hljóta aðrar reglur að gilda
um takmörkun og forréttindi en þær, sem
áttu við um fijálsan afnotarétt, eins og
áður gilti á hafínu umhverfis landið. Með
því einu móti væri réttlætinu fullnægt.
Forréttindi byggð á réttlæti hljóta að
vera markmið siðaðs samfélags. Þegar
þrengt er að atvinnufrelsi manna og það
framselt á fárra hendur, hljóta þeir, sem
forréttindin öðlast, að gjalda þau með ein-
hveijum hætti. Skiptir þá í raun litlu sem
engu máli, hvort ríkið framkvæmir rétt-
læti í krafti þess, að það sé „eigandi físki-
miðanna í einkaréttarlegum skilningi" eða
„handhafi lagasetningarvalds". Handhafar
löggjafarvalds geta sett reglur um með-
ferð og hagnýtingu fiskimiðanna umhverf-
is landið, eins og þeir telja rétt og nauðsyn-
legt í skjóli fullveldisréttar ríkisins. Úm
það hafa menn verið sammála.
Þjóð og ríki
ATHYGLISVERT
er það, sem fyrir-
lesari sagði um nýt-
ingu vatnsbotns
Mývatns utan netalaga einstakra laga,
þ.e. í almenningi vatnsins, þótt botninn
hafí ekki verið talinn eign íslenzka ríkisins
í skilningi einkaréttar. Það hlýtur einnig
að geta átt við um kvótann. Þessi lagasetn-
ing er athyglisverð vegna þess „í fyrsta
lagi, að ríkisvaldið telur sig bært til þess
að láta tilteknum aðilum í té aðstöðu til
að hagnýta tiltekinn almenning, þótt ríkið
sé ekki eigandi þess landsvæðis, þar sem
almenninginn er að fínna. í öðru lagi sýn-
ir þessi löggjöf, að ríkisvaldið telur sér
heimilt að taka gjald fyrir leigu af sölu
hráefnis úr náttúruauðlind í almenningi,
þótt ríkið sé hvorki eigandi landsvæðisins
né heldur náttúruauðlindarinnar sem slíkr-
ar í einkaréttarlegum skilningi. Hér má
færa fram þau rök, að í þessum efnum
komi ríkisvaldið fram sem vörslumaður
þeirra hagsmuna, sem íslenskir ríkisborg-
arar eiga í almenningum og sé með laga-
setningunni að reyna að tryggja, að tekjur
af sölu eða leigu hráefnis úr auðlindinni
komi þjóðarheildinni til góða“. Svo mörg
eru þau orð og þarf ekki um að villast.
Hið sama má segja um eigendalaust
svæði á landi. Með dómi Hæstaréttar hef-
ur löggjafinn fulla heimild til að ráðstafa
náttúruauðlindum „sem er að finna á eig-
endalausum svæðum á landi í þágu þjóðar-
heildarinnar. Hinu sama hlýtur þá að
gegna varðandi náttúruauðlindir í hafal-
menningunum við og umhverfis landið“.
Hitt er þó mikilvægara, sem fram kem-
ur í erindi fyrirlesarans, þegar hann segir:
„Þýðingarmest hlýtur í þessu sambandi
sú takmörkun samkvæmt lögunum að
vera, að úthlutuð veiðiheimild myndi
hvorki eignarrétt né óafturkallanlegt for-
ræði einstakra aðila yfir veiðiheimildun-
um.“
Þetta er að sjálfsögðu samkvæmt vilja
Alþingis og laganna sem slíkra, þótt ein-
hveijir fræðimenn telji að fiskimiðin get.i
VIÐ KLEIFARVATN
verið eign ríkisins, en ekki þjóðarinnar,
sem geti ekki myndað eignarrétt! Það geti
íslenzka ríkið aftur á móti. Hér er auðvit-
að um einhveija skólaspeki að ræða, því
að munur á ríki og þjóð í þessu sambandi
getur engum sköpum skipt. En fyrst niður-
staðan er sú, að veiðiheimildir geti ekki
myndað eignarrétt né óafturkallanlegt for-
ræði einstaklinga yfír óveiddum fiski í sjó,
hvernig stendur þá á því, að unnt er að
selja hlutabréf í fyrirtækjum sem byggja
allt sitt á þessum veiðiheimildum og telja
fólki trú um, að það sé að kaupa aðild að
eign eða eignarrétti? Það er ekki að kaupa
neina eign, nema þá tækin sem viðkom-
andi fyrirtæki á, en þau eru_ aukaatriði í
framsals- og kvótaútgerð á íslandi. Þeir,
sem kaupa hlutabréf í íslenzkum útgerðar-
félögum, eru þannig ekki að kaupa kvóta;
þeir eru ekki að kaupa eign í merkingunni
eignarréttur. Af þeim sökum mætti varpa
fram þeirri spumingu, hvort hlutabréfa-
sala í íslenzkum útgerðarfélögum fari fram
að réttum hætti; hvort verið geti, að hér
sé um einhvers konar blekkingu að ræða,
vegna þess að hluthafarnir geti verið svipt-
ir „eign“ sinni og hafí ekki að lögum neina
tryggingu fyrir því, að þeir geti síðan not-
að hana til tekjuöflunar. Fyrir þessu virð-
ist liggja hæstaréttardómur sem fyrirles-
ari vitnar í. Hluthafar búa þannig við þá
áhættu „að hin úthlutuðu og keyptu rétt-
indi verði vegna ráðstafana ríkisvaldsins
skert eða þau jafnvel afnumin og það án
þess að slíkt leiði til bótaskyldu ríkisins“.
Mundi ekki vera ástæða til að huga að
þessu atriði nánar. Mundi ekki vera ástæða
til að láta þennan fyrirvara fylgja þegar
útboð er á hlutafé útgerðarfyrirtækja?
Hvað um
hvalveiðar?
AÐ LOKUM
þetta: Ef skerðing
atvinnuréttinda
með stjórnvaldsað-
gerðum getur verið
bótaskyld, hvernig stendur þá á því að
þeir, sem höfðu stundað hvalveiðar um
árabii og sköðuðust illa af þeirri ákvörðun
stjórnvalda að banna hvalveiðar - og þá
í tengslum við alþjóðareglur - hafa ekki
fengið umtalsverðar bætur, svo miklu
tjóni sem þeir hljóta að hafa orðið fyrir,
þegar hvalveiðibann var sett á? Eða -
eru það bara sum atvinnuréttindi sem eru
skaðabótaskyld?
Hitt er svo annað mál, að þeir sem fjár-
festu í hvalveiðum, tóku áhættu og hljóta
að hafa gert sér einhveija grein fyrir
því. Sú áhætta var miklu óljósari en sú
áhætta, sem þeir taka nú, sem kaupa
framseljanlegan kvóta. Þeir vita að fískur-
inn, sem þeir hafa keypt, er ekki frekar
eign en óveiddur hvalur, ef bann er við
því sett að veiða hann; þeir vita að óveidd-
ur fiskur í sjó er ekki eign og það sem
þeir kaupa með kvótanum skapar ekki
eignarrétt. Og þeir vita einnig - og ekki
sízt - að þessi kaup mynda ekki óaftur-
kallanlegt og stjórnarskrárvarið forræði
einstakra aðila yfir auðlindinni; vita að
þeir geta þurft að greiða fyrir þessi for-
réttindi ef það þykir hentugasta leiðin til
að ná fram jafnræði og réttlæti. Og þeir
vita þá væntanlega einnig, að breytingar
á fiskveiðistjórnuninni munu ekki veita
þeim neinar skaðabætur sér til handa, sem
eru farnir að telja sér trú um að framsal
kvóta sé ígildi eignar.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Menn verða að gera
sér grein fyrir því,
að eitt er almenn-
ingur, en annað tak-
mörkuð auðlind.
Það, sem gildir um
almenning, þarf
ekki að gilda um
takmarkaða auð-
lind. Afnot af henni
eru forréttindi og sá
sem nýtur forrétt-
inda hlýtur að láta
eitthvað í staðinn til
samfélagsins, svo að
hagnýtingarréttur
hans sé byggður á
góðum siðum, en
ekki einhvers konar
spillingu.