Morgunblaðið - 14.12.1997, Síða 6

6 SUNNUDAGUR 14. DESEMBER 1997
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
Bosníusaga
frá evrópsk-
um sjónarhóli
n . s
BAKSVIÐ
w
*
I tvö ár var Carl Bildt viðriðinn Bosníu-
deiluna og um þá reynslu hefur hann
nú skrifað bók. Þar kemur fram hið
evrópska sjónarhorn, eins og Sigrún
Davíðsdóttir komst að við samanburð
við önnur skrif um stríðið.
CARL Bildt bendir á Júgóslavfukort í
blaðamannamiðstöð NATO í Sarajevo.
AÐ er hægt að segja frá
mörgu á 552 blaðsíðum, en það
er líka hægt að hlaupa yfir
ýmislegt. í formála bókar sinnar
segir Carl Bildt, leiðtogi sænska
Hægriflokksins og fyrrum forsætis-
ráðherra, að það hafi komið sér á
óvart við bókarskriftimar að hann
hefði frá svo miklu að segja, en tekur
líka fram að ekki sé hægt að segja
frá öllu í sögu, sem enn er að gerast.
Sumarið 1995 tók Bildt við starfí
sáttasemjara Evrópusambandsins í
Bosníudeilunni af Bretanum David
Owen. Owen skrifaði síðan bók um
sína reynslu, „Balkan Odyssey", þar
sem stjómmálamaðurinn segir frá
reynslu sinni í yfirgripsmikilli og vel
skrifaðri bók. Hann hefur notið að-
stoðar við skriftirnai- og notar því
ýmsar heimildir aðrar en eigin
minnispunkta. Atburðir og aðalper-
sónur em dregnar upp með skýrari
hætti en hjá Bildt, en söguháttur
Owens er ópersónulegri og fjarlæg-
ari en hjá Bildt, sem hefur skrifað
bók sína sjálfur. Báðir em helteknir
af starfi sínu, en þar fyrir utan sýnist
Biidt heillaður af landinu, sem hann
kynnist.
Sviðið í báðum bókunum er alþjóða
stjómmálin, en í bók Bildts upplifir
lesandinn þá þátttöku líkamlega.
Bildt tekur strax eftir því að í gömlu
Júgóslavíu er lýðræðisleg hugsun á
norræna vísu valdhöfunum framandi.
Þeir hafa alræðisvald og umgangast
ekki venjulegt fólk. Bildt notar hins
vegar hvert tækifæri til að hitta
venjuleg fólk og kann betur við sig í
þeim hópi en í „gróðurhúsaandrúms-
loftinu" í Sarajevo, þar sem sömu
blaðamennimir hanga lon og don með
sömu embættismönnunum á sömu
veitingahúsunum. Það em því ekki
aðeins þeir Tudjman, Izetbegovic,
Milosevic, Chirac, Major, Kohl og
Clinton sem lesandinn hittir fyrir,
heldur líka fólkið, sem orðið hefur
fyrir barðinu á þeirri ógæfu sem
stjómmálamennimar hafa búið þeim
og sem þeir allir reyna að leysa í eigin
hag og sér til heiðurs. Bildt hittir fyr-
ir flóttamenn á þjóðvegunum, uppá-
halds veitingahúsið hans liggur innan
um rústir uppi í fjöllum og í miðri
eymdinni blómstrar gestrisnin, þar
sem glas af brennivíni innfæddra er
alltaf innan seilingar. Stundum horfir
hann í augu, sem er alveg tóm, „því
þau vilja ekki sjá meira eftir allt það,
sem þau hafa verið neydd til að sjá.“
Það er þessi innsýn í bæði stjómmál-
in og daglega lífið, sem gerir bókina
að heillandi lesningu.
Metnaður Evrópu 1990-
1991 meiri en getan
Saga Bosníu undanfarin ár er til í
ýmsum útgáfum þeirra sem tóku
þátt og Bildt er einn þeirra. Hann
kemur til sögunnar í miðjum ósköp-
unum, en reynir að skilja hvers
vegna stríðið braust út og hvort því
hefði mátt forða. Saga svæðisins er
blóðug. Bildt undirstrikar að Tító
hafi ekki leyst innri mótsagnir
þeirrar Júgóslavíu, sem hann ríkti
yfir, heldur aðeins haldið þeim niðri
með alræði. Sem svar við þeirri
spurningu hvort hægt hefði verið að
forða stríðinu á árunum 1990-1991
bendir Bildt á að Evrópubandalagið
hafi þá ekki haft neinar forsendur
fyrir sameiginlegri utanríkis- og ör-
yggisstefnu, því þær hefðu fyrst
orðið til við fæðingu Evrópusam-
bandsins í nóvember 1992. Um
NATO, og þá í raun Bandaríkin,
hafi hið gagnstæða gilt. Þar var fyr-
ir hendi herstyrkur, en ekki viljinn
til að nota hann.
En það eru fleiri blæbrigði í þess-
ari mynd. Þeim, sem þekktu til í
Júgóslavíu, stóð ekki á sama í lok
síðasta áratugai-. Þegar tilvonandi
bandaríski sendiherrann í Júgó-
slavíu, Warren Zimmermann, bjó sig
undir að taka við embætti heimsótti
hann George F. Kennan, fyrrum
sendiherra í Júgóslavíu, sem margir
sögðu að þekkti Austurblokkina bet-
ur en eigið land. Kennan áleit það
misskilning að halda að engin vand-
ræði gætu orðið í Júgóslavíu, heldur
yrði landið þvert á móti á næstu ár-
um helsta vandræðabarn Vestur-
landa og þá einkum Bandarikjanna.
Orð Kennans rættust með dapurleg-
um hætti.
Stutt og yfirlitsgóð ný bók breska
fræðimannsins James Gow, „The
Triumph of the Lack of Will“ er
áhugaverð til samanburðar við Bildt,
jafnvel þótt samanburður á fræðibók
og frásagnarbók sé aldrei alveg rétt-
mætur. Gow bendir á að Efnahags-
bandalagið hafi alltaf brugðist við
eftir á og að þegar löndin hafi náð
samstöðu um að nota vald þá hafi
franska stjórnin viljað notast við
Vestur-Evrópusambandið og Bretar
við NATO. Hann dregur þá ályktun
af evróskum tilraunum til að leysa
deiluna að metnaðurinn til að leika
aðalhlutverkið hafi farið langt fram
úr ósamstæðri afstöðu og skorti á
meðulum, sem gæfu viðleitninni
þunga.
Af hálfu Bandaríkjamanna var
álitið að Efnahagsbandalagið og síð-
an ESB hefði verið lengi að taka við
sér. Kennan var ekki einasti Banda-
ríkjamaðurinn, sem kveið hinu
versta. Bandaríska Þjóðaröryggis-
ráðið reyndi að vekja athygli Evr-
ópumanna á ástandinu. Þjóðverjar
og Bretar álitu að engin ástæða væri
til að bregðast of hart við og Frakk-
ar álitu „eins og venjulega" að
Bandaríkjamenn gerðu of mikið úr
öllu. Á þessum tíma voru Banda-
ríkjamenn kannski ekki tilbúnir til
að gera neitt, en Evrópumenn voru
ekki einu sinni búnir að uppgötva
vandann.
Orðin ein
Bandarfkjamenn reyndu í upphafi
að halda aftur af Serbum með sátta-
umleitunum, en forðuðust að hóta
hernaðaríhlutun. Eftir árásimar á
Vukovar og Dubrovnik 1991 áleit
Zimmermann að það væri of stórt
skref að láta vopnin svara: „Eg
mælti ekki með því sjálfur - það
voru hrikaleg mistök." Hann undir-
strikar að á þeim tíma hafi engin
stjóm í Evrópu snúið sér til NATO,
þó það hefði verið tiltölulega einfalt
mál að snúast gegn Serbum við Du-
brovnik. Af aðgerðarleysi Vestur-
landa hafi Serbunum lærst að þeir
gætu haldið áfram svo langt sem
máttur þeirra leyfði.
Eftir fyrstu hikandi tilraun til
málamiðlunar létu Bandaríkin Bosn-
íudeiluna nokkurn veginn afskipta-
lausa frá haustinu 1991 þar til Clint-
on var kominn til valda í ársbyrjun
1993. Auk kosningabaráttunnar voru
ástæðurnar fyrir afskiptaleysinu
Persaflóastríðið, reynslan frá Ví-
etnam og og bandarísk innanlands-
mál. Þar við bættist að hin tvíbenta
afstaða Bandaríkjanna til viðveru
sinnar í Evrópu var orðin enn óskýr-
ari eftir fall Berlínarmúrsins. Það
hafði líka áhrif í Washington að
stjómir Evrópuríkjanna skilgreindu
átökin í fyrrum Júgóslavíu sem evr-
ópskan vanda, er Evrópa ætti að
leysa. „Þetta er stund Evrópu," kall-
aði Jaques Poos, utanríkisráðherra
Luxemborgar, upp yfir sig, en það
kom fátt annað en upphrópanir út úr
evrópsku tilrauninni. Með því að af-
henda Evrópu og NATO Bosníudeil-
una tryggðu Bandaríkin að ekkert
yrði aðhafst. í grein Owens frá í ár
heldur hann því fram að það hafi
verið evrópsk mistök að láta eins og
Evrópa ein ætti að leysa vandann,
auk þess sem Owen bætir því við að
það sé þó ekki aðeins ESB sem geti
lært sitt af deilunni, heldur einnig
Bandaríkin, sem hafi farið jafn
hrapallega að ráði sínu og ESB.
Bandaríkj amenn
skerast í leikinn
Owen hvarf frá sáttasemjarastarf-
inu með skiljanlegri biturð, þar sem
friðaráætlun hans og Cyrus Vance,
fulltrúa Sameinuðu þjóðanna og
fyrrum utenríkisráðherra, var hafn-
að 1993. Áætlunin var byggð á stofn-
un bosnísks ríkis án hers, þar sem
sambýli þjóðanna á svæðinu yrði
tryggt með samstjóm í níu kantón-
um, þar sem Sarajevó yrði hin tí-
unda og hefði sérstaka stöðu. Owen
kennir Bandaríkjamönnum um að
áætlunin féll, þar sem hinn óreyndi
Clinton hafi ekki trúað á hana. Owen
heldur því fram að stefna Bandaríkj-
anna hafi framlengt stríðið
1993-1995, sem líklega hefði
stöðvast þegar 1993, ef Bush hefði
verið áfram við völd. Fram á sumar-
ið 1995 var stefna Clintons vilji til
valda án ábyrgðar, að sögn Owens.
Bildt álítur að það hafi einkum
verið ósamkomulag milli stjóma
Evrópu og Bandaríkjanna, sem hafi
dregið stríðið á langinn. Þar sem
honum var ljóst að Bandaríkin höfðu
nauðsynlegan styrk, lagði hann
áherslu á að þau kæmu til leiks af
fullum krafti. Samband ESB og
Bandaríkjanna í deilunni vekur ýms-
ar spumingar og þar er samband
Bildts og Richard Holbrookes
varautanríkisráðherra Bandaríkj-
anna mikilvægt. Bildt kitlar forvitni
lesandans með því að gefa ýmislegt í
skyn, en lætur vera að fara nákvæm-
lega í saumana á sambandinu, vísast
af því að enn er of skammt um liðið.
í ágúst 1995 ræða fjölmiðlar nýja,
bandaríska áætlun, en Bildt getur
þess þurrlega að engin slík hafi verið
til. Þegar Bildt og Holbrooke hittast
til að undirbúa fyrstu heimsókn Hol-
brookes til Sarajevó 1995 mælir
Bildt með einfaldri og ömggri leið,
en Holbrooke kýs að taka hættulegu
leiðina yfir Igmanfjallið. Holbrooke
„vildi ekki, heldur ekki óbeint, vera
háður samþykki Serba. Það var póli-
tískt mikilvægt. Við skildum. Á viss-
an hátt var það að eilífu“. Holbrooke
fer yfir fjallið ásamt hinum reynda
starfsmanni bandarísku utanríkis-
þjónustunnar Robert Frasure, sem
keyrði í öðmm bíl. Sá bíll lenti út af
slóðinni og Frasure og þrír aðrir í
bílnum fórust - og Bildt skýrir ekki
nánar á hvern hátt þeir Holbrooke
skildu „að eilífu“.
Holbrooke stríddi Bildt oft á að
hann væri of sænskur í sér með trú á
að það væri bara nóg að miðla mál-
um og sameina sjónarmið, en Bildt
undirstrikar þó greinilega í bókinni
að friðaráætlun þurfi bæði að vera
studd skýrri stefnu og hernaðar-
mætti. Hins vegar álítur Bildt að
Holbrooke sé of bandarískur í „trú
sinni á skjótar og einfaldar lausnir
studdar hemaðarstyrk. Til lengdar
veitir slíkt engar forsendur fyrir
þeim stöðugleika, sem til þarf'. Al-
mennt em athugasemdh- Bildts um
bandaríska ákvörðunartöku áhuga-
verðar. Bandarísk stefna mótast í
stöðugum viðræðum utanríkisráðu-
neytisins, vamarmálaráðuneytisins
Pentagon og út frá tilliti til markað-
anna og innanríkismála og það er
ekki síst sterk staða Pentagons, sem
hefur áhrif á Bildt. En Bildt viður-
kennir að þegar stefnan sé mótuð
hafi Bandaríkin möguleika á að
fylgja henni eftir á allt annan hátt en
ESB geti.
Frá Vance-Owen til Dayton
í nóvember 1995 er öllum aðilum
ófriðarins í Bosníu boðið í herstöðina
í Dayton í Ohio, þar sem gera á frið-
aráætlun í nánu samstarfi aðilanna.
Eftir þrjár erfiðar vikur liggur
samningur fyrir. Gow álítur að fyrst
hafi tíminn verið notaður til að
slappa af og efla traust milli aðil-
anna. Bildt segir hins vegar að
Bandaríkjamenn hafi ekki verið bún-
ir að vinna heimavinnu sína og því
hafi upphafið dregist á langinn.
Dayton-kaflinn hjá Bildt er fullur af
skemmtilegum athugasemdum um
lífið þarna og gefur spennandi mynd
af ákefð viðræðnanna. Drepið er á
kvöld, þar sem hinir stríðandi forset-
ar sitja og hafa það notalegt saman
og sagt frá Frökkunum, sem láta
senda sér Beaujolais Nouveau, og
landamærum, sem eru teiknuð á
kort.
Dayton samningnum er komið
saman tveimur sólarhringum eftir að
síðasti frestur er útrunninn. Sam-
kvæmt Gow datt Vance-Owen áætl-
unin upp fyrir vegna daufs áhuga og
ósamstæðra hugmynda, en í Dayton
1995 voru aðstæðurnar aðrar. Stríðið
hafði staðið í 3 ár, átökin voru komin
á alþjóðlega sviðið og það fólst því
meiri virðing í að leysa átökin.
Bandaríkjastjórn hafði skipt um
skoðun og var nú tilbúin að fram-
fylgja friðarsamningum með vopn-
um. En stríðslokin styrktu einnig þá
tilfinningu að hægt hefði verið að
stöðva stríðið fyrr.
Með því að bera saman friðaráætl-
animar tvær kemst Gow að þeirri
niðurstöðu að metnaðurinn hafi verið
meiri í Vance-Owen, en að styrkur
Dayton sé að auðveldára sé að fram-
fylgja samkomulaginu, þó það sé
skref aftur á bak að nú verði tveir
herir í landinu og að upphaflegri ósk
um að afmá þjóðaruppskiptingu
stríðsins hafi ekki verið framfylgt. I
staðinn fyrir mörg landamæri
Vance-Owen eru aðeins ein landa-
mæri milli tveggja aðila í Dayton. En
hið mikilvægasta við Dayton er þó að
sá samningur tókst og fyrir það gef-
ur Gow Holbrooke og liði hans allan
heiðurinn.
Bandarfskir yfirburðir -
evrópskur vilji
Bild myndi örugglega ekki skrifa
undir þá niðurstöðu. Gow nefnir
Bildt til dæmis rétt á nafn, sem
bendir til að hann hafi mest notað
bandarískar heimildir. Nákvæm
rakning Bildts á atburðarásinni stað-
festir framlag hans og annarra Evr-
ópumanna. Samkvæmt Bildt var
Holbrooke alveg að missa kjarkinn
og Bildt undirstrikar að síðasta átak-
ið hefði ekki verið mögulegt án Evr-
ópu. Hann segir líka frá hve erfitt
það hafi verið að fá Bandaríkja-
mennina til að samþykkja skynsam-
legt skipulag uppbyggingar Bosníu,
sem Bildt tekur svo hikandi að sér
eftir friðarsamningana. í frásögn
Bildts má greina nokkurt ergelsi yfir
þessu stórveldi, sem fyrst dregur
stríðið á langinn og stígur svo fram á
sjónarsviðið eins og ekkert sé og
heggur á hnútinn, sem Evrópa vildi
svo gjama leysa.
Bosníudeilan gerðist á þeim tíma,
þegar Rússar voru að leita sér fót-
festu á alþjóðavettvangi, svo áhuga-
vert er að huga að hlut þeirra í deil-
unni. Bildt ályktar sem svo að Rúss-
land hafi gjarnan viljað gegna
ábyrgu hlutverki, en mátt þola fyrir-
litningu og vantrúnað Bandaríkja-
manna á vilja og mátt Rússa til að
vera með. Gow er enn gagnrýnni, en
ekki aðeins gagnvart Bandaríkjun-
um, heldur gagnvart Vesturlöndum í
heild, sem hafi haldið Rússum kerfis-
bundið utan vallar og um leið grafið
undan endurbótaöflum í Rússlandi.
Sögulegt tækifæri til að grundvalla
nýja samvinnu eftir lok kalda stríðs-
ins hafi glatast við undirbúning
Vance-Owen áætlunarinnar og ekki
bætt um síðar. Þetta eru, í huga
Gows, ein alvarlegustu mistökin í
stríðinu í Bosníu.