Morgunblaðið - 01.03.1998, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 1. MARZ 1998 43
ISambíu í sunnanverðri Afríku
er geíið út dagblaðið The Post.
í dag er The Post ásamt öðr-
um sjálfstæðum fjölmiðlum
einn mikilvægasti upplýsingamiðill
landans. Starfsmenn blaðsins vinna
hörðum höndum að því að upplýsa
fólk um hvað er að gerast í landinu
og utan þess, á hlutlausan sem og
gagnrýninN hátt. Það væri svo sem
ekki frásögu færandi nema vegna
þess að vinni þeir starf sitt af heilum
hug þurfa þeir að þola endalausar
árásir frá ríkisstjórn landsins.
Bakgrunnur
Núverandi forseti Sambíu,
Frederick Chiluba, komst til valda
ásamt stjórnmálaflokknum MMD
(Movement for Multi Party
Democracy) árið 1991 með loforð
um breytta tíma meðal annars á
sviði mannréttinda. Án efa hafa
breytingar þar að lútandi orðið til
betri vegar ef borið er saman við
valdatíð fyrrum forseta Sambíu,
Kenneth Kaunda og UNIP (United
National Independence Party)
stjórnmálaflokksins. Það þýðir samt
ekki að ástandið sé gott, vegna þess
að stjórn Chiluba á langt í land með
að uppíylla alþjóðlegar mannrétt-
indakröíur. Vinnuhópur III innan
Islandsdeildar Amnesty Inter-
national hefur í rúmlega ár gert
réttindamál fréttamannanna á The
Post að baráttumáli sínu.
Það eru aðallega þrír starfsmenn
The Post sem hafa orðið fyrir hvað
mestum árásum af hálfu stjórnar-
innar, Fred M’membe ritstjóri, Ma-
sautso Phiri ritstjóri yfír sérstökum
verkefnum The Post og Bright
Mwape, fyrrum ritstjóri blaðsins.
Fred M’membe er einn af sam-
viskuföngum Amnesty Internatio-
nal í íyrrnefndri herferð.
Aðeins dropi í hafið
Mikil spenna hefur magnast upp
milli stjórnar Chiluba og The Post á
undanfömum árum. I desember
1994 birti dagblaðið frétt þess efnis
að Chiluba, forseti landsins, hefði
átt í ástarsambandi við einkaritara
sinn allt frá árinu 1983 og að þau
ættu barn saman. I júní 1995 voru
Fred M’membe og Masautso Phiri
handteknir í kjölfar fréttarinnar.
Þeir voru ákærðir eftir sólarhring
fyrir að rógbera forsetann, en kær-
an var byggð á refsilögum Sambíu
nr. 69 sem kveða á um bann við því
að móðga eða rógbera forsetann, en
þessi löggjöf er frá nýlendutíma
Breta. Þriggja ára fangelsisvist er
við broti á þessum lögum. Málinu
var frestað og enn í dag hefur ekki
verið felldur dómur í því.
Mánudaginn 5. febrúar árið 1996
birtu M’membe og Phiri grein í blað-
inu um ætlun stjómvalda að gera
stjómarskrárbreytingu rétt íyrir
kosningar. En breytingin átti meðal
annars að felast í því að einungis þeir
sem áttu sambíska foreldra mættu
bjóða sig fram til forseta. En íyrr-
verandi forseti landsins, Kenneth
Kaunda, var ekki í þeim hóp en hann
hugðist bjóða sig fram.
Mánudagseintakið seldist fljótt
upp. Útgáfa blaðsins var bönnuð
seinna um daginn samkvæmt til-
skipun forsetans og M’membe og
Phiri vom handteknir og gefið að
sök að hafa brotið lög sem varða ör-
yggi ríkisins og lög er varða eigu á
bannaðri útgáfu. Akæra var einnig
gefin út á hendur öllum þeim sem
áttu mánudagsblaðið vitandi það að
útgáfa þess væri bönnuð. En eins
og gefur að skilja keypti
enginn blaðið þess vit-
andi, þar sem bann var
sett við eigu þess eftir að
það seldist upp! Stuttu
seinna var kæran á kaup-
endur blaðsins lögð niður.
Tvímenningunum var sleppt gegn
tryggingu og beðið var eftir því að
réttað yrði í máli þeirra. Ef að
M’membe og Phiri hefðu verið
fundnir sekir hefðu þeir átt yfir
höfði sér allt að 25 ára fangelsisvist.
Nýlega var ákæran gegn þeim lögð
niður og telja margir að það tengist
þeirri umræðu að Alþjóðabankinn
(The World Bank) ætli hugsanlega
að veita Sambíu fjárhagsaðstoð. En
í maí á þessu ári lét hæstaréttadóm-
ari að nafni Chitengi hafa það eftir
sér að það væri synd ef að heims-
byggðin fengi þær fregnir að frétta-
FRAMLAG M’membe til baráttunnar fyrir prentfrelsi og frelsi fjölmiðla var viðurkennt þegar honum voru
afhent hin virtu Astor-verðlaun fjölmiðlasamtaka Samveldisins.
Er ástæða til að finna
að skertu tjáningar-
og íjölmiðlafrelsi?
í tilefni af því að fimmtíu ár eru liðin frá
því að Mannréttindayfirlýsing Sameinuðu
þjóðanna var undirrituð, er á vegum sam-
takanna herferð gegn mannréttindabrot-
um í heiminum. Hrund Guimsteinsdóttir
segir að í kjölfar þessa hafi hópur þrjú
innan Islandsdeildar Amnesty
International ákveðið að vekja athygli
á eftirfarandi máli.
Þrír starfs-
menn The
Post hafa orð-
ið fyrir árásum
menn í Sambíu væru fangelsaðir
fyrir slíkt brot.
Þetta útgáfubann varð að
áhyggjuefni margra, meðal annars
erlendra ríkiserindreka i Sambíu,
sem töldu fjölmiðlafrelsi í Sambíu í
hættu.
Það skal tekið fram að úr stjórn-
arskrárbreytingunni varð og
Kaunda gat ekki boðið sig fram til
forseta. .
Þetta er aðeins brot af þeim árás-
um sem fréttamenn The Post hafa
orðið fyrir af hálfu stjórnvalda, fjöl-
margir aðrir fréttamenn frjálsra
fjölmiðla í Sambíu hafa mátt þola og
þola enn álíka meðferð.
Ástandið í dag
Hinn 12. apríl 1997 var Masautso
Phiri látinn laus úr fangelsi eftir
þriggja mánaða afplánun, en að
mati Amnesty International sat
Phiri inni sem samviskufangi. Phiri
var fundinn sekur fyrir að óvirða
---------- hæstarétt Sambíu. Mála-
vextir eru þeir að Phh-i
skrifaði grein sem inni-
hélt upplýsingar sam-
kvæmt áreiðanlegum
heimildum þess efnis að
sjö meðlimum hæstarétt-
ar Sambíu hefðu verið boðnar sem
samsvarar 10,8 milljónum Banda-
ríkjadala fyrir að fella niður mál
sem höfðað var á hendur Chiluba
forseta. En þess var krafist að hann
gengist við faðemi barnsins sem
hann eignaðist með einkaritara sín-
um (sjá framar í greininni). Am-
nesty International telur að Phiri
hafi verið neitað um réttinn til að
tjá skoðanir sínar á friðsamlegan
hátt, einnig að honum hafi verið
neitað um rétt til sanngjarnra rétt-
arhalda. Þegar þolandinn, í þessu
tilfelli hæstiréttur, leiðir sakborning
fyrir rétt sjálfur, geta það ekki
talist sanngjörn réttarhöld, sjálf-
stæð eða hlutlaus. Þetta varðar brot
á grein 14 í Sáttmálanum um borg-
araleg og pólitísk réttindi. Phiri var
neitað um áfrýjun til æðri dómstóla,
sem er grundvallarþáttur sann-
gjarnra réttai-halda samkvæmt
grein 14 í fyrrnefndum sáttmála.
Réttur til áfiýjunar er líka tryggður
í Afríkusáttmálanum, en Sambía
hefur fullgilt báða sáttmálana.
Hvað sem öðru líður ákváðu
hæstaréttardómararnir sjö að Phiri
skyldi sæta þriggja mánaða fangels-
isvist fyrir að óvirða réttinn, sem
var að þeirra mati vægur dómur, -
til þess að gefa öðrum fréttamönn-
um Sambíu fordæmi þess hvað yrði
um þá ef þeir skrifuðu eitthvað nei-
kvætt um valdhafa landsins!
Phiri var sleppt úr fangelsi eftir
tveggja mánaða afplánun fyrir góða
hegðun.
Hvað fjölmiðlafrelsi varðar al-
mennt í landinu er í deiglunni hjá
ríkisstjórn Sambíu að koma á lagg-
irnar svokölluðu Fjölmiðlaráði
Sambíu (Media Council of Zambia
bill).
Ríkisstjórnin hefur lengi hótað
fjölmiðlum landsins því að hún ætli
að ná stjórn yfir frjálsum fjölmiðl-
um í landinu. Hinn 7. apríl 1997 gaf
ríkisstjómin út drög að lagafrum-
varpi að stofnun ráðsins. Meðlimir
ráðsins voru skipaðir af upplýsinga-
ráðherra Sambíu.
Samkvæmt lagafrumvarpinu
yrðu fjölmiðlafyrirtæki og frétta-
menn, sem starfa sjálfstætt, að
sækja um leyfi eða umboð hjá ritara
ráðsins, sem mun svo halda skrá yf-
ir „viðurkennda fréttamenn". Leyf-
ið fæst ekki sjálfkrafa heldur skoð-
ar ritari ráðsins hæfni umsækjenda,
hvort þeir hafi háskólagráðu í fjöl-
FRED M’membe situr í fangelsi
fyrir að halda fram prentfrelsi.
miðlafræði eða hliðstæða menntun
eða starfsreynslu sem viðurkennd
er af ráðinu. Fulltrúar frjálsra fjöl-
miðla segja að þónokkrir starfandi
fréttamenn hjá ríkis- og einkarekn-
um fjölmiðlum muni missa vinnu
sina, þar sem að þeir gætu ekki sýnt
fram á háskólamenntun eða sam-
svarandi þjálfun.
Samkvæmt upplýsingum frá
ZIMA (Zambia Independent Media
Association), sem era óháð fjölmiðla-
samtök í Sambíu, gæti Fjölmiðlaráð
Sambíu refsað þeim fréttamönnum
sem hegða sér á þann hátt sem ríkið
telur óviðeigandi í atvinnugreinninni
eða fyrir að taka þátt í verkefni sem
er í ósamræmi við atvinnugreinina
(hvemig sem að má skilgreina það!).
Einnig eiga fréttamenn yfir höfði sér
refsingar og/eða fangelsisvist fyrir
að starfa án leyfis frá ráðinu, sækja
ekki um leyfi eða fyrir að stunda
vinnu sína á meðan að ráðið sker úr
um ýmis ákæmmál sem höfðuð era á
hendur fréttamönnum, en
það ferli getm- tekið
nokkrar vikur. En al-
menningur hefur rétt á að
leggja fram kæm á hend-
ur fréttamönnum ef að _____________
viðkomandi finnst írétta-
maðurinn hafa móðgað sig á einn eða
annan hátt. Fjölmiðlaráðið mun
einnig hafa eftirlit með erlendum
fréttaflutningi. Starfsmenn allra fjöl-
miðlafyrirtækja verða að hafa fengið
umboð frá ráðinu og hafa sambíska
ríkisborgara sem meðeigendur. Er-
lendir fréttamenn verða líka að fá
leyfi til fréttaflutnings.
Fimm stærstu fjölmiðlasamtökin
í Sambíu, ZIMA, the Comm-
onwealth Press Union - Zambia
Section, PAZA, ZAMWA og ZUJ
hafa lýst yfir gífurlegri óánægju yf-
ir hugsanlegri stofnun Fjölmiðla-
Lagafrumvarp
að Fjölmiðla-
ráði Sambíu
dregið til baka
ráðs Sambíu. Samtökin gagnrýndu
sérstaklega refsingarþátt löggjafar-
innar er viðkemur fjölmiðla- og
tjáningarfrelsi. Þau lýstu því yfir að
tjáningarfrelsi væri ekki forréttindi
sem að valdhafar réttu niður til
þegnanna, heldur grundvallarrétt-
indi allra. Þau hvöttu einnig til þess
að ríkisstjórn Zambíu hætti öllum
afskiptum að rekstri fjölmiðla. Fjöl-
miðlasamtökin fimm segja að yfir-
völd muni standa fast við að setja
fjölmiðlaráðið á stofn, aðallega til að
halda uppi faglegu siðferði, sem
starfsmenn ríkisstjórnarinnar segja
að lúti í lægra haldi meðal frétta-
manna, sérstaklega hjá þeim sem
starfa hjá frjálsum fjölmiðlum.
Eitt af rökunum sem ríkisstjórn-
in ber fyrir sig í þessu máli, eru þau
að fréttamönnum hafi í 6 ár mistek-
ist að koma á einhvers konar sam-
tökum til að hafa stjóm á hegðun
fréttamanna. Ríkisstjómin segist
einfaldlega vera að „fylla upp í
tómið“. Þeir segja einnig að fag-
lærðar starfsstéttir, s.s. læknar,
lögfræðingar, verkfræðingar og
fleiri, hafi lagaleg samtök til að leita
til og styðjast við þannig að fjöl-
miðlar eigi ekki að hræðast svipað
fyrirkomulag, haldi þeir því fram að
þeir séu fagmenn líka.
ZIMA hefur sett á stofn frjálst
fjölmiðlaráð sem hefur það mark-
mið að koma á fjölmiðlafrelsi og í
leiðinni fylgja því eftir að meðlimir
ZIMA viðhaldi faglegum vinnu-
brögðum. Siðareglur International
Federation of Journalism (IFJ),
sem em alþjóðleg samtök fjölmiðla,
voru teknar sem stöðluð viðmiðun
sem íréttamenn Sambíu eiga að
fylgja, samkvæmt upplýsingum frá
fulltrúum ZIMA. Hið sjálfstæða
fjölmiðlaráð mun viðhalda starfsemi
sem vinnur að því að rannsaka og
bregðast við kvörtunum sem geta
borist frjálsum fjölmiðlum eða sem
fjölmiðlar bera fram gagnvart ein-
staklingum eða samtökum. Enn
sem komið er hafa 8 manns sam-
þykkt að vera í ráðinu, þar með tal-
inn hæstaréttardómari, 2 prestar,
lögfræðingur, 2 fréttamenn og 2
fjölmiðlaráðgjafar.
Lokaorð
Hinn 15. apríl tilkynnti upplýs-
ingaráðherra Sambíu, David
Mpamba, að hann ætlaði að draga
lagafrumvarpið að Fjölmiðlaráði
Sambíu til baka vegna mótmæla
fréttamanna. Heimildarmenn innan
ríkisstjórnarinnar segja að uppkast-
ið verði tekið aftur upp í kringum
áramótin, eftir að ráðgjafahópur frá
Alþjóðabankanum (the World
Bank) hittist á fundi til að ræða
fjárhagsaðstoð til Sambíu, en sá
fundur fór fram núna í júlí.
Stjórn Sambíu hefur verið hvött
til þess af Amnesty International að
endurskoða þjóðarlög sín og reglur
sem viðkoma ríkisleyndarm álum,
uppreisnaráróðri, óhlýðni við lög-
mæta úrskurði dómstóla, meiðyrð-
um, eigu á leyniskjölum, spillingu
og fundarhöldum án leyfis. Þetta er
nauðsynlegt til að hægt sé að setja
lögin í fullt samhengi við alþjóðleg-
ar kröfur um mannréttindi. Lög
sem viðkoma öryggi rfldsins eru
óskýr og leyfa þannig víða túlkun á
því hvað sé til dæmis spilling, trún-
aðarskjal og hvað ekki. Stjórnvöld
Sambíu hafa átt það til að nýta sér
þetta í baráttu þeirra á móti aðal-
gagnrýnendum á stjórn landsins,
hinum frjálsu fjölmiðlum.
Ég vona að íslenskt fjölmiðlafólk
---------- láti sig þetta varða og
hvet ég eindregið til þess
að þau taki þátt í þessari
baráttu um bætt fjöl-
miðla- og tjáningarfrelsi í
Sambíu, en verið er að
dreifa undirskriftalistum
til íslenskra fjölmiðla, sem munu svo
berast til yfii-valda Sambíu. Frétta-
fólk, jafnt sem aðrir, á að hafa rétt til
þess að tjá skoðanir sínar, færa öðr-
um fréttir af þjóðmálum og utanrík-
ismálum og upplýsa almenning um
hvað sé að gerast í heiminum, án
þess að eiga yfir höfði sér stanslaus-
ar árásir af hálfu stjómvalda, fang-
elsun, hótanir gegn aðstandendum
og jafnvel pyndingar.
Höfundur ritar greinina fyrir hönd
vinnuhóps III, innan Islandsdeildar
Amnesty Intemational.