Morgunblaðið - 14.03.1998, Qupperneq 34

34 LAUGARDAGUR 14. MARZ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Klakahús
menningar-
innar bráðna
Stokkhólmur getur verid kuldalegur.
Það er eins og kuldinn smjúgi inn á
mann með ágengari hætti en víðast
hvar annars staðar. Menn munu þó
vera sammála um að borgin sé falleg
þótt Feneyjar norðursins sé kannski
ekki alveg rétta orðið.
S
Stokkhólmi um daginn
fékk ég að sjá Klakahöll-
ina sem reist hefur verið
í tilefni þess að Stokk-
hólmur er menningar-
höfuðborg 1998. Allan daginn
var löng biðröð fólks sem vildi
fá að ganga inn í „salina“ í þess-
um sérkennilegu húsakynnum.
Ekki beinlínis snjóhús heldur
klakahús væri eðlilegri nafngift
um sænsku Klakahöllina því að
ekki er hún háreist. En nógu
kuldaleg er hún. Eg nennti ekki
að bíða í nístandi febrúarkuld-
anum í Kungstrádgárden eftir
að fá að skyggnast um inni, ekki
hlýnaði mér
VIÐHORF yiðaðrekastá
—— klakaskulpt-
Eftir Jóhann úrana sem ætl-
Hjálmarsson að var að
prýða garðinn.
Stokkhólmur getur verið
kuldalegur. Það er eins og kuld-
inn smjúgi inn á mann með
ágengari hætti en víðast hvar
annars staðar. Menn munu þó
vera sammála um að borgin sé
falleg þótt Feneyjar norðursins
sé kannski ekki alveg rétta orð-
ið. Bjartsýnir menn freista þess
að veiða í soðið í Leginum. Rétt
hjá gramsa frakkaklæddir
„flækingar“ í ruslakörfum og
flestar búðir virðast fullar. I
Ríkinu nær eftirspurnin há-
marki.
Borgarlestin fer víða og teyg-
ir sig lengra og lengra. Bráð-
lega nær hún til Gautaborgar og
Malmö, kannski Hamborgar. I
lestinni má sjá dapurleg merki
um umgengni farþega, en þeg-
ar ég beini sjónum til lofts rekst
ég á kunnugleg orð á innrömm-
uðu spjaldi: englaljóð eftir
spænska skáldið Rafael Alberti í
sænskri þýðingu Lasse Söder-
bergs. Alberti er elsta núlifandi
skáld frá gullöld þriðja áratugar
spænskrar Ijóðlistar, kynslóðar-
innar sem kennd er við árið
1927. Hann er fáeinum árum
yngri en Federico García Lorca
sem lést 1936, en 5. júní í sumar
eru liðin 100 ár frá fæðingu
Lorca.
Súrrealistinn og byltingar-
maðurinn Rafael Alberti beinir
skeytum sínum að erkibiskupum
og öðrum kirkjunnar mönnum í
ljóðinu í borgarlestinni. Ekki
veit ég hve mörgum Svíum það
hefur orðið dægrastytting.
A menningarári gerist vitan-
lega margt og munu eflaust
margir fagna því að Nútíma-
listasafnið verður opnað á ný
fljótlega. Myndlist, leiklist,
danslist, tónlist setja svip sinn á
allt árið og reynt verður að hlúa
sérstaklega að jaðarlist, þ.e.a.s.
list sem hugsjónamenn og fá-
mennir og fjárlitlir hópar strita
við að koma á framfæri. Fjöl-
breytni verður leiðarljós að sögn
skipuleggjenda.
Hvað verður um bækur og
bókmenntir á menningarári? er
spurning sem vaknar. Eg átti
þess kost ásamt öðrum að hlýða
á frásögn embættismanns borg-
arinnar um bókmenntahlið há-
tíðarinnar og kom í ljós að ekki
er ætlunin að úthýsa skáld-
skapnum.
Orðið verður haldið í heiðri.
011 skólaböm hitta tvo rithöf-
unda á árinu. Bonniers-forlagið
gefur 60.000 bækur. Það er talið
skipta mestu máli að ná til bam-
anna.
Lögð verður áhersla á sænska
frásagnarlist og munu þekktir
leikarar lesa upp á ólíklegustu
stöðum. Lesið verður úr gömlum
og nýjum Stokkhólmsskáldsög-
um í samvinnu við útvarpið.
Erlendir rithöfundar koma í
heimsókn, meðal þeirra Þjóð-
verjinn Christa Wolf og væntan-
legur breskur Booker-verð-
launahafi. Samaskáldkonur og
verðlaunaskáld Sama, Nils-Asla-
ak Valkeapáá, lesa upp. I mars
munu ljóðskáld tilnefnd til Bók-
menntaverðlauna Norðurlanda-
ráðs 1998 flytja verk eftir sig í
Stokkhólmi.
Fullyi-t er að mikill bók-
menntaáhugi sé meðal almenn-
ings. Ungt fólk mun lesa upp. í
Konunglega bókasafninu verða
sýndar norrænar teikningar og
efnt verður til myndasagnahá-
tíða um borgina. Tímaritastefna
verður haldin. Grennslast verður
fyrir um hvemig alþýðubók-
menntir líta út nú. I Kúrdíska
bókasafninu (Kúrdar eru fjöl-
mennir í Stokkhólmij verður
tjáningarfrelsi rætt. Attatíu er-
lendir rithöfundar munu ræða
ritfrelsi í Kulturhuset. Rithöf-
undar úr hópi kvenna þinga.
Margt verður gert fyrir þýð-
endur. Mikil þýðendaveisla
stendur í marga daga. Þýðendur
sænskra bókmennta koma frá
ýmsum löndum, m. a. Astralíu,
Kína og Japan. Verk sem Krist-
ina drottning skrifaði á frönsku
verða þýdd á sænsku. Astrid
Lindgren verður hyllt og
Augusts Strindbergs minnst í
þrjár vikur. Gyðinglegt leikhús
verður opið. Barnabókahátíð
hefst í október, Evrópsku bók-
menntaverðlaunin verða afhent í
nóvember.
Bókasöfn munu leika stórt
hlutverk á menningarárinu.
Bókaforlög leggja undir sig
Humlegárden og efnt verður til
ljóðasamkeppni þar sem garður-
inn er yrldsefnið.
Eitt er víst: Klakahúsin
bráðna þegar menningin stend-
ur sem hæst.
Árið 2000 verður Reykjavík
menningarhöfuðborg ásamt
fleiri borgum. Margs verður að
minnast þetta ár, en þess er að
vænta að bókmenntimar gleym-
ist ekki.
AÐSENDAR GREINAR
Samkeppni og’
landbúnaður
HINN 11. febrúar sl.
hélt Verslunarráð ís-
lands árlegt Viðskipta-
þing. Samkeppnismál
vora þar að vanda ofar-
lega á baugi. I ræðu
formanns Verslunar-
ráðs kom fram að þar á
bæ hafa menn tekið eft-
ir þeim breytingum
sem orðið hafa á rekstr-
arumhverfi landbúnað-
arins á síðustu árum.
Athygli vekur aftur á
móti sú fáfræði sem
fram kom í erindi Sig-
urðar Stefánssonar,
framkvæmdastj óra
VIB, þar sem segir orð-
rétt: „Höft á eðlilega samkeppni í
landbúnaði era enn umtalsverð.
Innflutningur á landbúnaðarvöram
er að mestu leyti bannaður nema á
afurðum sem alls ekki er hægt að
framleiða á Islandi. Islenskir neyt-
endur greiða eitt hæsta verð í heimi
fyrir landbúnaðarvörur sínar.
Framframleiðsla bænda nýtur
nærri fullkominnar einokunar og
úrvinnsla mjólkurafurða er að heita
án samkeppni og óhóflega dýr.“
Af því tilefni skulu rifjuð upp
nokkur atriði um samkeppni og
verðlag á landbúnaðarvörum hér á
landi. í febrúarhefti Hagtíðinda
1997 var gerð grein fyrir hlutfalls-
legu verðlagi á matvöram í ESB-
löndunum auk íslands, Noregs,
Sviss og Póllands. Þar má lesa að
hlutfallslegt verðlag á matvöram
var mun hærra í Sviss, Noregi og
Danmörku (sem við gjarnan viljum
bera okkur saman við i lífskjöram)
en á Islandi árið 1995. Verðlag á
matvöra í Finnlandi og Svíþjóð var
síðan lítið eitt lægra.
Reglur um innflutning á landbún-
aðarvöram hafa tekið verulegum
breytingum á síðustu áram og inn-
flutningsbönnum verið breytt í tolla
hér á landi í samræmi við landbún-
aðarkafla samnings um Alþjóðavið-
skiptastofnunina (WTO), auk þess
sem kveðið er á um lágmarksað-
gang. Það er viðurkennt á alþjóð-
lega vísu að ávinningur þessa sam-
komulags felist einmitt í þessu, þ.e.
að breyta bönnum í tolla og opna
Erna
Bjarnadóttir
þannig fyrir viðskipti.
Það sé síðan framtíðar-
verkefni að vinna að
lækkun tollanna og
þannig auka heimsvið-
skipti með búvörur.
Deilum innan WTO um
takmörkun á viðskipt-
um af heilbrigðisástæð-
um (sbr. hormónadeilu
Bandaríkjanna og
ESB) virðist hins vegar
hvergi nærri lokið.
Hvað fullyrðingum
um „nærri fullkomna
einokun“ í frumfram-
leiðslu búvara viðvíkur,
þá er þeim vísað til föð-
urhúsanna. Eins og áð-
ur var vikið að hefur innflutningur
verið leyfður á ýmsum búvöram
samkvæmt WTO-samkomulaginu.
Auk þess var gert sérstakt sam-
komulag við ESB um lækkun tolla
✓
I febrúarhefti Hagtíð-
inda 1997 má lesa,
segir Erna Bjarnadótt-
ir, að hlutfallslegt
verðlag á matvörum
var mun hærra í Sviss,
Noregi og Danmörku
en á Islandi árið 1995.
á grænmeti. Samkeppni ríkir síðan
einnig t.d. milli kjöttegunda og
landbúnaðarvara við aðrar matvör-
ur. Ef fer sem horfir verður verð til
bænda frjálst á nær öllum búvöram
frá 1. september nk. Lágmarksverð
verður gefið út á mjólk, samkvæmt
nýjum samningi, en frjálst verð
verður á nær öllum kjöttegundum.
Þá standa fyrir breytingar á
rekstrarumhverfí mjólkursamlaga
og verðlagningu mjólkurvara í
heildsölu. Mjólkurvörar era auk
þess í samkeppni við aðrar drykkj-
arvörar og innflutning, t.d. á ostum.
Af framansögðu má ráða að fúll-
yrðingar um „nærri fullkomna ein-
okun“ í viðskiptum með búvörar
hér á landi era í mörgum tilfellum
byggðar á vanþekkingu, auk þess
sem ýmsar breytingar hafa þegar
verið ákveðnar á rekstraramhverfi
greinarinnar og koma til fram-
kvæmda á næstu missemm. Bænd-
um er eðlilega nokkurt áhyggjuefni
í hvaða farveg þessar breytingar
munu endanlega falla. Veldur þar
miklu um sú samþjöppun sem orðið
hefur á smásölumarkaði á undan-
fómum misseram. Sú staða sem
virðist vera komin upp með neyt-
endur á öðram endanum, stórar
smásölukeðjur í miðjunni og bænd-
ur og dreifmgaríyrirtæki í þeirra
eigu á hinum endanum, minnh- ekk-
ert sérstaklega á módel fyrir full-
komna samkeppni. I ágætri skýrslu
Verslunarráðs, „Samkeppni í ís-
lensku atvinnulífi“, er fjallað um
samkeppnisáhrif af þessu tagi
(„lóðrétt áhrif á samkeppni").
A sambærilegri stöðu heftu- verið
tekið í samkeppnislöggjöfinni í
Frakklandi. Þar hefur verið bætt
inn ákvæðum sem m.a. heimila
bændum að grípa til sameiginlegra
aðgerða til að bregðast við „kreppu-
ástandi“ á markaðnum, með því að
skipuleggja magn og gæði fram-
leiðslunnar, versla undir einu vöra-
merki og/eða semja um eitt sameig-
inlegt verð. I Sviss, þar sem smá-
söluverslun er að stærstum hluta í
höndum tveggja fyrirtækja, hafa
bændur samið við smásölugeirann
um „reglur góðrar hegðunar".
í flestum búgi-einum er hlutfall
fasts kostnaðar í rekstri mjög hátt.
Það þýðir, samkvæmt einfaldri
hagfræði, að bændur hætta ekki
framleiðslu fyrr en verð er orðið
mjög lágt (lægra en breytilegur
kostnaður á einingu). Þegar við
bætist langur framleiðsluferill og
lágt verð á eignum, sem bundnar
era í rekstrinum, verður staða
framleiðenda í verðsamkeppni
mjög veik. Hagsmunir þjóðarbús-
ins geta hins vegar ekki legið í að
stefna atvinnugrein í fjöldagjald-
þrot. Því er augljós nauðsyn þess
að búa henni „eðlileg samkeppnis-
skilyrði" til framtíðar.
Höfundur er hagfræðingur og
deildarstjóri hjá Framleiðsluráði
landbúnaðarins.
(Af)taka tvö
ÞÆR ERU margar,
spurningarnar í lífinu.
Orfáar þeirra era: Er
gott fyrir menn að lifa
saman í samfélagi? Er
gott fyrir samfélagið og
einstaka íbúa þess að
menn tjái hver öðrum
hugsanir sínar og hug-
myndir? Er gott að
sumir menn geri meira
af því en aðrir, ef þeir
era sérstaklega hæfir
til þess? Hafa slíkir
listamenn jafn mikið
gildi fyrir samfélagið
og t.d. sorphreinsunar-
menn, ljósmæður og
strætisvagnabílstj órar ?
Ætti fólk í þessum starfsstéttum
að geta séð sér farborða með vinnu
sinni, hafi hún gildi fyrir samfélag-
ið?
Líkt og öll önnur svör eru svörin
við þessum spurningum ekki sjálf-
gefin. Þó virðist samfélagið telja
sorphreinsunarmenn, ljósmæður
og strætisvagnabílstjóra ómissandi
og borgar þeim laun sem duga
þeim a.m.k. til að skrimta, svo nýta
megi starfskrafta þeirra á morgun.
Afstaðan til listamanna einkennist
af meiri tvískinnungi.
Annars vegar er viður-
kennt að mannleg
hugsun og tilfinningar
hafi risið hæst og reist
sér varanlegasta minn-
isvarða í verkum lista-
manna - og listamönn-
um er hampað, þeir
dýrkaðir, steyptir í
styttur og prentaðir á
peningaseðla. Hins
vegar er litið á lista-
menn sem letingja og
landeyður, sem afætur
á samfélaginu, og ef
þeim er sinnt í nokkra
fá þeir náðarsamlegast
að lifa á styrk frá rík-
inu eins og aðrir örkumlamenn.
Flestir fá þó ekkert, nokkrir mega
lifa til hálfs, fingrafjöld fær styrk í
eitt eða þrjú ár.
Það að listamenn þurfi yfirleitt
að sækja um styrki, en geti ekki lif-
að af verkum sínum, er brýnt um-
hugsunar- og umfjöllunarefni í
sjálfu sér sem ekki verður farið út í
hér. En sjái einhver ofsjónum yfir
því að ríkið skuli yfirleitt borga
listamönnum laun skal bent á þá
margyfirlýstu staðreynd að ríkið
Að listamenn þurfí yfír-
leitt að sækja um
styrki, en geti ekki lifað
af verkum sínum, segir
Isak Harðarson, er
brýnt umhugsunar- og
umfjöllunarefni.
hefur áður fengið þá peninga í
kassann af sölu á verkum og efni-
við listamannanna - og það marg-
falt.
Hvað sem þessum vangaveltum
líður er það staðreynd að ríkið
borgar nokkrum listamönnum
starfslaun til nokkurra mánaða.
Það er ekki sjálfgefið fremur en
lýðræðið, og fyrir það skal þakkað
(eins og ríkið má líka þakka fyrir
ósjálfgefna tilvist listamanna). Hitt
er ekki heldur sjálfgefið, hverjir
umsækjenda um starfslaunin eigi
að hljóta þau. Uthlutunarnefndun-
um er áreiðanlega mikill vandi á
höndum þegar þær velja og hafna.
Gott væri ef þær hefðu réttlátar
reglur að styðjast við í mati sínu og
ísak
Harðarson