Morgunblaðið - 14.03.1998, Qupperneq 35

MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
LAUGARDAGUR 14. MARZ 1998 35
Samræmd
samgönguáætlun
GERÐ áætlana um
uppbyggingu sam-
gangna og samgöngu-
mannvirkja er mikil-
væg stefnumótun til
lengri tíma og varðar
þróun byggðar og at-
vinnu í landinu. Lög
kveða á um vegaáætl-
un, hafnaáætlun og
flugmálaáætlun, sem
hver um sig gerir ráð
fyrir framkvæmdum
og uppbyggingu sam-
göngumannvirkja, en
framgangur þessara
áætlana fer síðan eftir
fjárveitingum á fjár-
lögum hverju sinni.
Þessar áætlanir eru sjálfstæðar
hver á sínu sviði og við gerð hverr-
ar og einnar hefur lítið mið verið
tekið af hinum. Það hefur því ekki
verið sett upp heildstæð mynd af
þörfum og ástandi þessara mála í
landinu í heild eða á einstökum
landsvæðum og því hefur ekki ver-
ið lögð fram heildarstefna í þess-
um málum. Þannig er til dæmis
ljóst að við gerð vegaáætlunar og
hafnaáætlunar er ekki höfð nægi-
leg hliðsjón af því að vöruflutning-
ar frá mörgum stöðum hafa í mikl-
um mæli færst frá sjóflutningum
um hafnir til landflutninga. Þjóð-
vegirnir eru hins vegar í mjög
mörgum tilfellum og á heilum
landsvæðum ekki undir aukna
þungaumferð búnir. Þessir vegir
eru í langflestum tilfellum gamlir
malarvegir með þröngum og burð-
arlitlum brúm og þeir voru á sín-
um tíma ekki byggðir upp til að
bera þessa þungu umferð.
I tengslum við umræður um
þessar samgönguáætlanir hefur ít-
rekað komið fram á Alþingi það
álit einstakra þingmanna, að nauð-
synlegt sé að samræma áætlana-
gerð á sviði samgöngumála,
þannig að móta megi heildarstefnu
um uppbyggingu samgangna og
samgöngumannvirkja til framtíð-
ar. A haustdögum lagði undirritað-
ur, ásamt fímm öðrum þingmönn-
um úr öllum þingflokkum, fram á
Alþingi þingsályktunartillögu um
samræmda samgönguáætlun. Eft-
ir umfjöllun í sam-
göngunefnd Alþingis
hefur tillagan nú verið
samþykkt sem ályktun
Alþingis. Samkvæmt
ályktuninni er sam-
gönguráðherra falið að
skipa nefnd til að
kanna hvort samræma
megi gerð áætlana um
uppbyggingu sam-
göngumannvirkja í
eina samræmda sam-
gönguáætlun og gera í
framhaldi af því tillög-
ur um nauðsynlegar
Magnús breytingar á lögum og
Stefánsson reglum.
Samkvæmt þeim að-
ferðum sem beitt hefur verið við
gerð áætlana um uppbyggingu
þessara samgöngumannvirkja hef-
ur fjárframlögum til þeirra verið
mjög misskipt eftir landsvæðum.
Þannig er ljóst að landsvæði sem
Við gerð vegaáætlunar
og hafnaáætlunar er
ekki höfð nægileg hlið-
sjón af því að vöru-
flutningar, segir Magn-
ús Stefánsson, frá
mörgum stöðum hafa í
miklum mæli færst frá
sjóflutningum um hafn-
ir til landflutninga.
hafa minni þörf fyrir fjármagn til
flugvalla eða hafnamannvirkja, en
mikla þörf fyrir vegaframkvæmd-
ir, fá mun minni fjárveitingar til
samgöngumála í heild en land-
svæði sem hefur þarfir fyrir upp-
byggingu á öllum sviðum. Þannig
getur þörf fyrir dýrar hafnafram-
kvæmdir vegna vöruflutninga ver-
ið lítil á einu landsvæði en þörf fyr-
ir uppbyggingu vega verið mikil,
vegna þungaflutninga sem hafa
færst af sjó á þjóðvegina á landi.
Með samræmingu í áætlanagerð
má taka meira tillit til slíkra að-
stæðna og mismunandi þarfa en
nú er gert. Þá má með samræmdri
samgönguáætlun betur setja fram
þarfír fyrir fjármagn til uppbygg-
ingar samgöngumannvirkja í heild
og eflaust má færa rök fyrir því að
fjármagn sem veitt er til sam-
göngumála nýtist betur út frá
heildstæðri áætlun en nú er. Loks
má með samræmdri áætlun frem-
ur leitast við að treysta byggðir á
einstökum landsvæðum. Þá má
nefna að með samræmingu í áætl-
anagerð má á tryggari hátt móta
stefnu um uppbyggingu sam-
göngukerfísins út frá margvíslegri
þróun sem á sér stað hér á landi.
Má þar m.a. nefna að með bættum
samgöngum opnast nýir möguleik-
ar fyrir ferðaþjónustuna, sem er
einn mikilvægasti vaxtarbroddur-
inn í atvinnuuppbyggingu víða um
land.
Við uppbyggingu samgöngu-
kerfisins í heild ber m.a. að taka
tillit til umhverfísþátta, til dæmis
að því er varðar eldsneytisnotkun
og losun mengandi lofttegunda.
Með samræmdri samgönguáætlun
má á markvissari hátt byggja upp
þjóðhagslega hagkvæmari sam-
gönguleiðir sem hafa í för með sér
eldsneytissparnað og minni meng-
un. I þessu sambandi má vísa til
framkvæmdaáætlunar ríkisstjórn-
arinnar frá október 1995, sem unn-
in var í tengslum við rammasamn-
ing Sameinuðu þjóðanna um loft-
lagsbreytingar, þar sem m.a. er
kveðið á um heildstætt skipulag
samgangna með tilliti til umhverf-
is- og orkumála. Þessi hlið málsins
er mjög mikilvæg, ekki síst í ljósi
þeirrar miklu umræðu sem á sér
stað um losun svokallaðra gi-óður-
húsalofttegunda og með umfjöllun
um umhverfismál í tengslum við
gerð samgönguáætlana getum við
Islendingar tekið ákveðið frum-
kvæði á þessu sviði. Það væri enn
eitt innlegg okkar í þeim nauðsyn-
legu aðgerðum á heimsvísu að
minnka loftlagsmengun í þágu
framtíðarinnar og komandi kyn-
slóða.
Höfundur er alþingismaður.
vali. En það hafa þær víst ekki -
eða hvað?
Jú, úthlutunarnefndir lista-
mannalauna hafa eina, sæmilega
réttláta reglu að fara eftir - sam-
anburðarregluna. Gallinn er bara
því miður sá að þær fara ekki alltaf
eftir henni, að því er virðist. Ef út-
hlutunarnefnd Launasjóðs rithöf-
unda hefði t.d. farið eftir einföldu
samanburðarreglunni hefði hún ör-
ugglega ekki neitað Gyrði Elí-
assyni um eins árs starfslaun -
annað árið í röð.
Gyrðir fékk aðeins hálfs árs
starfslaun í fyrra. Það var eins og
hvert annað slys; nefndarmenn eru
ófullkomnir að dómgreind eins og
allir aðrir. Ég sé þá fyrir mér, ak-
andi í úthlutunarbílnum gegnum
hríðarkófið og skyggnið með
minnsta móti. Allt í einu heyra þeir
háværar raddir og læti vegfarenda.
Skyldu þeir hafa ekið á einhvern í
muggunni? Þeir stöðva bílinn.
Raddirnar þagna. Þeir bakka aftur
í hjólför síðasta árs. Raddirnar
hrópa hástöfum á ný. Já, það er
eins og þeir hafi ekið á einhvern -
og bakkað svo yfir hann aftur í lán-
leysi sínu.
Bara að þeir yppi nú ekki öxlum
og keyri yfir hann í þriðja skiptið á
næsta ári!
Hin einfalda samanburðairegla
kveður skýrt á um það að Gyrðir
Elíasson eigi að fá eins árs starfs-
laun úr Launasjóði rithöfunda - hið
minnsta. Jón Kalmann hefur þegar
greint frá miklum afköstum og við-
urkenningum Gyrðis í grein hér í
blaðinu, og er samanburður við
aðra rithöfunda á þeim sviðum
Gyrði mjög í hag. En mestu skipta
þó verkin sjálf: efni þeirra, inntak
og list. Hvað þetta varðar er Gyrð-
ir í hópi albestu rithöfunda þjóðar-
innar. Menn mega ekki láta það
blekkja sig þótt söguþráðurinn sé
ekki með gildasta móti, eða persón-
urnar séu ekki að deyja úr há-
stemmdri dramatík í sögum Gyrð-
is. Þannig er það einmitt í lífinu
sjálfu: sjálft er það söguþráðurinn í
öllum sínum glitrandi hversdags-
leika, og persónur þess eru bara þú
og ég að drekka kaffí og horfa á
himininn, húsin og kartöflurnar -
nei, ekki kartöflurnar, jarðstjörn-
urnar. Með áhersluleysi sínu á
uppspunna dramatík gæðir Gyrðir
hina hljóðlátu, alltumlykjandi nánd
hversdagsleikans nýju lífí í huga
lesandans: hið sjálfsagða verður til
á ný fyrir augum hans, hið smáa
verður stórt í sjálfu sér - og óend-
anlega dýrmætt, hvert fiðrildi, hver
kaffisopi, hver vaxdúkur, hvert
augnablik; og allt þeirra samspil á
munnhörpu eða harmóníku. Yfir
slíkri innilegri nánd roðnar hver
virkur dagur og verður helgur og
ómissandi. Svo ekki sé minnst á tök
Gyrðis á máli og stfl. Þau eru ófá
orðin sem lægju sofandi í lygnum
djúpum orðabókanna, ef Gyrðir
hefði ekki fiskað þau upp úr hug-
skoti sínu og klætt í lifandi og rétt-
an búning með sínum vandvirka og
listilega hætti.
Að hafna Gyrði Elíassyni er hið
sama og að hafna gildi þessa alls,
og þá er fátt eftir. En dómgreind-
arleysi úthlutunarnefndarinnar
nær reyndar ekki til hans eins: Að
Jónas Þorbjarnarson, besta ljóð-
skáld sem komið hefur fram á síð-
ustu árum, skuli ekki fá krónu er
jafn óskiljanlegt. Og hvað á Krist-
ján Kristjánsson að vera lengi úti í
kuldanum? Ljóðabók hans, Vistar-
verur, var ein sú besta á síðasta ári.
Og fær Magnúx Gezzon aldrei ann-
að tækifæri - þrátt fyrir sín Syngj-
andi sólkerfi, óviðjafnanleg að lífs-
fjöri?
Auðvitað er dómgreindarleysi út-
hlutunarnefndarinnar ekki einu um
að kenna, heldur einnig féleysi. Því
vil ég hér að lokum gerast svo
djarfur að biðja menntamálaráð-
herra að sjá til þess að fjárhæð sem
nemur sanngjarnara hlutfalli af
virðisaukaskatti af bókum renni
beint til Launasjóðs rithöfunda, svo
fleiri höfundar geti stundað list sína
af alúð í framtíðinni. Og ég skora á
ráðherra að bæta nú þegar skarðan
hlut Gyrðis Elíassonar með fram-
lagi úr varasjóði sínum, sem nemi
hálfum árslaunum. Hástökk Gyrðis
í list sinni er heimsmet.
Höfundur er rithöfundur.
Islendingar
öruggir með
óskarinn?
EINS OG eflaust
margir unnendur ís-
lenskrar kvikmynda-
gerðar sat ég límd við
útvarpið fimmtudaginn
26. febrúar sl. þegar
tilkynnt var um hverjir
hljóta myndu styrki úr
Kvikmyndasjóði Is-
lands og vilyrði til
framleiðslu ársins
1999. Innst inni var ég
sannfærð um að ís-
lensk kvikmyndagerð-
arkona sem búsett er
erlendis fengi vilyrði,
en hún hefur undan-
farin tvö ár unnið
hörðum höndum við að
skrifa og lagfæra handrit sem
byggt er á Sólon Islandus, skáld-
sögu Davíðs Stefánssonar frá
Fagraskógi um sérvitringinn Sölva
Helgason. En viti menn, nafn
hennar var hvergi nefnt. Fyrst
fylltist ég vantrú, síðan undrun.
Sú kona sem úthlutunarnefnd
kaus að ganga fram hjá er Mar-
grét Rún Guðmundsdóttir kvik-
myndaleikstjóri, sem lokið hefur
námi frá einum virtasta kvik-
myndaskóla Þýskalands, kvik-
Að mínu mati, segir
Sigríður Albertsdóttir,
er handrit Margrétar
efni í kvikmynd á
heimsmælikvarða.
myndaskóla þar sem margir af
helstu kvikmyndagerðamönnum
Þýskalands hafa stundað nám.
Þaðan útskrifaðist hún með al-
gjörri virtúósaeinkunn, eða hæstu
einkunn sem hægt er að fá, út-
skriftareinkunn sem innan við 1%
nemenda hafa fengið. Margrét
hefur þegar getið sér gott orð er-
lendis og hlotið fjölda viðurkenn-
inga, m.a. fyrir kvikmyndina Al-
baníu-Láru sem sýnd var í Há-
skólabíói fyrir tæpum tveimur ár-
um og mun að því er mér skilst
verða sýnd í íslenska sjónvarpinu
á þessu ári.
Þar sem ég hef undanfarin átta
ár unnið við að að lesa og gagn-
rýna texta hafði Margrét Rún
samband við mig og bað mig um
að lesa handritið yfir, sérstaklega
með tilliti til persónusköpunar og
samtala. Það er skemmst frá því
að segja að ég hreifst samstundis
af verkinu sem er ekki aðeins ein-
staklega vel upp byggt heldur frá-
bærlega skrifað af mikilli kunn-
áttusemi og vandvirkni. Sagan af
hinum skemmtilega en ólánsama
Sölva Helgasyni lifnar við á nýjan
og ferskan hátt og það er stór-
kostlegt að sjá hvernig Margréti
Rún tekst að tengja saman hina
stórbrotnu íslensku náttúru við
mikilmennskubrjálæðinginn Sölva
sem býður bæði mönnum og nátt-
úruöflum birginn. Að mínu mati er
handrit Margrétar efni í kvik-
mynd á heimsmælikvarða því þótt
Sölvi sé kannski séríslenskt fyrir-
bæri ber hann í hjarta sér stóra
drauma sem eiga sér engin landa-
mæri. Handritið gneistar af hæfi-
leikum, er allt í senn átakanlegt,
fallegt og fyndið.
En það hafa fleiri hrifist af
handriti Margrétar Rúnar, m.a.
einn virtasti kvikmyndaleikstjóri
Þjóðverja, Edgar Reitz, sem hvað
eftir annað hefur hlotið æðstu
kvikmyndaverðlaun Þýskalands
fyrir myndir sínar.
Édgar Reitz ákvað að
ganga til liðs við Mar-
gréti Rún og borga
hluta af heildarkostn-
aði myndarinnar úr
eigin vasa, því honum
finnst sagan um Sölva
Helgason svo grát-
brosleg og uppfull af
sammannlegum and-
stæðum. Einnig finnst
honum myndmál Mar-
grétar óvenju frumlegt
og gífurlega fallegt.
Þeir sem til þekkja
vita að evrópskar kvik-
myndir eru fjármagn-
aðar með fé úr kvik-
myndasjóðum (og sjónvarpsstöðv-
um) og vita að það er lífsnauðsyn
fyrir íslenska kvikmynd sem tekin
er á Islandi á íslensku um íslenskt
þema að fá fyrsta framleiðslu-
styrkinn úr Kvikmyndasjóði ís-
lands ef takast á að fjármagna
myndina erlendis. Erlendir kvik-
myndasjóðir sjá litla ástæðu til að
fjármagna kvikmynd sem íslend-
ingar sjálfir hafa ekki áhuga á að
styrkja og þá breytir litlu þó jafn
áhrifamiklir menn og Reitz séu
meðframleiðendur. Hjá erlendum
kvikmyndasjóðum fá menn bara
eitt tækifæri og ef íslenskri kvik-
mynd er synjað um styrk á þeim
forsendum að hún hafi ekki vilyrði
frá heimahögum er ekki hægt að
sækja um styrk í þann sjóð aftur,
jafnvel þótt myndin fái síðar styrk
úr íslenska kvikmyndasjóðnum.
Byrjunarstyrkurinn verður að
koma frá Islandi og án hans er allt
lamað. Blóðug staðreynd í ljósi
þess að Margrét Rún Guðmunds-
dóttir er tilbúin í slaginn en verð-
ur nú að halda að sér höndum í
eitt ár og bíða og vona, eða þar til
Kvikmyndasjóður úthlutar aftur.
Ég veit af reynslu að seta í
nefnd þar sem fjármunir eru í húfi
er bæði erfitt, þjakandi og van-
þakklátt starf og valið erfitt, þar
sem margir eru kallaðir en fáir út-
valdir. En ef handrit nýgræðing-
anna Baltasars Kormáks sem fékk
vilyrði fyrir kvikmynd sína 101
Reykjavík og Ragnars Bragason-
ar sem fékk vilyrði fyrir kvik-
myndina Fíaskó slá handriti Mar-
grétar Rúnar við hlýtur annar
hvor þeirra að enda með óskarinn
í höndunum þegar fram líða
stundir!
Nei, án allra hártogana: Hafa
Islendingar efni á að hafna um-
sókn umsækjanda sem leggur
fram jafn gott handrit og Sólon er
en veita tveimur óskrifuðum blöð-
um hvað kvikmyndaleikstjórn
varðar styrk? Er Margrét kannski
ekki í réttu klíkunni? Er henni
hafnað af því að hún býr erlendis
og spókar sig ekki um á götum
borgarinnar þar sem allir og þar á
meðal meðlimir úthlutunarnefnd-
ar Kvikmyndasjóðs geta barið
hana augum? Er litið fram hjá
henni af því að hún er ekki stöðugt
að belgja sig út í fjölmiðlum eða á
síðum tímaritsins „Séð og heyrt“
heldur vinnur af elju í einrúmi við
að þróa sín verkefni? Eða er hún
ekki nógu góð? Nei, því verður
varla haldið fram með góðum rök-
um.
Því spyr ég: Er ekki undarlegt
að gengið sé fram hjá jafn hæfi-
leikaríkri listakonu og Margréti
Rún Guðmundsdóttur? Ef það er
réttlætanlegt, hvers vegna?
Höfundur er kennari og bök-
menntagagnrýnandi.
Sigríður
Albertsdóttir