Morgunblaðið - 12.07.1998, Blaðsíða 32

MORGUNBLAÐIÐ
32 SUNNUDAGUR 12. JÚLÍ 1998
SKOÐUN
TÍÐARANDI OG
TILFINNIN GATEN GSL
ÁTTUNDI og níundi áratugurinn
sköpuðu nýja möguleika - en líka
umrót. Langþráð frelsi ungs fólks
sem ‘68-kynslóðin áorkaði ásamt
lausn frá höftum og bindandi
tengslum skapaði neikvæðar for-
sendur gagnvart tilfinningalegum
skuldbindingum. Þetta varð fljót-
lega ógnun við náin tengsl hjóna og
uppeldisskilyrði bama. Óþarflega
háar skilnaðartölur og ráðvilltir
unglingar urðu teikn um þetta.
Kröfur í hjónabandi og foreldra-
hlutverki stönguðust fljótlega á við
hugmyndir um frelsi og rétt til að
þroska sig og njóta lífsins.
Bandarískir félagsfræðingar
hafa skrifað um hvemig fólk upp-
lifði höft hjónabandsins, „Ties that
bind“, og fjölskyldutengsl eins og
stjúptengsl eða foreldratengsl sem
íþyngjandi, „Ties that stress“.
Einnig var skrifað um „The
hurried child“-fyrirbærið, þ.e. að
„flýta“ bemskunni svo foreldramir
losnuðu sem fyrst við bömin af
höndum sér. Ungböm sem fengu
ekki frið í vöggunni urðu ofvirk á
unga aldri. Þau höfðu e.t.v. hvorki
fengið frið á fæðingardeild, á
brjósti, í vöggunni eða yfirleitt á
heimili. Dubbuð upp í fullorðinsföt
á fyrstu vikunum, rifin upp á vetr-
armorgnum út í hinn harða heim;
jafnvel komið fyrir undir vegg eða
úti í homi í fyrirlestrasal í háskóla.
Matar-, svefn- og tímavenjur
þeirra skyldu lagaðar að þörfum
önnun kafinna foreldra. Sum fengu
merkimiðann „ofvirk", önnur „mis-
þroska", enn önnur mislæs, seinvit-
ur eða ofvitur, innhverf eða út-
hverf, allt eftir því hvemig traflun-
in kom fullorðnum íyrir sjónir.
Lyfjagjöf var beitt til að dempa
ótímabæra virkni eða aðra trufl-
andi hegðun bama, útrásarmynst-
ur unglinga og kvíða fullorðinna.
Sjálfselsku-kynslóðin
Á níunda áratugnum fengu hug-
myndir um skjótfengna hamingju
enn meiri byr undir vængina og
sjálfselskukynslóðin svokallaða,
„me-generation“, gekk fyrir
skyndilausnum hvort sem var á
eðlilegum mannlegum viðfangsefn-
um eða vandamálum. Markmiðið
var að fá allt fyrir ekkert. „Flýti-
og skiptilífsstíll" foreldranna skildi
ungmenni eftir með brotakennda
sjálfsmynd og ótta við náin tengsl.
Holur hljómur í tilfinningatjáningu
og tengslamyndun skerti hæfileika
SlDAU 1972
FLOTMÚR
IHNI OG ÚTI - GERUM TILBOfl
■■
Sl steinprýöi
STANGARHYL 7, SIMI 567 2777
Uppsetningabúðin
Hvcrfisgötu 74,
sími 552 5270.
þeirra til að upplifa
dýpri nánd. Tilfinn-
ingaleg einsemd, ótti
við höfnun og að missa
eða verða yfirgefinn
var bætt upp með yfir-
borðskenndum sam-
skiptum, ýktu neyslu-
mynstri eða ávana-
kenndri ofvirkni og
fíkn á ýmsum sviðum;
vinnu-, matar-,
drykkju-, kynlífs-, trú-
ar-, tækjafíkn o.s.frv.
Galdralausnir fengust
í vasabókarformi þeg-
ar í óefni var komið.
Órar um „árur og gár-
ur“ (New Age) fengu
sterkan hljómgrann.
Tíðarandinn krafðist lausna á
hraðbergi og æ einfaldari svara við
sífellt flóknari spumingum. Þróað-
ar voru nýjar meðferðarleiðir fyrir
fólk sem ekki hafði tíma til að vera
óhamingjusamt né var tilbúið að
verja tíma til að skapa sér rneiri
hamingju. Gert var grín að sál-
könnunarkenningunni, undirstöðu
meðferðar sem byggist á þraut-
seigju og þolinmæði, oft í áram
fremur en klukkustundum. Á bið-
stofum þeirra sem meðferðina
veittu sat fólk með djúpstæðan til-
vistarkvíða, fælnieinkenni, skert
veraleikamat, ýkt vamarmynstur
og var tilbúið að borga hátt verð
fyrir skammtímameðferð („brief
therapy"), einstímameðferð
(„single session ther-
apy“) eða dáleiðslu.
Meðferðartilboð sem
gáfu fyririieit um
bætta líðan og árangur
án erfiðis eða sársauka
- og umfram allt án
dýpri tengslamyndun-
ar - höfðuðu meira til
hins sérmiðaða (nars-
issistíska) persónu-
leika en tengslavinna
sem byggðist á lang-
tímatrausti og endur-
mótun sjálfsins.
Frá nútíma-
til samtímagilda
Þessi sérmiðaði per-
sónuleiki, sem breyttar samfélags-
aðstæður og gildi hraða og eigin-
hagsmuna fæddu af sér, einkennist
af því að vera ekki sjálfur aflögu-
fær, hvorki sem maki né foreldri.
Tómið sem aldrei var fyllt í
bernsku orsakar að hann leitar í
örvæntingu og árangurslaust eftir
fullnægingu þarfa sinna frá
annarri manneskju, eða einhverju
öðra en sjálfum sér. Hans eigin
„tankur" hefur aldrei verið fylltur.
Hann á því erfitt með að gefa af því
sem hann á ekki til og hann kann
ekki að taka við. Djúpstæð og
mannleg þrá eftir að gefa og þiggja
í nánum samskiptum veldur stöð-
ugum vonbrigðum, sem birtast síð-
an oft í hroka og höfnun. Hann
lærir að það er farsælast að taka
Ungt fólk virðist opið
fyrir að leiðrétta þá
stefnu sem foreldra-
kynslóðin markaði, seg-
ir Sigrún Júliusdóttir,
stefnu sem krafðist
lausna á hraðbergi
og æ einfaldari svara
við sífellt flóknari
spurningum.
ekki áhættu og hann nýtur sín
smám saman best í skammtíma-
tengslum - án skuldbindinga. Það
sem ekki næst í fyrsta hjónabandi
er reynt að bæta upp í næsta í von
um að grasið sé grænna hinum
megin.
Nú í lok tíunda áratugarins er
tekið að bóla á nýjum (post-
modem) gildum og nýrri sýn. Nán-
ara samstarf kynjanna á vinnu-
markaði og inni á heimilum virðist
þegar hafa áhrif í hjónabandi og
bamauppeldi. Samkvæmt nýrri
menntasteftiu er aukin áhersla á
mannvemd og lífsleikni samhliða
árangurs- og afkastasjónarmiðum.
Ungt fólk virðist opið fyrir að leið-
rétta þá stefnu sem foreldrakyn-
slóðin markaði.
Ný skilyrði hafa skapast fyrir
MAÐUR OG KONA
Djúp og varanleg tengsl eru forsenda hamingju og velgengni. Myndin er af málverki Kristínar Jónsdóttur,
Maður og kona, og er í eigu Kristínar Thors.
Sigrún
Júlíusdóttir
hjónabands- og fjölskyldufræðslu.
Áhersla á gæði frekar en magn,
vöndun frekar en vanrækslu, hvet-
ur ungt fólk til að fresta bameign-
um og vanda sig svo þegar til fjölg-
unar kemur. Gæðastjómun og
gagnrýnið sjálfsmat á við á vinnu-
markaði jafnt sem á heimili.
Ruslneysla, skyndihættir og
vanvirða við gnmdvallarþarfir
manneskjunnar kunna að vera á
undanhaldi gagnvart gæðakröfum
og mannvemd á sama hátt og um-
hverfisspjöll víkja fyrir umhverfis-
vemd. Þeir sem leita ráðgjafar
spyrja um menntun og fæmi
þeirra sem veita hana. Þeir forðast
að fara í geitarhús að leita ullar og
leita til fagfólks sem hefur viðeig-
andi menntun og upplýst viðhorf.
Traust hjónaband - hamingja
bams og ungmennis
Djúp og varanleg tengsl eru for-
senda hamingju og velgengni.
Grannurinn að þeim er lagður þeg-
ar samstilltir foreldrar taka nýfætt
bam sitt í fangið og geta gefið sér
tíma, fullnægt þörfum þess og látið
sínar eigin víkja um sinn. Ef þau
sjálf eiga að geta skapað baminu
hinn nauðsynlega vermireit til að
þroskast í þurfa þau að eiga sinn
eigin sjóð og bakhjarl hvort í öðra.
Oft era miklar væntingar til
hjónabands og jafnvel kröfur um
að fá þar fullnægt framþörfum
jafnt sem duttlungum. En hjóna-
band er ekki innheimtustofnun og
byggist ekki á kröfugerð eða gam-
aldags hugmyndum um (lagalegan)
rétt. Þroskað hjónaband samtím-
ans veitir fyrst og fremst skjól og
viðurkenningu. Maki sem er ein-
lægur „spegill" uppörvar og leið-
réttir. Hann stuðlar að raunhæfu
sjálfsmati og öryggi hjá makanum.
Það skapar veganesti út á við og
tilfinningalega fullnægju inn á við.
Þannig þróast innstæða fyrir gagn-
kvæmni og trausti til að geta skipst
á að vera lítill og þiggja eða vera
sterkur og gefa, eftir þörfum.
Þegar sérstakir erfiðleikar steðja
að kemur maki e.t.v. ekki í stað
meðferðaraðila, en hjónasambandið
getur haft sambærileg áhrif ef báð-
ir eru aflögufærir og búnir hæfi-
leika til að veita tilfinningalega um-
hyggju og stuðning. Ef slíkt
parsamband stefnir í kreppu er oft-
ast samstaða um að leita aðstoðar
hjá fagaðila. Hans hlutverk er að
hjálpa parinu til að endurskilgreina
vandann, leysa krafta úr læðingi og
vinna sig upp á næsta þroskaþrep.
I íslensku samfélagi era að skap-
ast fjölskylduvænni viðhorf á
vinnumarkaði og jákvæðari mót-
tökuskilyrði meðal almennings.
Það er því brennandi barnavernd-
armál, og reyndar lífsnauðsyn, að
efla fjölskyldufræðslu, aðstoð við
bamafjölskyldur og skapa foreldr-
um skilyrði til hlúa að hjónabandi
sínu í þágu eigin hamingju og
bama sinna. Á þeim sem vinna að
rannsóknum á fjölskyldusamskipt-
um, sinna menntun fagfólks og
meðferðarmálum hvílir sú kvöð að
miðla reynslu sinni og hafa áhrif til
þess að svo megi verða.
Heimildir:
Elkind D. (1988). The Hurried Child:
Growing up Too Fast Too Soon. Addi-
son-Wesley.
Elkind D. (1994). Ties That Stress. The
New Family Imbalance. London:
Harvard University Press.
Giddens A. (1991). Modemity and Self-
Identity. Cambridge: Polity Press.
Giddens A. (1993). The Transformation
of Intimacy. Sexuality, Love / Erot-
icisni in Modem Societies.
Cambridge: Polity Press.
Lasch CH. (1979). The Culture of
Narcissism NY: WW Norton & Co.
Sigrell B. (1994). Narcissism. Ett
Psykodynamiskt Perspektiv. Natur &
Kultur.
Sigrún Júlíusdóttir (1994). „Fjölskyldan
- „eitt eilífðar smáblóm". í Fjölskyld-
an: Uppspretta lífsgilda.
Reykjavík: Félagsmálráuneytið. Bls.
185-199.
Solomon M.F. (1989). Narcissism and
Intimacy. Love and Marriage in an
Age of Confusion. NY: WW Norton &
Co.
Höfundur er félagsráðgjafi og
dósent við félagsvfsindadeild
Háskóla íslands.