Morgunblaðið - 03.01.1999, Qupperneq 33

32 SUNNUDAGUR 3. JANÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
+
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 3. JANÚAR 1999 33
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
UM ÞESSI áramót tóku ellefu
Evrópuþjóðir upp sameigin-
lega mynt. Þótt almenningur í
þessum löndum muni ekki hafa
seðla undir höndum því til stað-
festingar fyrr en á árinu 2002
mun hinn sameiginlegi gjaldmið-
ill verða notaður með niargvís-
legum hætti nú þegar. Ohætt er
að fullyrða, að hér er um að ræða
einn merkilegasta viðburð í allri
sögu þjóða Evrópu. Þessi þátta-
skil eiga eftir að hafa gífurleg
áhrif á líf allra Evrópubúa,
þ. á m. okkar Islendinga, um alla
framtíð.
Margir voru vantrúaðir á, að
sameiginlegur gjaldmiðill yrði að
veruleika. Einn þeirra stjórn-
málaleiðtoga Evrópu, sem átt
hafa hvað mestan þátt í því að
svo er orðið, er Helmut Kohl
fyrrverandi kanslari Þýzkalands.
Kohl hefur markað djúp spor í
sögu Evrópu með tveimur grund-
vallarákvörðunum, sem hann tók
og stóð við hvað sem á gekk.
Annars vegar með sameiningu
Þýzkalands og hins vegar með
því að standa fast á því, að sam-
eiginlegur gjaldmiðill yrði að
veruleika, þótt andstaðan innan
Þýzkalands við það að leggja nið-
ur þýzka markið væri mjög mikil.
Nokkur aðildarríki Evrópu-
sambandsins tóku ákvörðun um
að standa utan við hið sameigin-
lega gjaldmiðilssvæði. Þar eru
Bretar fremstir í flokki og innan
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Bretlands er djúpstæður ágrein-
ingur um málið. Líkurnar á því,
að evran verði þeim þjóðum mjög
til framdráttar, sem hafa tekið
hana upp nú, eru yfírgnæfandi.
Flest bendir til, að þær muni ná
ákveðnu forskoti fram yfir þær
þjóðir, sem utan við standa. Þess
vegna er ekki ólíklegt að þau ríki
ESB, sem eiga ekki aðild að evr-
unni, muni innan fárra ára taka
ákvörðun um að gerast aðilar.
Hinn sameiginlegi gjaldmiðill
eykur samkeppnishæfni atvinnu-
fyrirtækja á evrusvæðinu. Nú
verður auðveldara fyi'ir fólk að
bera saman verð á vörum og
þjónustu svo og launakjör.
Fram að þessu hafa það verið
augljósir hagsmunir okkar ís-
lendinga að standa utan Evrópu-
sambandsins og enn hefur ekkert
gerzt í sjávarútvegsmálum innan
ESB, sem breytir þeirri afstöðu.
Það kann hins vegar að vera
álitamál, hversu lengi við getum
staðið utan evrusvæðisins, ekki
sízt ef og þegar helztu viðskipta-
lönd okkar eins og Bretland og
bæði Danir og Svíar hafa gerzt
aðilar að evrunni.
En hvað sem líður okkar hags-
munum í þessum efnum fer ekki
á milli mála, að Evrópuþjóðirnar
hafa tekið risaskref fram á við nú
þegar evran er orðin að veruleika
og viðskipti hefjast að hluta til á
grundvelli hins nýja gjaldmiðils
strax á fyrstu dögum þessa árs.
LÆKKUN
TEKJU-
SKATTS
NÚ UM áramótin lækkar tekju-
skattur þriðja árið í röð.
Skattalækkunin er staðfesting á
því, að góðærið skilar sér beint til
skattgreiðenda. Þegar efnahag-
skreppan var sem dýpst snemma á
þessum áratug var 1 tekjuskattur
hækkaður og tekinn upp sérstakur
hátekjuskattur. Rökin fyrir þess-
um skattahækkunum voru þau, að
óhjákvæmilegt væri að hækka
skatta eins og á stóð. Skattgreið-
endur tóku þeim skattahækkunum
með jafnaðargeði.
Það var hins vegar afar mikil-
vægt að við það yrði staðið, að
skattar yrðu lækkaðir, þegar betur
áraði. Lækkun tekjuskatts þrjú ár
í röð er staðfesting á því. Ríkis-
stjómin þarf að halda áfram á
sömu braut.
LÍFEYRIS-
SPARNAÐUR
NÚ UM áramótin opnast nýir
möguleikar í lífeyrissparnaði
fólks. Launþegar geta nú varið 2%
af heildartekjum sínum í viðbótar-
lífeyrissparnað. Af hálfu atvinnu-
rekenda kemur 0,2% viðbótarfram-
lag. Framlag launþega er dregið
frá tekjuskattsstofni og sparnaður-
inn verður séreign launþegans.
Ástæða er til að hvetja fólk til að
nýta sér þessa möguleika. Það verð-
ur stöðugt mikilvægara að fólk
tryggi sér meiri lífeyri en þann, sem
fæst með spamaði í hinum svo-
nefndu sameignarsjóðum. Efth' sem
áður em þeir og verða mikilvægasti
þátturínn í lífeyrisspamaði almenn-
ings.
Fólk á nú margra kosta völ í sam-
bandi við h'feyrisspamað. Auk fram-
lags í sameignarsjóði má nefna sér-
eignarsjóðina, hina nýju spamaðar-
leið, sem tekur gildi um þessi ára-
mót og kaup á hfeyristryggingu,
sem í sumum tilvikum er tengd líf-
tiyggingu. Aukinn spamaður af
þessu tagi er ekki bara mikilvægur
íyrir einstakhnga og fjölskyldur
heldur þjóðarbúskapinn í heild. Það
er þýðingarmikið að auka spamað
almennt og aukinn lífeyrissparnað-
ur er bezta leiðin til þess.
SAMEIGINLEGUR
GJ ALDMIÐILL
HELGI
spjall
s
Island
kvatt
Pað verður nú héðan af útgjört urn Island.
Skúli fógeti.
Þú hvarfst mér sjónum. Úfnar öldur risu
og augum döprum störðu á föla brá,
er heitir sandar hlógu við mér einum
og hvítum má.
Þú söngst mig burt. Og öldur kysstu kletta
og kmpu hljótt við þang og salta borg.
Og nóttin vafði bros þitt bláum örmum
og bleikri sorg.
Og dagar liðu. Úfnar öldur risu
við yzta haf og féllu í mjúka sæng
og nóttin kyssti hljóð í hinzta sinni
þinn hvíta væng.
M.
Úr ljóðabókinni Borgin hló 1958/1998.
Morgunblaðið/RAX
Inýársávarpi sínu frá Bessastöð-
um sagði forseti íslands, hema
Ólafur Ragnar Grímsson, m.a.:
„Við þurfum í sameiningu að
finna leiðir, sem færa þjóðinni 1.
desember á ný, gera daginn að
virðingardegi Islendinga og
uppsprettu sífellt nýrrar túlk-
unar á hlutverki okkar og stöðu. Þótt
skólahald yrði í heiðri haft mætti helga
daginn umræðum og umfjöllun á þeim
vettvangi með framlagi nemenda og heim-
sóknum listafólks, vísindamanna og for-
ystusveitar úr landsmálum og atvinnulífi. I
fjölmiðlum yrði tilefni til umræðna um þró-
un fullveldis á umbrotatímum og þau verð-
mæti, sem skapa sérstöðu Islendinga í sí-
breytilegum heimi, um það hvernig um-
skapa ber fullveldið í anda hverrar tíðar.“
Aður hafði forsetinn sagt: „Árið 1918 var
vissulega þrautaár; hörmungar, armæða
og örvænting voru á stundum það eina,
sem hugann gi-eip. Kannski hefur sú um-
gjörð atburðanna orðið til að draga úr þeim
fagnaðarsessi, sem 1. desember ber í sjálf-
stæðisvitund og sögu þjóðarinnar. Hann er
þó sannkallaður sigurdagur, sem færði ís-
lendingum í senn algildan þjóðarrétt og
með sambandslögum tækifæri til lýðveldis-
stofnunar að aldarfjórðungi liðnum. Slíkan
dag ber að varðveita. Það væri missir að
týna honum í önn hversdagsins og glata
þannig sterkum streng í sjálfstæðisvitund
Islendinga. Margar aðrar þjóðir mundu
fagna því að eiga slíka stund vígða fullveldi
og þjóðfána."
Ástæða er til að fagna þessum ummæl-
um forseta Islands og taka undir þau. Full-
veldisdagurinn hefur smátt og smátt vikið
til hliðar í huga þjóðarinnar. Stúdentar
hafa áratugum saman séð um hátíðahöldin
1. desember og lengi framan af skipaði
hann sérstakan sess. Eftir því var tekið
hvem stúdentar völdu sem aðalræðumann
dagsins. Um það voru lengi hörð pólitísk
átök meðal æskufólksins, sem stundaði
nám við Háskóla íslands. Um skeið mátti
jafnvel segja, að stjómmálaflokkarnir
blönduðu sér í þá baráttu til þess að geta
nýtt sér daginn j þágu síns málstaðar.
Þessi pólitísku átök um 1. desember voru
ekki sízt hörð þegar kalda stríðið stóð sem
hæst og allt skipti máli.
En smátt og smátt hefur dofnað yfir há-
tíðahöldunum 1. desember. Um leið og þau
hættu að endurspegla hin pólitísku átök í
kalda stríðinu misstu fjölmiðlar áhuga á
hátíðahöldunum eða þá, að dagski'áin 1.
desember bjó ekki yfir sama krafti og áð-
ur. Alla vega hefur niðui’staðan orðið sú, að
hátíðahöldin 1. desember hafa ekki verið
svipur hjá sjón hin síðari ár, miðað við það
sem áður var.
Það er hins vegar ríkt tilefni til að
breyta þessu. Framundan er 100 ára af-
mæli fullveldisins eftir einungis tvo áratugi
og 100 ára afmæli heimastjórnar eftir örfá
ár. Þau tímamót gefa tilefni tO vandlegs
undirbúnings. Þótt stjórnmálabaráttu
aldamótaái'anna, sem leiddi til sambands-
lagasamningsins við Danmörku árið 1918
hafi verið gerð ítarleg skil í ævisögum og
öðrum bókum, sem skrifaðar hafa vei’ið um
þetta tímabil, er margt ógert og ósagt í
þeim efnum. Enn er góður tími til að undir-
búa þessi tímamót í sögu þjóðarinnar með
glæsibrag. Ljúka þarf ritun Sögu íslands,
sem ákvörðun var tekin um á 1100 ái'a af-
mæli Islandsbyggðar og nokkur hefti hafa
komið út af. En jafnframt þarf að gefa
heildarmynd af sjálfstæðisbaráttunni í lok
síðustu aldar og fram að 1. desember 1918
og þeim einstaklingum, sem þar komu
mest við sögu.
Nú á dögum kvikmynda og sjónvai'ps-
mynda er spurning, hvort tilefni sé til að
gerð verði íslenzk stórmynd um þessa at-
burði og ættu tveir áratugir að duga til
þess að undii'búa og gera slíka kvikmynd.
Þessi saga öll er líka tilefni til gerðar
margmiðlunardisks, sem geri nýjum kyn-
slóðum Islendinga kleift að kynna sér hana
með aðstoð tölvutækninnar. Með bókum,
kvikmynd eða sjónvarpsþáttum og tölvu-
tækni eigum við að rifja upp fyrir komandi
kynslóðir þá merkilegu atburði, sem leiddu
til fullveldis íslands 1. desember árið 1918.
En jafnframt er ástæða til að foiystu-
menn stúdenta taki forseta Islands á orð-
inu og hefji umræður um, hvernig unnt er
að hefja 1. desember til vegs í þjóðlífi okk-
ar á nýjan leik. Sambandslagasamningur
við Dani og fullveldið eru þessi virði og
slíkur lykilþáttur í okkar sögu að okkur
ber skylda til að halda þessum þætti sög-
unnar á lofti og minna nýjar og nýjar kyn-
slóðir á mikilvægi þessara atburða, sem
mai'gt bendir nú til að eigi efth’ að verða
fordæmi fyrir því, hvernig Færeyingar
standa að því að stofna sjálfstætt ríki í
Færeyjum.
Umræður
og átök
I ARAMOTA-
ávarpi sínu á
gamlárskvöld sagði
Davíð Oddsson, for-
sætisráðherra m.a.:
„...umræða, þótt hörð sé er ekki aðeins þol-
anleg og gagnleg, heldur oftar en ekki
bráðnauðsynleg, svo tryggt sé að mál fái
í'ækilega skoðun og of einsleit sjónarmið
ráði ekki för. Jafnvel má halda því fram, að
harðsnúnar deilur geti beinlínis verið holl-
ar þjóðfélaginu, herði það og stæli og geri
í'íkari kröfur til þess að vel sé að málum
staðið. Og hver segir að menn, sem standa
fast á sínum málstað í stórhríðum líðandi
stundar, þurfi að vera andstæðingar að
öðru leyti?“
Undir þessi orð forsætisráðheri'a er
ástæða til að taka. Menn eiga ekki að vera
hræddir við umræður. Lífleg skoðanaskipti
eru lýðræðisleg leið til þess að komast að
skynsamlegri niðurstöðu. Þótt ágreiningur
sé um eitt málefni getur verið sterk sam-
staða um önnur. Það er grundvallarmis-
skilningur, að skiptar skoðanir um einstök
málefni leiði til allsherjar ági'einings um öll
mál. Skoðanamunur um málefni er eitt,
persónuleg tengsl manna á milli eru annað.
En mörgum hættir til að rugla þessu sam-
an.
Hin höi'ðu átök um gagnagrunnslögin,
sem fram fóru á liðnu ári eru skýrt dæmi
REYKJAYÍKURBRÉF
Laugardagur 2. janúar
um þetta. Að þeim vék Davíð Oddsson í
áramótagrein sinni hér í Morgunblaðinu
er hann sagði: „Ekki eru til mörg dæmi
um að frumvörp, sem svo mikill þing-
meirihluti var fyrir, hafi fengið jafn ríku-
legan tíma í umræður, jafnt innan Alþing-
is og utan. Þótti ýmsum þó ekki nóg talað,
þótt vandséð hljóti að vera hvað ósagt var
málinu til framdráttar eða gegn
því... margar verðugar og nauðsynlegar
athugasemdir og rök voru sett fram af
hálfu þeii'ra, sem voru andsnúnir málinu
eða höfðu á því fyriivara. Þeir sem fylgdu
málinu geta ekki af nokkurri sanngirni
neitað því, að álitaefnin voru mörg og um
sumt var ekki hægt að gefa óyggjandi og
„skotheld“ svör.“
Umræðurnar um gagnagrunninn eru
glöggt dæmi um það, hvað opnar og harð-
ar umræður geta verið gagnlegar. Eins og
áður hefur verið vikið að hér í Reykjavík-
urbréfi má færa fyrir því sterk rök, þegar
horft er til hins upphaflega frumvarps,
sem lagt var fram á Alþingi vorið 1998, að
endanlega niðurstaða þingsins hafi tekið
mjög mið af röksemdum gagnrýnenda
þess.
Annað mál, sem harðar umræður hafa
staðið um, ekki bara á liðnu ári, heldur í
rúman áratug eru lögin um fiskveiðistjórn-
un. Að þeim vék forsætisráðherra í ára-
mótagrein sinni hér í blaðinu og sagði:
„Mér er engin launung á því, að með mér
höfðu vaknað vonir um að sú stund væri að
nálgast að menn næðu í senn áttum og
sáttum. Svo kom dómur Hæstaréttar
landsins... Við verðum að vona, að sú
ganga, sem hafin var í samkomulagsátt í
sjávarútvegsmálum, hægum en öruggum
skrefum, megi hefjast á ný.“
Morgunblaðið hefur gi-eint á við ríkis-
stjói'n og meirihluta Alþingis um það,
hvernig túlka skuli niðurstöður Hæstarétt-
ar. Sá ágreiningur skiptir ekki meginmáli.
Ganga má út frá því sem vísu, að Hæsti-
réttur fái þetta mál til umfjöllunar á ný og
þá á þann veg, að óskað verði eftir niðui'-
stöðu í'éttarins um 7. gi’ein laganna. Þegar
sú niðui'staða liggur fyrir þarf ekki lengur
VIÐ ÁRAMÓTABRENNU
að deila um afstöðu Hæstaréttar, hver sem
hún verður.
Dómsniðurstaða Hæstaréttar á hins
vegar engu að bi'eyta um nauðsyn þess að
ná sáttum og komast að niðurstöðu í þessu
mikla deilumáli, sem mótað hefur íslenzkar
stjómmálaumræður svo mjög á þessum
áratug. Þess vegna er ekki ástæða til að
ætla annað en „sú ganga, sem hafin var í
samkomulagsátt í sjávarútvegsmálum",
eins og forsætisráðherra komst að orði,
haldi áft-am og fremur ástæða til að hraða
henni úr því sem komið er. Það er svo ann-
að mál, að ekki er ólíklegt, að þær vísbend-
ingar, sem fram koma í dómi Hæstaréttar,
geti haft áhríf á hvaða leiðir menn telji
færar í þeim efnum.
HHBIB í NÝÁRSÁVARPI
Að hamla sínu fjallaði, bisk-
upinn yfii- Islandi,
oco“ . . herra Karl Sigur-
græðginm björnsson, m.a. um
siðgæði og sagði:
„Hvað mótar fyrst og fi'emst siðgæðið?
Hefurðu gert þér grein fyrir því, að sjö ái'a
bam í Vestur-Evrópu hefur hoi-ft að með-
altali á 20.000 sjónvai-psauglýsingar sem
gefa ein og aðeins ein skilaboð, sem sé: þú
ert neytandi. Lausnin á öllum vanda er
fólgin í því sem hægt er að kaupa sér.
Hvað megnar að hamla gegn því gífurlega
afli sem leitast við að móta líf okkar og
gera að sálarvana neytendum og hugsun-
ai'lausum áhorfendum á markaðstoi'gi lífs-
ins þar sem græðgin ein ræður för? Þar
sem allt er metið til markaðsverðs og út frá
fjárhagslegum forsendum, þar lýtur hið
veika og vanmegna og ungviðið í lægi-a
haldi. Afleiðingarnar láta ekki á sér standa,
skelfilegar fýrir umhverfið og náttúruna,
menningu og félagslega velferð. Ótal dæmi
staðfesta það.“
Og síðar í ræðu sinni sagði biskupinn:
„Svo virðist sem nútíminn varpi fyrir róða
ýmsum lífsgildum, sem fyrri kynslóðir
töldu mestu varða. Nægjusemi þar á með-
al. En jafnframt reka æ fleirí sig á þá
gömlu staðreynd, að eignir og auðævi er
engin greið leið til gæfunnar heldur láta oft
eftir tómleika og eymd... Iðulega lýtur
hinn minni máttar í lægra haldi og er sífellt
þokað neðar á forgangslistanum. Fátæktin
vex og aukinn fjöldi fólks lendir í öngstræti
örbirgðarinnar, jafnvel hér. Á 3. þúsund
einstaklingar þurftu að þiggja aðstoð
Hjálparstarfs kirkjunnar fyi'ir nýliðin jól
og það í mesta góðæri Islandssögunnar.
Þetta fólk er flest öryrkjar, sem ættu sam-
kvæmt viðurkenndum gi'undvallai'siðgild-
um okkar þjóðar að njóta velferðar og
stuðnings samfélagsins. Eitthvað er nú
að.“
Þessi orð hins nýja biskups ættu að
vekja okkur til umhugsunar ekki bara um
þessi áramót heldur til frambúðar. Æðið,
sem grípur um sig í jólamánuðinum er
ótrúlegt. Svo virðist sem það sé þjóðinni
sérstakt kappsmál að eyða sem mestu.
Hvers vegna? Til hvers? Um hvað snýst
þessi hamagangur? Það er a.m.k. alveg
ljóst að hann snýst um eitthvað annað en
það, sem er tilefni jólahaldsins.
Biskupinn segir að það sé „eitt allra mik-
ilvægasta verkefni kirkju og uppeldisstofn-
ana að hamla gegn eigingii’ninni og
græðginni". Þetta eru orð að sönnu. Stund-
um er talað um, að það verði breyting á tíð-
ai-anda. Viðhorf fólks gjörbreytist af ein-
hverjum ástæðum, sem ekki blasa alltaf
við. Það væi'i eftirsóknarvert, ef hægt væri
að breyta tíðarandanum á Islandi að þessu
leyti. Góðæri og batnandi kjör skipta okk-
ur máli. En ekki er þar með sagt að góðær-
inu eigi endilega að beina í almenna eyðslu,
neyzlu og sóun.
Það er athyglisvert, að þeim stjómmála-
mönnum á Vestui’löndum fer fækkandi,
sem telja ástæðu til að fjalla sérstaklega
um vanda hinna minni máttar. Um þetta
fyi'irbæri hefur m.a. verið fjallað í fræði-
bókum og þá á þann veg, að almenn vel-
megun hafi leitt til þess að hinum minni
máttar hafi fækkað svo mjög, að þeir séu
ekki lengur sama afl og áður. Þeir, sem
hafa það gott, taki ekki eftir þeim, sem
eiga bágt, og láti sig hlutskipti þeirra engu
varða.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
„Með bókum,
kvikmynd eða
sjónvarpsþáttum
og tölvutækni eig-
um við að rifja
upp fyrir komandi
kynslóðir þá
merkilegu at-
burði, sem leiddu
til fullveldis fs-
lands 1. desember
árið 1918.“