Morgunblaðið - 10.06.1999, Blaðsíða 42

■ 42 FIMMTUDAGUR 10. JÚNÍ 1999
MORGUNB LAÐIÐ
Siðir og
sannfæring
Að standa á hliðarlínunni og benda á
að allir dómar manns séu þersónu-
bundnir er því ekki sá mikli sannleikur
sem það er oft talið vera.
Eftir Kristján
G. Arngrímsson
Þegar Bill Clinton
Bandaríkjaforseti
sagði að Kosovo væri
prófsteinn á sann-
færingu okkar hitti
hann naglann beint á höfuðið.
Það sem Kosovo reynir á, er sú
sannfæring manns, að skipu-
lögð fjöldamorð skuli ekki líð-
ast.
(Að þessu leyti er Kosovo
frábrugðið Kúveit, sem var
aldrei um neina sannfæringu,
heldur einfaldlega um við-
skiptahagsmuni - og menn voru
svo sem ekkert að fara í felur
með það.)
Einu sinni var til íslenskt
máltæki sem
VIÐHORF sagði að sinn
væri siðurinn
í landi hverju.
Líklega er
þetta máltæki
nú orðið eitt af fórnarlömbum
hnattvæðingar, því að nálægðin
við og beinar útsendingar frá
öðrum löndum hefur leitt í ljós
að það sem þar er á ferðinni er
oft skelfilegt, og manni gengur
sífellt verr að flokka það sem
aðra siði og manns eigin við-
brögð sem fordóma.
En maður veit líka að við-
brögð manns við hugmyndum
og háttarlagi annarra eru í
raun og veru oftar en ekki
byggð á fordómum. maður
kemst illa hjá því að fella dóma
um það sem að manni steðjar,
þar á meðal háttalag annarra,
og að fella þá dóma á forsend-
um einhvers annars en manns
eigin gildismats er illmögulegt.
Þess vegna hljóta dómar
manns ævinlega að vera for-
dómar.
Þessi vandi skýtur til dæmis
upp kollinum þegar mannrétt-
indabrot í Kína eða umskurn á
stúlkubömum í afrískum þjóð-
flokkum ber á góma. Annars
vegar fínnst manni forkastan-
legt að stúlkur séu umskornar í
nafni einhverra hefða eða trú-
arbragða, en hins vegar veit
maður líka að þarna er á ferð-
inni siður sem maður einfald-
lega skilur ekki vegna þess að
maður hefur ekki mótast af
hefðinni og ekki alist upp í
trúnni. Og maður fyrirverður
sig fyrir að hafa svona mót-
sagnakennda sannfæringu.
Það er alveg sama þótt síðar-
nefnda viðhorfið sé til marks
um víðsýni og umburðarlyndi
og allt það sem manni fínnst í
raun og veru eftirsóknarvert og
vill gera að eigin eiginleikum;
þetta viðhorf kemur manni í
vandræði ef maður fylgir því til
rökréttrar niðurstöðu.
Því þá verður spurningin
nefnilega sú, hvort það sé ekki
bara rétt hjá Kínverjum að
þeirra lýðræði sé einfaldlega
öðru vísi en hið vestræna, og að
hugmyndir um mannréttindi
séu afurð vestræns gildismats
og ekki sé sanngjamt að ætla
öðrum menningarheimum að
deila því viðhorfi.
En maður veit að Kínverjar
hafa rangt fyrir sér. En um leið
er það óverjandi viðhorf að
manni beri einfaldlega að fylgja
manns eigin sannfæringu og
gera þessum afrísku þjóðflokk-
um grein fyrir því hversu
ómannúðlegar gjörðir þeirra
eru og hefðir þeirra og trú-
arsiðir í raun siðlausir.
Nú mætti kannski halda því
fram að þetta fari eftir því um
hvað sé að ræða. Að mannrétt-
indi séu ekki sambærileg við
manndómsvígslu sem felur í sér
umskurn. En þetta dugar ekki.
Það mætti augljóslega halda
því fram - og það hljómar satt
að segja mjög sannfærandi - að
það séu mannréttindi að fá að
vígjast formlega inn í það sam-
félag sem maður fæðist inn í,
og þar með eru mannréttindi
og umskurn allt í einu orðin að
einu og sama málinu.
maður getur ekki einfaldlega
hafnað annarri afstöðunni og
samþykkt hina, svo sem hinn
hefðbundni, vestur-evrópski
hugsunarháttur manns krefst.
Þetta er ekki lengur spurning
um hvort sé rétt og hvort sé
rangt og verkefni manns sé að
finna út hvað sé hvað.
Vandinn sem maður stendur
frammi fyrir er því í raun og
veru sá, að maður getur ekki
skorið úr um hvort sannfæring
manns sé á leið með mann í
gönur, en maður verður engu
að síður að fella dóm, því að það
að fella engan dóm jafngildir í
rauninni til dæmis því að sætt-
ast á það viðhorf að maður skuli
ekki fordæma mannréttinda-
brot Kínverja.
Þess vegna er einfaldlega
ekki hægt að taka ekki afstöðu,
þótt maður sjái ekki hvemig í
veröldinni það á að vera mögu-
legt. Er nema von að frétta-
mannsstarfið sé eftirsótt, þar
sem maður getur beinlínis
skákað í skjóli vinnureglu um
að ekki skuli taka afstöðu?
(En eins og maður kemst
fljótt að raun um er þessi
vinnuregla oftar en ekki bara
notuð sem afsökun fyrir sið-
lausri framkomu.)
Að standa á hliðarlínunni og
benda á að allir dómar manns
séu persónubundnir og fremur
sprottnir af fordómum en hlut-
lægu mati á aðstæðum er því á
endanum innantómt hjal og
ekki sá mikli sannleikur sem
það er oft talið vera.
Þvert á móti virðist það við-
horf beinlínis fela í sér ósann-
indi, því það byggist á þeirri
grundvallarforsendu að manni
beri að komast að því hvað sé
rétt, og ef ekkert reynist alger-
lega rétt (eins og virðist vera
raunin) þá þurfi maður ekki að
gera annað en að bend á þá
staðreynd og yppta svo öxlum.
Þannig kemst maður að niður-
stöðu, en heldur því fram um
leið, að enga niðurstöðu sé að
hafa.
Að staðnæmast við það og
kalla niðurstöðu að manns eigin
sannfæring sé sjálfkrafa úr leik
sem fordómar, er í rauninni
bara tilraun til sjálfsblekkingar
þegar úrræðaleysið ofbýður
samviskunni.
_______UMRÆÐAN
Töfrasundið
ÍSLENDINGAR
eru komnir í stríð. Það
má víst reyndar ekki,
strangt tekið, nefna
það því nafni, því enn
hefur engum verið sagt
stríð á hendur með við-
eigandi formsatriðum,
en hvað annað er hægt
að kalla aðgerðir
NATO á Balkanskaga?
„Vestræna samvinnu“?
Það er dapurlegt að
þráin eftir að láta til sín
taka í Evrópumálum
skuli endilega þurfa að
brjótast fram með
þessum hætti hjá þjóð-
inni sem býr svo iangt
frá heimsins vígaslóð.
Herflugvélar fljúga í okkar nafni,
og varpa sprengjum á brýr og
bryggjur, sjúkrahús og sígarettu-
verksmiðjur, börn og gamalmenni,
ýmist viljandi eða fyrir mistök. Þó
þetta væri ærið, erum við þar að
auki að fótumtroða alþjóðalög. Með
lögum skal heim byggja, en með
ólögum eyða. Afieiðingar þess for-
dæmis að gefa frat í þær leikreglur
sem heimsbyggðin hefur verið að
klambra saman í meira en hálfa öld
eru ófyrirsjáanlegar. Yfirsjón eins
og að draga lappimar í undirritun
Kyoto-bókunarinnar, sem mörgum
þykir furðulega djörf uppreisn gegn
alþjóðasamfélaginu, verður lítilfjör-
leg í samanburði. Það er engin af-
sökun, þegar maður tekur þátt í af-
töku án dóms og laga, að vera lítil-
sigldastur í stórum hópi.
En semsagt, Islendingar standa
nú heldur betur í stórræðum, og
eðlilegt að spyrja hvaða stórfeng-
legi tilgangur helgi þetta meðal.
Fréttamennimii’ okkar hafa fyrir
sína parta löngu fengið fullnægjandi
svar: NATO hefur fengið sérstakan
áhuga á mannréttindum, auk þess
að bera hag hrjáðra þjóða fyrir
brjósti. NATO hefur ennfremur
sérstaka skömm á því að hús séu
brennd, þorpum eytt, og íbúum
þeirra stökkt á flótta. Það er ekki
nóg með að fréttamenn hafi kyngt
þessu svari athugasemdalaust
nokkrum sinnum, heldur hafa þeir
líka stundum haft orð á þessu í
fréttum sínum, án þess að hafa eftir
öðrum, eins og hverri annarri óum-
deildri staðreynd, s.s. að viðskipti á
verðbréfaþingi hafi numið 1.150
milljónum í dag.
En þótt þetta sé sjálfsagt ágætt
svar út af fyrir sig, þá stenst það
ekki langa skoðun.
NATO hefur þráfald-
lega látið jafnslæma
eða verri harmleiki og
mannréttindabrot við-
gangast, t.d. í
Indónesíu, Alsír,
Tsjetsjeníu og Tyrk-
landi (hér er auðvitað
miðað við ástandið í
Kosovo áður en NATO
rétti fram hjálpandi
hönd).
Þótt fréttahaukum
okkar virðist þykja
vangaveltur af þessu
tagi vandræðalegar
eða jafnvel ósæmileg-
ar, hefur borið dálítið á
því í blöðum að svarað
væri spurningum í þessa veru, þótt
þær hafi ekki verið bornar upp.
Svona eins og þegar grænjaxl á
Stríð
Það er dapurlegt, segir
Steinþór Sigurðsson,
að þráin eftir að láta til
sín taka í Evrópumál-
um skuli endilega þurfa
að brjótast fram með
þessum hætti hjá þjóð-
inni sem býr svo langt
frá heimsins vígaslóð.
rjúpnaveiðum þrýstir óvart of fast
á gikkinn áður en hann hefur komið
auga á rjúpuna. Bent hefur verið á,
að auk þess að batnandi manni sé
best að lifa, þá sé ekki nema eðli-
legt að hjálpa þeim fremur sem
næst manni standa. Ekki sé hægt
að ætlast til þess að maður frelsi
allan heiminn. Enda hafa nú stríðs-
haukarnir klifað á því, í fréttaút-
sendingum sjónvarpsins, að hér séu
á ferð skelfilegustu illvirki í Evrópu
frá síðari heimsstyrjöld (sem er
reyndar engan veginn ótvírætt,
nema miðað sé við það sem gerðist
eftir að NATO hóf loftárásir). í
Evrópu? Það er hryllilegt þegar
Evrópubúar verða fyrir hörmung-
um af þessu tagi, og það virðist
ekki þurfa að útskýra af hverju það
er minna hræðilegt þegar annað
fólk verður fyrir þeim. En aðfarir
Serba, sérstaklega fyrir loftárásir,
eru fljótar að blikna ef farið er að
miða við Kambódíu, Gvatemala,
Rúanda o.s.frv. En einhverra hluta
vegna eru margir farnir að nota
orðið „Evrópubúi" eins og sumt
fólk notaði orðið „aríi“ áður. Og það
virðist ljóst, að miklu skiptir hvor-
um megin Töfrasundsins hlutirnir
gerast.
Töfrasundið er Sæviðarsund, eða
Bospórus-sund, þar sem Evrópa og
Asía mætast í einni og sömu borg-
inni. Við þetta sund snúast náttúru-
lögmálin við, a.m.k. hvað NATO við-
víkur. Það er að vísu ekki svo, að
svart verði hvítt, heitt kalt eða upp
niður - eins og í Ástralíu - en þar
verður vont gott, mikið lítið og
óbærilegt viðunandi.
Þar er Tyrkland, þar sem brennd
hafa verið niður 4.000 þoi’p, 3 millj-
ónir hraktar á flótta og 30 þúsund
hafa fallið. NATO-ríki verða ekki
sökuð um að hafa látið þjóðemisof-
sóknir og mannréttindabrot gegn
Kúrdum afskiptalaus: það er
NATO-ríkið Tyrkland sem heijar
gegn þegnum sem vilja fá að kalla
sig Kúrda en ekki Fjalla-Tyrki. Það
er NATO-ríkið Bandaríkin sem hef-
ur séð til þess að þessir félagar sínir
verði ekki uppiskroppa með þyrlur
eða herflugvélar til þess að stríða
gegn borgurum sem vilja fá tungu
sína og menningu viðurkennda.
NATO-ríkið Tyrkland á næst-
stærsta herinn í bandalaginu, og nú
þykir kominn tími á að Tyrkir taki
þátt í loftárásum til þess að venja
Serba af þjóðernisofsóknum.
í Tyrkiandi gæti NATO unnið
gegn þjóðernisofsóknum og mann-
réttindabrotum með fáránlega ein-
földum hætti. Án þess að stofna lífi
eins einasta óbreytts borgara í
hættu, án þess að sýna í verki að al-
þjóðalög séu úr gildi fallin, án þess
að margfalda hörmungar þeirra
sem verið er að hjálpa, án þess að
sprengja upp sjónvarpsstöðvar og
fæðingardeildir. Tyrkir þyrftu ekki
að fara í eina einustu flugferð yfir
Serbíu til þess að binda enda á
hörmungar Kúrda. Þeir gætu ein-
faldlega hætt ofsóknum gegn þeim.
Bandaríkjamenn þyrftu ekki að
miða á svo mikið sem eina einustu
brú eða sprengja upp eitt einasta
sendiráð til þess að draga úr mann-
réttindabrotum í Tyrklandi. Þeir
gætu einfaldlega hætt að senda
Tyrkjum vopn.
Höfundur er lífefnafræðingvr.
Steinþór
Sigurðsson
Skattleggjum
forsetann
FORSETI íslands
hefur ávallt gefið sig
út fyrir að vera bar-
áttumaður. Ungur að
árum hóf hann út-
varpsþætti, sem báru
nafnið Þjóðlíf og
seinna færðust í sjón-
varpið. Árið 1970
stýrði hann þætti sem
fjallaði um skattamál
og „einkum um þá sem
lifðu vel en borguðu
litla skatta“. Þar sýndi
Ólafur meðal annars
myndir af glæsihúsum
manna sem voru afar
tekjulágir samkvæmt
framtali.
En hvers konar baráttumaður er
Ólafur Ragnar? Hann gagnrýndi á
sínum yngri árum menn sem unnu
að því að byggja upp frjálsan at-
vinnurekstur, njósnaði um skatt-
greiðslur þeirra og fordæmdi í Rík-
issjónvarpinu. Hann taidi sig berj-
ast fyrir hagsmunum launafólks en
þegar hann sjálfur komst í valda-
stól fékk hann viður-
nefnið „skattman", jók
útgjöld ríkisins og
skipaði launafólki að
þræla myrkranna á
milli til að ullariðnað-
ur, fiskeldi og loðdýi-a-
rækt fengi að þrífast
undir verndarvæng
ríkisins. I dag þiggur
hann enn laun sín af fé
vinnandi fólks, borgar
ekki krónu í skatt og
þegir þunnu hijóði um
breytingar í þá áttina
þrátt fyrir fögur fyrir-
heit í kosningabarátt-
unni. Þetta er maður-
inn sem gaf sig út fyrir
að vera vinur launafólks í landinu.
Þetta er baráttumaðurinn.
Á fyrstu dögum Ólafs sem fjár-
málaráðherra var hann ekki spar á
yfirlýsingamar og sagði meðal
annars að það væri „náttúrulega
ólíðandi að ákveðnir vel efnaðir
borgarar í þessu landi skyldu kom-
ast hjá því að greiða sína eðlilegu
Björgvin
Guðmundsson
Skattar
*
A fyrstu dögum sínum
sem fjármálaráðherra,
segir Björgvin Guð-
mundsson, sagði Olafur
Ragnar að það væri
„náttúrulega ólíðandi
að ákveðnir vel efnaðir
borgarar í þessu landi
skyldu komast hjá því
að greiða sína eðlilegu
skatta“.
skatta“. Er ekki kominn tími til að
maðurinn, sem var duglegur að
leggja á skatt, fái að bera sömu
byrðar og annað launafóik í land-
inu? Er ekki kominn tími til að
maðurinn, sem var duglegur að
auka útgjöld ríkisins, fái að vinna
fyrir hið opinbera 150 daga á ári
eins og aðrir þegnar þessa lands?
Er ekki kominn tími til að skatt-
leggja forsetann eins og aðra?
Höfundur er í stjórn HeimdnUnr,
f.u.s.