Morgunblaðið - 11.08.1999, Page 29

28 MIÐVIKUDAGUR 11. ÁGÚST 1999
MORGUNBLAÐIÐ
+
MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 11. ÁGÚST 1999 29Á

STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
MENNING OG
METNAÐUR
YFIRLEITT einkennist menningarlífíð hér af miklum
metnaði. Flestar greinar menningarlífsins eru reknar af
myndarbrag. Leikhússtarfsemi er afar fjölbreytt og stóru
leikhúsin tvö halda uppi starfsemi sem stenzt mjög strangar
kröfur auk þess, sem fjöldi sjálfstæðra leikhúsa og leikhópa
hefur skotið upp kollinum. Nú þegar hefur verið byggt af
stórhug yfír leikhúsin. íslenzka óperan hefur smátt og smátt
verið að festa sig í sessi en á af skiljanlegum ástæðum nokk-
uð í land.
Tónlistarstarfsemi stendur með miklum blóma. Við eigum
mikinn fjölda hæfra tónlistarmanna og það fjölgar stöðugt í
hópi íslenzkra tónskálda. A hálfri öld hefur verið lagður
traustur grunnur að tónlistarkennslu í landinu, sem áreiðan-
lega er farinn að skila sér í grózkumiklu tónlistarlífi. í Kópa-
vogi hefur verið byggður reisulegur tónlistarsalur, sem
markar tímamót í aðstöðu til tónlistarflutnings á íslandi.
Björn Bjarnason, menntamálaráðherra, hefur þokað málefn-
um tónlistarhússins svo vel á veg á síðustu fjórum árum, að
fyrirsjáanlegt er að húsið verður byggt og áreiðanlega ekki
langt þangað til undirbúningur að því kemst verulega á
skrið.
Bókaútgáfan stendur nú á traustari grunni en oftast áður.
Bækur eru gefnar út af meiri fagmennsku og bókaútgefend-
ur hafa nýtt sér nýjustu markaðstækni til þess að koma bók-
um á framfæri. Auk þess verður sífellt auðveldara fyrir ein-
staka höfunda að koma verkum sínum á markað, bæði með
ódýrari útgáfum, sem ný tækni gerir kleift, svo og á Netinu.
Miðað við sumar aðrar listgreinar var byggt tiltölulega
snemma yfír myndlistina. Það yoru ekki sízt hinir merku
brautryðjendur í myndlist á Islandi sem urðu mönnum
hvatning til þess að gera vel í þeim efnum. Þess vegna risu
Kjarvalsstaðir fyrir nokkrum áratugum og vel hefur verið
búið að Listasafni Islands. Þótt enn vanti tónlistarhús verð-
ur ekki annað sagt en að grunnkerfí fyrir blómlegt menning-
arlíf sé fyrir hendi.
Hins vegar má spyrja, hvort okkur hafí tekizt að nýta
þessar grunneiningar nægilega vel. Það er mismunandi eftir
listgreinum en þeir eru áreiðanlega margir, sem hafa
áhyggjur af stöðu myndlistar á Islandi um þessar mundir.
Myndlistin hefur verið í öldudal um alllangt skeið a.m.k. að
því leyti til, að verk myndlistarmanna seljast ekki jafn vel og
áður. Það er ekki eins algengt og áður, að einstaklingar
kaupi myndverk til þess að njóta þeirra á heimilum sínum.
Ein af ástæðunum er vafalaust sú, að almenningur hefur
gersamlega misst yfirsýn yfír það, sem er að gerast í mynd-
list á íslandi, og skilur ekki þróun myndlistarinnar nema að
takmörkuðu leyti.
I Evrópu og Bandaríkjunum er efnt til viðamikilla mynd-
listarsýninga á ári hverju, sem draga að sér milljónir manna
og eru einn aðal þátturinn í menningarlífi ríkjanna beggja
vegna Atlantshafsins. Þessar sýningar eru oft umdeildar en
alltaf vel sóttar. Þær gera almenningi í þessum löndum kleift
að hafa yfírsýn yfir það, sem er að gerast í þessari listgrein
frá ári til árs.
Það er íhugunarefni, hvort stóru sýningarsalirnir á borð
við Kjarvalsstaði og Listasafn íslands, sem hafa gert margt
vel á undanfömum árum, þurfí að ráðast í miklu stórtækari
verkefni sem í íslenzku samhengi jafnast á við það, sem gert
er í Evrópu og Ameríku og stuðlar að því, að almenningur
hér hafí möguleika á að fylgjast með þróun myndlistarinnar
á íslandi. Til þess að standa fyrir slíkum stórsýningum þarf
vafalaust mikla fjármuni og umtalsverða rannsóknarstarf-
semi en slíkar sýningar myndu áreiðanlega verka eins og
vítamínsprauta á myndlistarstarfsemina í iandinu og auka
áhuga almennings á henni. Jafnframt er ekki ólíklegt, að
sýningar af slíkri stærðargráðu myndu verða almenningi
hvatning til þess að hefja á ný kaup á myndverkum, en slík
kaup einstaklinga voru um langt árabil undirstaða metnaðar-
fullrar myndlistar, sem sótti sköpunarkraft sinn í íslenzka
náttúru og íslenzkt umhverfí.
Menningarhúsin, sem þjóðin hefur byggt á rúmlega hálfri
öld, eru forsenda þess, að við getum haldið uppi menningar-
lífí af metnaði. En það má vel vera, að nú sé tímabært að
auka verulega fjárframlög til þess að gefa starfsemi þeirra
ríkulegra innihald. Þá fjármuni þarf menningarstarfsemin
ekki einungis að sækja til ríkisins og annarra opinberra að-
ila. Um allan hinn vestræna heim sjá fyrirtæki sér hag í því
að leggja fram fjármuni til menningarstarfsemi. Athyglis-
vert er hvað framsækin fyrirtæki á borð við Eimskipafélagið
og íslandsbanka hafa lagt mikla áherzlu á að leggja fram fé
til menningarmála. Slíkt framtak af hálfu íslenzkra fyrir-
tækja þarf að stórauka á næstu árum.
Umboðsmenn almennings hafa sterka stöðu á Norðurlöndunum
MISJAFNT er hve sterk staða umboðsmanns neytenda er á Norðurlöndunum.
c
Mál, sem danski umboðsmaðurinn
athugaði að eigin frumkvæði
Má opinber starfsmaður
gagnrýna yfirboðara sína?
VENJULEGA er forsenda eigin
úttekta danska umboðsmannsins
að með þeim megi skilgreina
betur hvað sé heppileg embætt-
isfærsla og hvað ekki. Dæmi um
þetta er mál, sem snerist um
málfrelsi embættismanns, en mál
af því tagi koma fram í vaxandi
mæli. Á embættismaður að taka
tillit til yfirmanna sinna eða al-
mennaheilla?
Yfírlæknir á sjúkrahúsi á Jót-
landi hafði lagt fram mat á að-
stæðum á sjúkrahúsinu, þar sem
hann vann. Bæjarstjórn hafði í
huga að láta færa mikilvæga
deild af sjúkrahúsinu á annað
sjúkrahús í nágrannabænum.
Læknirinn áleit sem svo að flutn-
ingurinn væri ekki í samræmi
við lög og lét þessa skoðun sína í
ljós á fundi, sem sagt var frá í
bæjarblaðinu næsta dag. Á fund-
inum var líka yfírmaður heil-
brigðisnefndar bæjarins, en
hann hafði þegar sætt mikilli
gagnrýni sökum væntanlegs
flutnings. Honum féll því illa í
geð sjónarmið læknisins og að
hann skyldi lýsa þeim opinber-
lega.
Daginn eftir var læknirinn
kallaður fyrir bæjarstjórnina,
þar sem hann fékk að heyra að
hann hefði brugðist trúnaðar-
trausti. Ekki væri hægt að bera
traust til manns, sem kæmi
stjórnmálamönnum staðarins í
svo óþægilega stöðu á fundi, sem
greint væri frá opinberlega.
Skömmu seinna var umboðs-
maðurinn þarna á ferð, heyrði
þá af þessu máli og ákvað að
gaumgæfa það.
Niðurstaða hans var að læknir-
inn hefði verið í fullum rétti að
lýsa skoðun sinni. Stjórnmála-
mennirnir hefðu ekki haft for-
sendur fyrir að ávíta hann, held-
ur væri hann verndaður af regl-
um um tjáningarfrelsi opinberra
starfsmanna.
Skýrsla umboðsmanns upp á
130 bls. hefur síðan orðið mikil-
væg viðmiðun í málum og um-
ræðum um málfrelsi opinberra
starfsmanna.
Umboðsmaður
þingsins tengilið-
ur borgaranna
Upphafleg forsenda embættis umboðsmanns á miðri öldinni
var að í æ flóknara þjóðfélagi væri hann nauðsynlegur tengilið-
ur hins opinbera og borgaranna, segir Sigrún Daviðsdóttir.
Sú forsenda á enn við.
ORÐIÐ „umboðsmaður" í
norrænni útgáfu sinni,
„ombudsman", er líklega
eina norræna stjómsýslu-
orðið, sem náð hefur fótfestu í er-
lendum málum eins og ensku,
frönsku og spænsku.
Orðið hefur fylgt hugmyndinni um
að eðlilegt væri að borgaramir ættu
aðgang að hlutlausum aðila, sem
gæti gætt réttarstöðu þeirra. Á
Norðurlöndunum er staða umboðs-
manns alls staðar mikil virðingar-
staða og orð hans bergmála iðulega í
fjölmiðlum, þegar hann gagnrýnir
stjórnvöld.
Orðið á rætur að rekja til miðalda,
þar umboðsmaðurinn var konung-
legur embættismaður, fulltrúi kon-
ungs er flutti tilskipanir hans um
landsins breiðu byggð. En það var
ekki fyrr en eftir stríð að embættið
snerist við, þannig að umboðsmaður
er í raun málsvari borgaranna, ekki
yfírvalda.
Þegar lögin um danska umboðs-
manninn vom samþykkt 1953 var
hugmyndin sú að embættið yrði sem
minnst njörvað niður af lögum og
reglum, heldur ætti það að vera sem
sveigjanlegast svo það gæti breyst í
takt við samfélagið. Þróunin hefur
einmitt orðið sú að starfsemin hefur
breyst. Það var til dæmis afgerandi
breyting á embættinu þegar ákveðið
var að umboðsmaðurinn gæti sjálfur
tekið upp mál til athugunar.
Virðing embættisins
skiptir miklu máli
Mikilvægt einkenni embættisins
er að umboðsmaðurinn hefur ekki
dómsvald að styðja sig við, heldur
hefur það þunga sinn úr þeirri virð-
ingu er embættinu fylgir. Því skiptir
máli að þeir einstaklingar, sem til-
nefndir eru, séu hafnir yfir öll hags-
munatengsl á einn eða annan veg, en
einnig að þingið sé tilbúið að fylgja
orðum hans. Þegar skipan umboðs-
manns var rædd í danska þinginu
1953 sagði einn ráðherranna að við-
komandi þyrfti að hafa til að bera
þunga, sem fínna mætti fyrir, þó
hann hefði ekki formleg völd og það
hefur alla tíð átt við. Slíkir menn
hafa gjarnan valist til starfans og
það hefur án efa átt sinn þátt í að á
Norðurlöndum fara þingin næstum í
einu og öllu að tilmælum hans og
ábendingum.
Undanfarna áratugi hafa ýmsir
sérumboðsmenn verið skipaðir fyrir
ákveðna málaflokka eins og neytend-
ur, fjölmiðla, jafnrétti og börn. Þá er
um að ræða umboðsmenn, sem gæta
hagsmuna borgaranna á þeim svið-
um, sem heitin segja til um. Einnig
hafa ýmis bæjarfélög komið upp
embættum, sem líkja má við um-
boðsmannsembættið, en sem snúa
þá eingöngu að tilteknu bæjarfélagi.
Evrópusambandið, ESB, hefur tekið
hina norrænu hefð sér til fyrirmynd-
ar og skipað umboðsmann, en enn
sem komið er kveður lítið að honum
miðað við umbættismenn einstakra
landa.
Þau eru af ýmsu tagi málin, sem
umboðsmenn þinganna láta til sín
taka.
í ljósi þess hve fjölmiðlar sækja
hart að fá upplýsingar frá embættis-
mannakerfinu snúast ýmis áhuga-
verð mál einmitt um hversu langt
embættismenn megi ganga í að láta
slíkar upplýsingar af hendi og hvern-
ig málfrelsi þeirra sé háttað.
Framlengdur armur
réttarkerfísins
Eins og víðar var sambandi borg-
aranna og hins opinbera eftir stríð á
Norðurlöndum fyrst og fremst upp
stýrt af lögum, er sett voru í þinginu.
Það ferli varð þó æ hægara um leið
og þjóðfélagið gerðist flóknara og
jafnframt varð þingið að láta emb-
ættismannakerfinu eftir fleiri og
fleiri ákvarðanir. Um leið varð bæði
erfitt fyrir borgarana að hafa yfirsýn
yfir rétt sinn gagnvart yfirvöldum
og standa á honum, svo þörf þótti á
að koma upp embætti, þar sem hags-
muna borgaranna væri gætt, þegar
þeir væru í vafa um hvort brotið
væri á þeim eða ekki. I Danmörku
var bent á að umboðsmaður ætti að
styrkja eftirlitshlutverk þingsins.
Starfsvið umboðsmannanna er
ögn misjafnt, þó megin hugmyndin
sé alls staðar sú sama. í Svíþjóð fer
umboðsmaður þingsins, ,justiti-
eombudsman" með hluta af eftirlits-
hlutverki þingsins, hefur réttarfars-
legt eftiriit með embættum ríkis og
bæjarfélaga, en einnig með dómstól-
unum. Eftirlitið felst í hvort og
hvernig lögum sé framfylgt.
í Danmörku var frá upphafi tekið
fram að hlutverk umboðsmannsins
væri að sjá til þess að mál gengju
réttan gang innan kerfisins. Hlut-
verk hans er að sjá til þess að gild-
andi lög og reglur séu ekki brotnar
eða sniðgengnar. Umboðsmanninum
er ætlað að vera tengiliður þingsins,
embættismanna og almennings, en
hvorki danski né norski umboðsmað-
urinn taka fyrir mál er varða dóm-
stóla.
Hlutverk embættismanns í Noregi
er hliðstætt. Einnig þar var frá upp-
hafi tekin sú stefna að leggja emb-
ættið undir þingið, en ekki undir
ráðuneytin eins og ríkisstjórnin lagði
til á sínum tíma. Þar með var lögð
áhersla á sjálfstæða stöðu umboðs-
mannsins gagnvart ríkiskerfinu, þar
sem það er þingið er velur hann líkt
og gerist annars staðar.
Það var sammerkt norrænum lög-
um um umboðsmann að þjóðþingin
höfðu ekki áhuga á að koma upp
stofnun er hefði bein áhrif á störf
þingsins. Slíkt stangaðist að hluta á
við hugmyndina um að þingið væri
þjóðkjörið og endurspeglaði því vilja
fólksins, en það ætti ekki við um aðra
stofnun. Niðurstaðan varð því form-
lega veik stofnun, sem hefur öðlast
styrk sinn á annan hátt en gerist um
flestar aðrar stofnanir.
Ábendingar, sem teknar
eru alvarlega
Nútíma þjóðfélag virðist stöðugt
verða bundnara af lögum og tilskip-
unum og kröfur vaxa um æ nákvæm-
ari og smásmyglislegri lagasetningu.
Starfsaðferðir umboðsmannsins
ganga þó að ýmsu leyti á skjön við
þessa tÖhneigingu, því umsagnir hans
eru ekki bindandi. Hann kemur með
umsagnir í einstökum málum, sem til
hans er beint, ábendingar um úrbæt-
ur og áminningar til embættismanna.
Umboðsmenn hafa almennt ekki vald
til að breyta dómum eða lögum.
Danski umboðsmaðurinn hefur
vald til að taka mál upp sjálfur til at-
hugunar, en þarf ekki að bíða eftir að
leitað sé til hans með einstök úr-
skurðarmál. Þessi möguleiki er oft til-
efni fjölmiðlafrétta í Danmörku, því
það vekur einfaldlega mikla athygli
þegar umboðsmaðurinn birtir skýrslu
um eitthvað, sem betur mætti fara. í
slíkum tilvikum getur umboðsmaður-
inn athugað mál, sem varða einstak-
linga, en oftar er um að ræða mál er
varða almenn atriði eins og til dæmis
málfrelsi embættismanna.
Umboðsmaður: Sérstakt
embætti eða dreift eftirlit?
Að Noregi undanteknum hafa um-
boðsmannsembættin í Danmörku,
Finnlandi og Noregi hafist sem breið
embætti er vörðuðu samband borg-
aranna og hins opinbera. í Noregi
var upphafíð hins vegar umboðsmað-
ur hersins, þar sem brýnt þótti að
tryggja að vel færi um þá, sem kall-
aðir voru til að gegna herskyldu og
að einhver aðili væri til staðar að
greiða úr ágreiningi er gæti komið
upp varðandi herinn. Því embætti
var komið á 1952, en það var ekki
fyrr en 1962 að samþykkt voru lög
um umboðsmann þingsins.
Þegar talað er um umboðsmann er
venjulega átt við umboðsmann þings-
ins, sem er tengiliður borgaranna og
hins opinbera. A þeim árum, sem lið-
in eru síðan því embætti var komið á
á Norðurlöndunum hafa síðan verið
sett upp embætti umboðsmanna er
sjá um einstök afmörkuð starfsvið.
Þessir umboðsmenn hafa mikil-
vægu hlutverki að gegna sem varð-
hundar borgaranna, en eru oftast
starfsmenn opinberra stofnana er
starfa á viðkomandi sviði. Neyt-
endaumboðsmaður starfar til dæm-
is á vegum opinberra neytenda-
stofnana og jafnréttisumboðsmaður
á vegum jafnréttisstofnunar.
Umboðsmaður neytenda
áhrifamikill í Danmörku
í Danmörku er auk umboðs-
manns þingsins neytendaumboðs-
maður. Sá umboðsmaður sinnir
kærum varðandi hvers lags kaup og
sölu og önnur málefni er varða
neytendur. Fréttir um úrskurð
hans og eftirlit eru fastur liður í
dönskum fjölmiðlum og til dæmis
birtir neytendablað Berlingske
Tidende reglulega eina grein um
eitthvert mál, sem komið hefur til
kasta neytendaumboðsmannsins.
Þar sem embættið er þekkt eru
áhrif þess mikil og fæst fyrirtæki
eru hrifin af því að fá úrskurð gegn
sér þaðan.
í Finnlandi hefur umboðsmaður
þingsins með sér tvo aðstoðarum-
boðsmenn. Þessir þrír skipta með
sér verksviðum. Auk þess er um-
boðsmaður um jafnréttismál, um
neytendamál og um mál er varða
upplýsingatækni. Síðastnefndi um-
boðsmaðurinn lætur sig varða bæði
þróun upplýsingatækni og mál er
varða réttaröryggi á Netinu. í
Finnlandi hefur verið rætt um að
koma á fót fjölmiðlaumboðsmanni
til að gæta hagsmuna borgaranna
gagnvart fjölmiðlum, til dæms um
aðgangsharða blaðamennsku.
Einnig hefur verið rætt um að
koma á fót embætti umboðsmanns
barna.
í Noregi eru fjórir umboðsmenn
auk umboðsmanns hersins og
þingsins. Þar starfar umboðsmaður
um þegnskylduvinnu, umboðsmað-
ur neytenda, umboðsmaður jafn-
réttismála og umboðsmaður bama.
í Svíþjóð eru einn aðalumboðsmað-
ur þingsins og þrír umboðsmenn,
sem skipta með sér verkum líkt og í
Dæmi um
danskt
umboðs-
mannsmál
JENS Frandsen og kona hans
voru eftirlaunaþegar, sem
bjuggu á lítill jörð með tilheyr-
andi strandsvæði. Þau stunduðu
dálitla ræktun og höfðu sjö hæn-
ur.
Haustið 1990 brann hlaða og
útihús, sem síðan var endurbyggt
af verktaka í nágrenninu. Þegar
Frandsen fékk reikninginn neit-
aði hann að greiða hann að fullu,
þar sem vinnan hefði verið illa af
hendi Ieyst og verðið væri of
hátt. Deilan stöð um rúmar 500
þúsund íslenskar krönur, sem
fyrirtækið stefndi Frandsen fyr-
ir.
Lögfræðingur hans sótti um að
málskostnaður hans félli niður,
svo hann þyrfti ekki að bera
þann kostnað f ofanálag, en nið-
urfellingu málskostnaðar er
hægt að fá ef ákæran er ómakleg
og viðkomandi er tekjulítill. Um-
sókn hans var hafnað þar sem
hann stundaði rekstur. Frandsen
kærði til umboðsmannsins, því
það gæti ekki talist rekstur þó
hann byggi á Iandbúnaðarjörð og
ætti hænur. Hann byggi aðeins
þarna og jörðin skilaði stundum
hagnaði en stundum tapi.
Eftir að hafa gaumgæft málið
skoraði umboðsmaðurinn á yfír-
völd að endurskoða höfnun máls-
kostnaðar og tók undir sjónarmið
Frandsens og konu hans að þau
væru eftirlaunaþegar, en stæðu
ekki í rekstri. Yfirvöld endur-
skoðuðu ákvörðun sína og Frand-
sen fékk niðurfellingu málskostn-
aðar.
Finnlandi. Auk þeirra eru fimm um-
boðsmenn fyrir neytendur, jafnrétti,
börn, fatlaða og umboðsmaður er
hefur augun á hvers kyns mismunun.
Auk þess hafa samtök sænskra
blaðaútgefenda umboðsmann er snýr
að fjölmiðlum, en hér er um að ræða
einkaframtak þeirra, ekki opinbert
framtak. Sá umboðsmaður lætur
töluvert að sér kveða í opinberri um-
ræðu og fjölmiðlar taka mark á úr-
skurði hans, enda er skilningur
blaðaútgefenda sá að sinni þeir ekki
þessum málum verði settur opinber
umboðsmaður um fjölmiðla. Fyrir
sænska þinginu liggur nú tillaga
Umhverfisflokksins um umboðs-'f
mann um mannréttindamál.
Eðlilegur hornsteinn
lýðræðisþjóðfélags
Eins og sjá má er umboðsmaður
þingsins grundvallaratriði í umboðs-
mannakerfinu, en síðan hafa með
tímanum bæst við aðrir umboðs-
menn á einstökum sérsviðum. Eftir
tæplega hálfrar aldar reynslu af
þessu fyi-irkomulagi er óhætt að
segja að embætti umboðsmanns
þingsins hafí áunnið sér sess í vitund
Norðurlandaþjóðanna fjögurra.
Eins og sjá má hafa löndin haft
misjafnan háttinn á hvernig umboðs-
mannakerfið hefur verið þróað.
Danmörku hefur verið haldið fast í
að halda sem flestu undir umboðs-
manni þingsins, utan hvað neytend-
ur eiga sér sinn sérstaka umboðs-
mann. Það er að ýmsu leyti eðlileg
skipting, þar sem til kasta neytenda-
umboðsmannsins koma iðulega mál
er varða einkafyrirtæki, ekki hið op-
inbera.
Þegar Helga Pedersen dómsmála-
ráðherra mælti fyrir upphaflega
frumvarpinu um umboðsmann 1953
sagði hún að þó frumvarpið væri
stutt og skýrt yrðu menn að gera sér
grein fyrir að það ætti eftir að hafa*~
víðtækar afleiðingar, ekki aðeins
fyrir þá embættismenn, sem frum-
varpið tæki til, heldur einnig fyrir
vald laganna í þjóðfélaginu. Með
tímanum hefur komið í ljós að með
embætti umboðsmanns hefur
einmitt verið skapað áhrifamikið
stjórntæki, sem hefur reynst mikil-^
vægt í þágu borgaranna.