Morgunblaðið - 20.08.2000, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 20. ÁGÚST 2000 11

I

I
I
I
38% þeirra sem frömdu
sjálfsvíg liöfðu fiunglyndis-
lyf í serum við krufningu,
sem getur bent til þess að
eftirmeðferð sé hugsan-
lega ekki nægiiega góð.
Mikilvæg einkenni pung-
lyndis eru sektarkennd, tal
um að maður sé einskis
virði eða einskis nýtur,
minnkaður hæfileiki til að
upplifa eðlilegar tilfinning-
ar, lítt breytileg geðbrigði,
vonieysi, lífsleiði og sjálfs-
vígshugsanir.
„Þunglyndí fær of oft að
þróast án þess að eftir því
sé tekið af umhverfinu. Við
vitum að við getum ekki
bjargað öllum en það
versta sem til er er að
hafa ekki greint það sem
eftir á var svo augljóst."
Sumir eru duglegir að fara út eins og þessi eldri kona sem gefur öndunum sér til ánægju, en aðstandendur og aðrir
sem umgangast aldraða þurfa að vera á varðbergi ef aldraðir hætta að sinna því sem þeir höfðu áður ánægju af.
Spá um fjölda
aldraðra á íslandi
næstu 30 ár
60.377
41.431
32.454
■
2000 2015 2030
Áætlaður fjöldi íslendinga 65 ára og eldri með
heilabilun og þunglyndi næstu 30 árin
2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030
Væg heilabilun 2.279 2.461 2.636 2.875 3.213 3.636 4.135
Erfið heilabilun 1.633 1.773 1.940 2.130 2.328 2.589 2.939
Þunglyndi 2.434 2.524 2.738 3.107 3.568 4.083 4.528

Til að meta fjölda aldraða með geðsjúkdóma hefur stundum verið notuð
sú “þumalfingursregla” að 25% aldraða þjáist af einhverjum geðkvilla og
25% af þeim þurfi á sérþjónustu að halda, þ.e. 6,25% af heildinni. Samkvæmt
þeirri reglu þurfa 3.800 aldraðir á sérþjónustu að halda árið 2030.
Heimild: Skýrsla Heilbrigðis- og tryggingarmálastofnunar 1998
bæði líkamlega og andlega veikt og
gefur því ekki eðlilega mynd af
hraustu eldra fólki og getur það
jafnvel litað mynd lækna af þessari
kynslóð.“
Sigurður Páll Pálsson tekur í svip-
aðan streng, en hann gerði rannsókn
í Svíþjóð ásamt fleiri læknum, þar
sem handahófskennt var talað við
fólk á aldrinum 70-92 ára. „Það var
mjög áhugavert vegna þess að mað-
ur fékk allt aðra upplifun á því hvað
var að eldast heldur en við höfðum
fengið inni á spítölunum, þar sem
allir eru veikir. Flestir voru miklu
hressari og kátari en við höfðum
gert okkur grein íyrir og sérstak-
lega konumar. Manni fannst margar
þessara sjötugu kvenna vera eins og
fertugar eða íimmtugar.11
Ýmsir halda því fram, að þung-
lyndi hjá öldruðum sé öðru vísi en
hjá yngra fólki. María Olafsdóttir er
ekki viss um að svo sé, en segir að
þeir segi ekki frá því á sama hátt
heldur kvarti þeir fremur um svefn-
leysi, kvíða eða Mkamleg einkenni.
„Þegar spurt er beint um einkenni
þunglyndis, þ.e. hvort þeir finni til
geðdeyfðar, breytingar á matarlyst,
hvort þeir hafí sömu áhugamál og
áður, þá koma oft sömu einkenni
fram og hjá yngra fólki. En enn þá
er meiri skömm meðal eldra fólks að
vera með geðræn einkenni heldur en
hjartasjúkdóm.
Það er mikilvægt að greina ekki
bara orsök þunglyndis heldur þarf
að meðhöndla það þegar ástand er
orðið sjúklegt. Við höfum kannski
verið of fljót að sætta okkur við að
orsökin hafi verið fundin, til dæmis
missir af einhverju tagi, og látið þar
við sitja.“
Sigurður segir að mikilvæg ein-
kenni þunglyndis, sem alltaf beri að
leita eftir hjá öldruðum, séu sektar-
kennd, tal um að maður sé einskis
virði eða einskis nýtur, minnkaður
hæfileiki til að upplifa eðlilegar til-
finningar, lítt breytileg geðbrigði,
vonleysi, lífsleiði og sjálfsvígshugs-
anir.
Ástæður þunglyndis og aðgerðir
Fjölmargir þættir geta stuðlað að
lífsleiða og þunglyndi meðal aldr-
aðra eins og versnandi líkamleg
heilsa, missir af ýmsu tagi eins og
ástvina, þjóðfélagsstöðu og vinnufé-
laga, flutningur á milli íbúða, jafnvel
þótt það sé ákvörðun hins aldraða,
skert sjálfstæði og sú tilfinning að
finnast maður vera byrði á þjóðfé-
laginu eða fjölskyldunni. Auk þess
er fólk missátt við það að eldast og
þeim sem hafa starfað við stjórnun
finnst oft erfiðara en hinum að sætta
sig við að þeir þurfi á aðstoð og þjón-
ustu að halda, og kunna því jafnvel
illa að þeim sé sagt fyrir verkum.
„Einstæðingsskapur er einnig
töluverður áhættuþáttur,“ segir
María Ólafsdóttir heilsugæslulækn-
ir. „Flestir, einnig hinir yngri, yrðu
fljótt þunglyndir, ef þeir sætu einir
án þess að hitta eða tala við neinn
svo dögum skiptir. Oft er þó erfitt að
vita hvort er orsök og hvað er afleið-
ing. Ekki er víst að yfirlýsingar fólks
sem kvartar yfir því að sjá aldrei
bömin sín séu raunhæfar því í sjúk-
dómnum felst að finnast maður vera
einn og yfirgefinn jafnvel án tilefnis.
Einn mikilvægur þáttur sem oft
vill gleymast eru áhrif lýsingar og
sólarljóss, því eldra fólk fær oft á
tíðum of litla birtu á sig. Að þessu er
ekki alltaf hugað nægilega við
nýbyggingar á öldrunardeildum.
Þar vantar oft stóra glugga og
setustofur meira að segja glugga-
lausar!“
Hún segir að til að sporna við
þunglyndi sé afskaplega mikilvægt
að huga að því hvaða stuðningsnet
sé í kringum fólkið. Ef net ættingja
og vina skortir sé nauðsynlegt að
búa til stuðningsnet með fólki úr
heilbrigðis- og félagsmálageiranum.
Þá segir hún að samtalsmeðferð hafi
ekki síður reynst vel hjá öldruðu
fólki en hinu yngra og viðtöl hjá
heimilislækni séu oft nægjanleg.
Sigurður Páll Pálsson geðlæknir
segir mikilsvert að aðstandendur
séu vakandi fyrir líðan eldra fólks og
aðstoði það við að fá góða meðferð.
Hann segir sjálfsagt að hafa þung-
lyndi í huga þegar fólk verði ekki
betra af verkjum, það haldi áfram að
kvarta, blóðpmfur sýni ekkert sér-
stakt og aðrar líkamlegar rannsókn-
ir útskýri lítið, fólk sé áhugalaust og
dauft, auk þess sem ýmis þreytu-
einkenni og slappleiki komi fram.
„Þunglyndi fær of oft að þróast án
þess að eftir því sé tekið af umhverf-
inu. Við vitum að við getum ekki
bjargað öllum en það versta sem til
er, er að hafa ekki greint það sem
eftir á var svo augljóst.“
Anna Birna Jensdóttir, hjúkmn-
arframkvæmdastjóri á Landspítala,
Landakoti, tekur undir þessi orð.
Hún tekur fram að aldraðir sem
finni fyrir lífsleiða leiti sér ekki alltaf
hjálpar og þeir forðist að íþyngja
aðstandendum með áhyggjum sín-
um eða innri líðan. Fólk þurfi að
hafa í huga að fari aldraðir að draga
sig í hlé, loka sig af og hætta að
mæta á mannamót, eða annist ekki
daglegar þarfir eða umsýslu eins og
áður, þá sé það vísbending um að
eitthvað sé að. „Það er hægt að
hjálpa mjög mörgum með lyfjagjöf-
um en einnig með markvissu stuðn-
ingsneti. Við höfum til dæmis séð
hvað heimaþjónusta kirkjunnar hef-
ur veitt mörgum mikinn stuðning.
Þetta starf fer mjög hljótt en er
mjög mikilvægt, því kvíði og depurð
sem ekki er unnið með getur þróast
upp í sjúklegt ástand og allt upp í
sjálfsvíg," segir hún.
Einnig bendir hún á að fólk geti
pantað tíma á móttökudeildinni á
Landakoti, ef það telur að það sé að
tapa minni eða það finnur fyrir von-
leysi og depurð. „Hér eru bæði öldr-
unarlæknir og hjúkrunarfræðingur
sem hitta viðkomandi og veita þeim
aðstoð, því ýmislegt er hægt að gera.
Ef á þarf að halda vísum við þeim
áfram en höldum jafnframt í hönd-
ina á þeim.“
Breytingar við að lara
á öldrunarstotnun
Elliheimilið Grund hefur ráðið til
sín sérfræðinga á ýmsum sviðum til
ráðgjafai' fyiár vistmenn sína og hef-
ur Kristinn Tómasson geðlæknir
sinnt ráðgefandi þjónustu í sinni sér-
grein. Hann segir að mörgu gömlu
fólki sé það mikið áfall að koma til
dvalar á öldnmarstofnanir vegna
þeirra miklu breytinga sem í því fel-
ast, þó svo að það finni jafnframt til
léttis. Því sé undirbúningur mikil-
vægur eins og að fá að skoða heimil-
ið áður en flutningurinn á sér stað,
að fólki sé gefinn kostur á að spyrja
spurninga og koma séróskum sínum
á framfæri. „Fólk er ekki lengur
húsráðendur, það ræður ekki lengur
herbergjaskipan, er háð öðrum og
missir töluvert sjálfstæði. Fyrstu
vikumar eru því mörgum erfiðar, þó
ekki þannig að þeir fái þunglyndis-
sjúkdóm heldur getur fólkið orðið
leitt. Það kann ekki á hið nýja um-
hverfi og getur fundist staðan von-
leysisleg, þrátt fyrir að starfsfólk og
stjómendur stofnana geri allt til að
auðvelda því þessa fyrstu daga. Eitt
af því erfiðasta er sú staða, ef fólk
þarf að búa í herbergi með öðram
einstaklingi sem passar því illa.“
Hann segir mikilsvert að fylgjast
vel með almennu heilsufari fólksins,
því þeir sem flytjist inn á elliheimili
nú til dags séu almennt orðnir veikir
og lasburða og af þeim sökum séu
þeir í meiri hættu að fá ýmis geð-
einkenni. „Menn geta orðið örvænt-
ingai-fullir yfir veikindum sínum og
þeim hugsunum, að nú sé ekkert eft-
ir annað en að deyja. Þá er mjög
mikilvægt að fólkið finni eitthvað
sem það getur lifað fyrir frá degi til
dags eins og að eiga samskipti við
annað fólk inni á heimilunum, að
tryggja samskipti við ættingja og
ekki síst að tryggja sjálfstæði þess.
Stjómendur og starfsfólk er al-
mennt mjög vakandi yfir þessum
þáttum en það vantar mjög mikið
upp á að rými og pláss sé nægjan-
legt.“
Kristinn segir enn fremur að
heildarfjöldi starfsfólks sé hættu-
lega lítill en stærsta vandamálið sé
að sama starfsfólkið stoppi oft stutt
við og það valdi vistfólki óþægind-
um. „Þrátt fyrir mjög góðan vilja og
góða stjórn á elliheimilunum þá er
ómældur skortur á peningum til að
tryggja góð laun handa starfsfólkinu
þannig að það haldist í þvi erfiða
starfi sem það vinnur.“
Kristinn segir að læknisþjónusta
og skipulag hennar hafi almennt far-
ið batnandi á öldranarstofnunum
með tilkomu fleiri sérfræðinga í
öldrunarlækningum. Hins vegar hafi
vantað aðra sérfræðiþekkingu, með-
al annars í geðsjúkdómum, inn á
heimilin almennt.
Anna Birna Jensdóttir, hjúkran-
arframkvæmdastjóri á Landakoti,
segir að fram til þessa hafi menn tal-
ið að verndaðar íbúðir fyrir aldraða
og þjónustuíbúðir hafi verið mjög
gott millistig frá heimili til öldranar-
stofnunar. „Vísbendingar era hins
vegar um að þetta fyrirkomulag sé
ekki nægilega gott hvað varðar dep-
urð, einsemd og kvíða þar sem fyrst
og fremst er um eins konar hótel-
þjónustu að ræða, þ.e. þar sem fólk
losnar við að þrífa, elda og slíkt. Því
hefur fólk haft tilhneingu til að ein-
angrast í hópi aldraðra sem hafa
ekki haft kraft til að aðstoða hver
annan og það vantar faglega þjón-
ustu þar sem unnið er með heilsu-
farið. Eg og fleiri eram því farin að
hallast að því að leggja beri ofur-
áherslu á heimaþjónustu, efla félags-
starf og greiða fyrir aðgangi að
hjúkranarrýmum."
Vinnuhópar
að störfum
Upp úr síðustu áramótum skipaði
Landlæknisembættið starfshóp sem
ætlað var að undirbúa skipulagt for-
varnarstarf gegn sjálfsvígum og
sjálfsvígstilraunum í öllum aldurs-
hópum. Starfaði hópurinn fram á
sumar, en þá var haldinn stærri
fundur, þar sem fulltrúar úr öllum
þeim geirum sem að málaflokknum
koma, eins og heilbrigðis-, mennta-
og félagsmálakerfinu auk sjálfboða-
liðahópa, mættu.
Högni Óskarsson, geðlæknir og
formaður starfshópsins, segir að í
framhaldi af því hafi verið skipaðir
nokkrir vinnuhópar, sem hver vinn-
ur að afmörkuðum málefni. „Með
haustinu verður vinna vinnuhópanna
dregin saman og boðað verður til
ráðstefnu. í framhaldi af henni verð-
ur sett upp ferli hvernig hægt verð-
ur að standa betur að forvarnar-
starfi en verið hefur.“