Morgunblaðið - 14.09.2000, Qupperneq 34

Morgunblaðið - 14.09.2000, Qupperneq 34
34 FIMMTUDAGUR 14. SEPTEMBER 2000 LISTIR MORGUNBLAÐIÐ ENGINN TRÚIR LEIKRITUM Rithöfund- urinn á búðina sem leikstjór- inn verslar í ✓ I pallborðsumræðum í Norræna húsinu á þriðjudag ræddu ríthöfundarnir Hallgrímur Helgason, Einar Már Guð- mundsson, Monika Fagerholm, Linn Ullm- an og Edward Bunker um bókmenntir og kvikmyndir. Eyrún Baldursdóttir fylgdist með umræðunum. A G HEF eiginlega ekkert skrifað síðan ég sneri til baka. Auk þess er ákaflega erfitt að greina á milli aldurs míns og hinna ótalmörgu breytinga sem orðið hafa í landinu. Ekkert er eins og áður vegna þess að ég er orðinn sjötugur. Og aldurinn hefur líka áhrif á afköst mín og stíl. En til að svara spurningunni heiðarlega get ég aðeins sagt að ritstörf eru at- vinna mín. Eg hef ekkert annað starf. Áhrifin af heimkomunni eru kannski helst þau að í fyrsta skipti í 33 ár heyri ég pólsku talaða á hverj- um degi. Það er helsta hreytingin. Aður heyrði ég ítölsku á hverjum degi, frönsku eða spænsku. Meðan ég bjó erlendis leið oft langur tími milli þess sem ég heyrði pólsku tal- aða. Eg var hvergi í pólskri nýlendu og reyndi ekki að finna þær. í útlegð frá tungumálinu Ég held ekki að útlegðin frá tungumálinu hafi haft nein áhrif á skrif mín. Ekki nema jákvæð áhrif, því að það auðgar tilveruna að búa með annarri menningu í 33 ár. Ég get því ekki kvartað. Pólsk tunga hefur breyst mikið síðan ég fór. Þetta er orðinn nýr heimur og breytingarnar á tungumálinu eru óhjákvæmilegar. Ég skrifa hins vegar mitt eigið tungumál og nota ekki hversdagslegt tungutak. Ég á ekki við að ég búi til ný orð, en ég nota minn eigin stíl. Ég hef engan áhuga á mállýskum eða tímabundn- um tilbrigðum og tísku. En pólskan hefur auðvitað breyst eins og önnur tungumál. Tungumál eru aldrei kyrrstæð.“ Nú er Tangó eitt af frægustu leikritum sjöunda áratugarins hvar sem er í heiminum. Hefur þér fund- ist sem áhorfendur og leikhús geri ákveðnar kröfur til þín vegna vel- gengni þessa eina leikrits og án minnsta tillits til allra hinna verk- anna? „Ekki lengur. Ég skrifaði Tangó fyrir 36 árum, þannig að þetta er orðin gömul saga. En leikritið breytti öllu fyrir mig. Þegar ég kem til annarra landa, eins og til dæmis íslands núna, er ekki hægt að tengja mig við neitt nema þetta eina verk. Án þess væri nærvera mín hreint klúður. Enginn veit neitt um mig. Ég er ekki að kvarta. Ef Tangó hefur verið á ferðinni gleður það mig ósegjanlega. Ég mundi því frekar segja að verkið bjargaði andliti mínu en að það gerði kröfur. Auk þess gerir fólk ekki lengur ráð fyrir að ég skrifi annað leikrit eins og Tangó af þeirri ástæðu að ég er orðinn sjötugur og er að hverfa ró- lega og ekki svo rólega handan við allt. Núna er ég orðinn hluti af leiklistarsögunni og ekki lengur í miðju sviðsljósinu." Með Vatslav skrifaðirðu þig frá stíl fyrstu leikritanna, þú opnaðir leikformið og tókst ákveðið skref frá raunsæisumgerðinni sem hafði fyigt fyrri verkum. „Vissulega, vissulega, en ef við förum að tala um það verða einung- is fáir sérhæfðir lesendur að þessu viðtali." Vatslav var leikið hér á landi fyrir 15-20 árum. „Það gleður mig mjög að heyra. Og það gleður mig líka mjög að heyra að fleiri af mínum leikritum skuli vera þekkt hér. En þetta er líka gömul saga allt saman. Ég vil ekki velta mér upp úr eintómum endurminningum eða upphefja mína eigin persónu." Leikhús fáránleikans Ég hef alltaf litið á þig sem sat- íruhöfund, pólitískan satíruhöfund, fremur en svo nefnt absúrd-leik- skáld. Ég hef reyndar aldrei getað sæst við kenningu Martins Esslin um leikhús fáránleikans, eða „theatre of the absurd". „Martin Esslin fann mjög prakt- í pallborðsumræðum í Norræna húsinu sl. mánudag baðst pólska leikskáldið Slavomir Mrozek kurteislega undan því að tjá sig um málfrelsi og ritskoðun með þeim orðum að hann hefði of lítið vit á slíku. Mrozek var land- flótta í 33 ár, en er nú kominn heim á ný. Arni Ibsen hitti leik- skáldið að máli. Morgunblaðið/Þorkell „Aðeins þekktur af einu leikriti," segir Slawomir Mrozek. íska lausn, „theatre of the absurd" er hans uppfinning, hann skapaði þetta tegundarheiti sem gat átt við hluta þess veruleika sem leikhúsið sýndi fyrir fjörutíu árum. Ég er annars vegar mjög þakklátur hon- um fyrir að hafa mig með í bókinni sinni, því að hennar vegna er ég þekktari eða síður óþekktur í Vest- ur-Evrópu, en hins vegar er þetta ekki sérlega þægilegt, því að þessi einkunn loðir við mann að eilífu. Hvar sem ég hef komið seinustu fjörutíu árin hef ég naumast verið spurður um neitt annað en „theatre of the absurd“, öll viðtöl hefjast á því að vitna í Martin Esslin, bókin hans hefur verið námsefni í háskól- um um víða veröld og meðal gagn- rýnenda varð hún eins konar mantra sem þeir þuldu út í það óendanlega. Það er ekki til það leik- rit sem hægt er að fella algerlega undir þessa flokkun. Kenningin er vissulega snjöll, á vissan hátt gefur hún hlutunum form og er tilraun til þess að meta hvers virði þeir kunna að vera. Ég býst þannig við að bók- in sé í lagi að því er sjálfan mig varðar, því ég er þekktari hennar vegna, en hún er líka slæm vegna þess að það er ekki glóra í henni. Þessi bók er orðin mjög gömul, mjög rykfallin, og ég held, leyfi mér meira að segja að vona, að nýjar kynslóðir fái nýjar hugmyndir og finni nýjar túlkunarleiðir.“ í annarri kenningu um verk þín er talað um eins konar rökréttan fáránleika. „Ég ætla ekkert að andmæla þessu, en tek þó undir með þeim sem segja að kenningar séu viss einföldun. Þessi er eftir annan pró- fessor, Pólverja á mínu reki. Við er- um allir orðnir gamlir. Kannski er ég þó ekki algerlega dauður vegna þess að ég finn hvað þetta er allt saman leiðinlegt.“ Háð skilyrtri tilviljun I leikritum þínum er áleitin, miskunnarlaus röksemdafærsla og leikslokin eru gjarnan grimmileg. Samræða mannanna í A rúmsjó minnir á heimspekilega rökræðu, jafnvel samdrykkju. Ég las ein- hvers staðar að þú hefðir lært heimspeki. „Ég lærði ekki neitt. Það sem stendur í æviágripunum er bæði satt og alrangt. Vissulega hóf ég nám í arkitektúr og sinnti því í hálft ár áður en ég hætti. Síðan kom myndlistarnám í tvær vikur þangað til ég hætti í því. Það er líka satt að ég hóf nám í tungumálum austur- landa, en lærði þó ekkert. Það átti að kalla mig í herinn, her kommún- istanna, en sú hugmynd fannst mér afar ógeðfelld. Ég gat verið laus við herinn ef ég var skráður stúdent. Þetta var nú allt námið mitt í tung- umálum austurlanda. Það var líka eina háskóladeildin sem vildi hafa mig. Þannig að ég lærði ekki neitt. Ég sé eftir að hafa ekki lært heim- speki. Ég er ekki stoltur af þessu.“ Líturðu á verk þín í samhengi við önnur verk? Til dæmis í samhengi við verk Witkiewitz og Gombr- owitz? „Nei. Ég hirði ekki um að smíða mér listamannssjálf eða ímynd. Ég veit að þetta hljómar ósennilega, því rithöfundar eru yfirleitt að byggja sjálfa sig sem bókmennta- verur, en það er einfaldlega hluti af hvöt rithöfúndarins. Ég hef engan áhuga á slíku. Minn bóklestur var alltaf sundurlaus og tilviljana- kenndur. Ég las eiginlega allt og ekkert. Ég á við að ég las allt hirðu- leysislega og ekkert kerfisbundið eða náið. Ég held reyndar að þetta sé að einhverju leyti hluti af því að vera leikskáld. Og ég er fyrst og fremst leikskáld og ekki rithöfun- dur. Ég kunni vel að meta það sem ég rakst á í ævisögu Bertolts Brecht um að hann hefði ekki lesið bækur, en legið í dagblöðum. Ég kann líka að meta dagblöð. Að lesa dagblað er eins og að lesa hluta af heiminum, en með því að skrifa leikrit gefur maður honum form. Vandinn við leikrit er hins vegar sá að enginn trúir þeim, en allir trúa blöðunum. Ég vel ekki efni, brýnt efni handa sósíalistum, eða hverrar trúar sem þeir kunna að vera. Það sem er gott efni fyrir leik- skáld er ekki gott efni fyrir stjórn- málamann, félagsmálastarfsmann eða bónda. Gott efni fyrir leikskáld er það efni sem þá og þegar, hve- nær sem tíminn er réttur til að skrifa leikritið, gefur færi á að byggja dramatískt ástand. Og hið dramatíska ástand er hlaðið spennu sem hægt er að kanna og getur orðið að leikriti. Efnið getur verið hvað sem er, en ef það gefur færi á góðu leikriti skrifa ég leikrit um það. Allt sem ég skrifa er þannig háð hreinni tilviljun, en aðeins að því er þetta varðar, því jafnframt hef ég alltaf trúað því að ástandið í verkinu verði að vera ákveðið ástand, staðurinn ákveðið land, tíminn ákveðið tímabil í sög- unni. Þetta ræðst því annars vegar af hreinni tilviljun, en er hins vegar fremur skilyrt." Á fímmtudagskvöld ( í kvöld ) ætlarðu að lesa upp í Iðnó. Hvað ætlarðu aðlesa? „Ég ætla að lesa nokkrar mjög stuttar smásögur. Sjö sögur sem mér þóttu heppilegar til að lesa fyr- ir áheyrendur. Eitthvað sem er ekki leiðinlegt en einfalt í upplestri. Þetta er líkara því að leika en lesa. Sögurnar eru ekki alveg nýjar, en sú elsta er um tíu ára.“ SVEINBJÖRN I. Baldvinsson stjómaði pallborðsumræðum á vegum bókmenntahátíðar, á þriðjudag, í Norræna húsinu. Þar vom samankomnir fimm rithöfundar til að ræða um bókmenntir og kvik- myndir. Flestir hafa þeii’ skrifað skáldsögur sem notaðar hafa verið sem efniviður í kvikmyndir. Það vom rithöfundurinn og leikarinn Edward Bunker frá Bandaríkjunum. Margar af hans skáldsögum hafa verið kvik- myndaðar og sjálfur hefur hann unn- ið handrit upp úr nokkmm þeirra. Frægasta handritið er líklega Run- away Train en fyrir það var hann út- nefndur til óskarsverðlauna 1985. Monika Fagerholm frá Finnlandi en verk hennar Underbara kvinnor við vatten var kvikmynduð undir stjórn Claes Olsson 1998. Linn Ullman frá Noregi, en fyrsta skáldsaga hennai- Aður en þú sofnar vakti mikla at- hygli og var hún beðin að skrifa kvik- mmyndahandrit upp úr bókinni, en hafnaði þeirri beiðni. Einnig tóku þátt í umræðunum rithöfundarnir Hallgrímur Helgason og Einar Már Guðmundsson sem hafa komið við sögu í íslenskri kvikmyndagerð. Sveinbjörn sagði í upphafi að um- ræðurnar yrðu frjálslegar og ekki nauðsynlega miðaðar við kenningar í bókmennta- og kvikmyndafræði. í þeim anda bað hann rithöfundana að nefna þá kvikmynd sem þeir hefðu nýlega notið sérstaklega vel og sagð- ist vona að það gæti gefið viðstödd- um hugmynd um skoðun rithöfund- anna á kvikmyndum. Edward Bunker varð fyrstur til að svara því og nefndi American Beauty. „Hún fékk mig til að hlæja,“ sagði hann og útskýrði ennfremur að hún væri sat- íra og háðsádeila sem engu að síður fengist við raunverulega hluti. Magnolia var sú kvikmynd sem Mon- ika naut einkar vel og Hallgrímur sagði að American Psycho væri besta mynd sem hann hefði séð á ár- inu. „Stundum er sagt að aðeins slæmar bækur séu grundvöllur að góðum myndum. Þetta er þá undan- tekning því að bókin var jafnvel enn betri.“ Linn Ullman sagði að sér þættu þessar myndir góðar, sem þegar höfðu verið nefndar. Hún kvað upp- áhaldsmyndina sína hinsvegar vera The balloon travel of engineer And- rée sem er frá 8. áratugnum. „Mér finnst leikstjórinn mjög kjarkaður að gera mynd með söguþræði sem eng- an langar að sjá,“ sagði hún og hló. Einar Már sagði að besta mynd sem hann hefði séð væri Firemens ball eftir Milos Forman. Hann sagðist einnig hafa orðið fyrir áhrifum af myndinni One Flew Over the Cuckoo’s Nest eftir sama leikstjóra, og benti á að óneitanlega væru tengsl milli hennar og kvikmynda- handritsins sem hann skrifaði upp úr bók sinni Englar alheimsins. Meira frelsi í bókmenntum en kvikmyndum ,Á-ð vissu leyti hafa kvikmyndir breytt frásagnarhætti (storytelling) í bókmenntum,“ sagði Edward Bunker. „Sífellt meiri kröfur eru gerðar til skemmtanagildis og at- burðarásar í skáldsögum, sem ég tel vera vegna áhrifa frá kvikmynda- heiminum." Hallgrímur bætti við að hann hafi fengið mikla skólun sem rithöfundur af því að skrifa kvikmyndahandrit. „I kvikmyndahandritum þarf frásögnin að vera hnitmiðuð og fléttan þarf að vera góð. Fléttan er nauðsynleg íyr- irbæri í kvikmyndum en er ekki jafnáberandi í bókmenntum. Ég lærði sitthvað um form og byggingu af kvikmyndum sem ég tel að hafi skilað sér yfir í skrif mín. Linn Ullmann sagðist að sumu leyti vera ósammála Hallgrími. „Mér finnst ekki að það ætti að vera nauð- svnlegt að geta dregið saman efnis- þráð skáldsögu í þrjár setningar," sagði hún en Hallgrímur hafði áður bent á kosti þess. „Mér finnst einmitt bestu bækur og kvikmyndir vera þær sem erfitt er að lýsa í fáeinum orðum. Það er svo margt í list sem ekki er hægt að smætta með þessum hætti. Hvernig ætti maður t.d. að lýsa Moby Dick með þremur línum?“ Einar Már bar saman takmarkan- ir í frásögn í kvikmyndum og bókum. „Frelsi rithöfundarins er miklu meira en leikstjórans. Með orðum getur þú ílutt lesandann hvert sem er en í kvikmyndum er þetta mun erfiðara." Þegar hér var við komið við sögu varpaði Sveinbjörn fram þeirra spurningu hvort rithöfundar reyndu að skrifa texta sem félli að kvik- myndum eða hvort þeir reyndu fremur að hafa formið frábrugðið. „Ég held að kvikmyndir hafi áhrif á sumar skáldsögur en aðrar ekki,“ svarar Bunker. „Stundum hef ég verið meðvitaður um það allan tím- ann sem ég skrifa skáldsögu að hún verði síðar kvikmynduð. Þá skapa ég samræður, aðstæður og persónur sem ég tel að myndu sóma sér vel á hvíta tjaldinu." Við þetta bætir Monika Fager- holm: ,Áð mínu mati eru kvikmyndir og bókmenntir nokkuð ólík fyrir- brigði, en engu að síður hafa kvik- myndir áhrif á mín skrif. Hið sjón- ræna áreiti skiptir miklu, hvort sem er á skjá eða á ljósmynd, og ég hef það í huganum þegar ég skrifa." Kvikmyndir eru aðalvett- vangur leikstjórans „Höfundar hafa stundum ekki tima til að lesa bækur eftir aðra höf- unda og þá er oft þægilegt að sjá myndina til að vita um hvað hún er. Ef þú hefur ekki tíma til að sjá myndina þá er hægt að redda sér með því að sjá „trailerinn" af mynd- inni.“ Þessi ummæli Hallgríms vöktu mikla kátínu meðal viðstaddra enda sögð fremur í gríni en alvöru. I framhaldi af þeim benti Ullman á að kvikmyndir gæfu ekki alltaf rétta mynda af skáldsögunni og sagði við þýðingu úr bók yfir á kvikmynd geti ýmislegt tapast. „Við lestur bókar er hægt að gefa ímyndunaraflinu laus-
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64
Qupperneq 65
Qupperneq 66
Qupperneq 67
Qupperneq 68
Qupperneq 69
Qupperneq 70
Qupperneq 71
Qupperneq 72
Qupperneq 73
Qupperneq 74
Qupperneq 75
Qupperneq 76
Qupperneq 77
Qupperneq 78
Qupperneq 79
Qupperneq 80

x

Morgunblaðið

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.