Morgunblaðið - 18.10.2000, Blaðsíða 42

J2 MIÐVIKUDAGUR 18. OKTÓBER 2000
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Lausasölulyf -
' upplýsingagjöf til
íslenskra neytenda
Á SÍÐUSTU árum
hefur samband milli
sjúklings, læknis og
lyfjaíræðings breyst
mikið. Áður fór sjúkl-
ingur til læknis með þá
kvilla sem hann hijáðu,
læknir skrifaði lyfseðil
í-ífém sjúklingurinn fór
svo með í apótek. Þar
fékk hann lyfið sitt af-
hent í poka eftir að
lyfjafræðingur hafði
fjarlægt allar upplýs-
ingar um lyfið úr um-
búðum þess! Sjúkling-
urinn vissi í raun ekkert
um lyfið og hafði því
ekkert um meðferðina
að segja. í dag er samband milli þess-
ara aðila orðið allt annað, þar sem
bæði lyfjafræðingar og sjúklingar
taka aukinn þátt í lyfjameðferðinni og
þar með heilsufari sjúklingsins.
Upplýsingagjöf fer nú æ meir fram
í apótekum, íylgiseðlar fylgja öllum
iyfjaumbúðum og mai'gir sjúklingar
leita sér sjálfir upplýsinga um með-
ferðarmöguleika á veraldarvefnum.
Hægt er að fá upplýsingar um lyf á ís-
lenskum vefjum, t.d. netdoktor.is,
Lyf
Auðvelt aðgengi að upp-
lýsingum, segir Guðrún
_
Yr Gunnarsdóttir, hef-
ur leitt til aukinnar
notkunar lausasölulyfja.
Lyfjuvefnum eða beint á síðum lyfja-
fyrirtækja, sjúklingasamtaka, er-
lendra apóteka o.s.írv.
Auðvelt aðgengi að upplýsingum
hefur leitt til aukinnar notkunar
lausasölulyfja (lyfja án lyfseðils).
Sjúklingar eru mun meðvitaðri um
heilsufar sitt og meðferðarkosti sem
bjóðast og vilja því taka æ ríkari þátt í
ákvörðun um eigin lyfjameðferð. Við
vægari sjúkdómseinkennum taka
þeir jafnvel ákvörðun alfarið sjálfir án
þess að læknir komi þar nærri.
Aukin þekking almennings í upp-
Jýsingasamfélagi nútímans er megin-
ástæða þess að hlutfall lausasölulyfja
af heildarlyfjasölu hefur farið hækk-
andi síðustu ár. Áætla má að lausasala
sé nú um 10-15% af lyfjasölu á ísl-
andi.
Hvaða lyf henta
til lausasölu?
Forsendur þess að lyf henti í lausa-
sölu eru þær að það sé öruggt í notk-
un og verkun, hafi ekki í för með sér
hættu á misnotkun eða fíkn né alvar-
legar aukaverkanir af almennri notk-
un. Einnig verður að taka tillit til eit-
uráhrifa ef tekinn er of stór
skammtur af lyfinu.
Lausasölulyf ættu að henta tii þess
■ að lina ýmsa „smákvilla" sem sjúkl-
ingur getur greint sjálfur án þess að
mistök í greiningu og sjálfsmeðferð
hafi alvarlegar afleiðingar fyrir hann.
Sem dæmi um lausasölulyf má nefna
verkjalyf, ofnæmislyf, hægðalyf, lyf
við bijóstsviða, húðlyf og lyf við
sveppasýkingum.
Er notkun lausasölulyíja
hagkvæm?
Til að meta hagkvæmni þarf margt
að athuga - hvað kostar sjúklinginn
að fara frá vinnu til læknis (tími og
beinn launaskostnaður), . lyfjaverð
(lausasala og skv. lyfseðli), greiðslu-
þátttöku almannatrygginga, kostnað
við rekstur heilbrigðiskerfis o.fl.
Segja má að lausasala lyfja hafi ýmsa
kosti fyrir sjúklinga, t.d. lækkun
beins kostnaðar vegna útgjalda og
tíma sem fer í heimsóknir til lækna
auk spamaðar sem erfitt er að meta
,en rekja má til hægðarauka og örygg-
fekenndar sem fylgir því að geta átt
og útvegað lyfið sjálfur
eftir þörfum.
Heilbrigðiskerfið
nýtur einnig góðs af
lausasölu lyfja. Trygg-
ingastofnun rfldsins
tekur ekki þátt í
greiðslu lausasölulyfja
og sjúklingar verða því
að greiða þau að fullu
sjálfir. Læknar nota
minni tíma til að líta eft-
ir smávægilegum kvill-
um sjúklinga og þar
liggur einnig dijúgur
sparnaður. En lfldega
hlýst mesti spamaður-
inn af því að með auk-
inni færslu lyfjasölu yfir
í lausasölu getur heilbrigðiskerfið
beint meiri athygli að alvariegum
sjúkdómum, forvörnum þeirra og
meðhöndlun og þannig nýtt fjármagn
betur.
Þar sem sífellt er verið að skera
niður í heilbrigðiskerfinu og þjóðin að
eldast með þeim kostnaðarauka sem
því fylgir er ekki úr vegi að líta á
lausasölu lyfja sem spamaðarleið.
Frá sjónarhóli
lyfjaframleiðenda
Almennt gildir um lyf að framleið-
endur fá einkaleyfi fyrir þeim.
Einkaleyfin falla úr gildi eftir
ákveðinn tíma og þá opnast markað-
urinn fyrir aðra lyfjaframleiðendur til
að framleiða svonefnd „eftirlíkinga-
lyf ‘ sem innihalda sama virka efnið og
hafa sams konar verkun. Því vilja
lyfjaframleiðendur fá að beina upp-
lýsingum um sín lyf til neytenda á
einkaleyfistímanum. Felst það m.a. í
að upplýsa um verkun og rétta notk-
un lyfsins til að koma í veg fyrir að
aukaverkanir hljótist af notkun.
Neytendur njóta einnig góðs af
auglýsingafrelsi sem fylgir lausasölu,
t.d.
í formi ýmissar fræðslu sem fyrir-
tækin standa fyrir, s.s. útgáfu upp-
lýsingabæklinga auk upplýsingamiðl-
unar á Netinu. Með auknu
kynningarstarfi treysta lyfjaframleið-
endur líka böndin við neytendur, sem
hagnast einnig, því að til að viðhalda
tryggð neytenda þurfa fyrirtækin að
uppfylla kröfur þeirra og væntingar.
Það gera þau m.a. með stöðugri þró-
unarvinnu og þar með nýjum kyns-
lóðum lyfja sem hafa sértækari og
betri verkun og minni aukaverkanir.
Auglýsingar fyrir almenning?
' Samkvæmt reglugerðum hérlendis
er auglýsingafrelsi lausasölulyfja til
almennings afar takmarkað. Ástæð-
ur? Því er erfitt að svara ístuttu máli,
reglur eni misjafnar eftir löndum en
fullyrða má að hér sé Island í hópi
íhaldssömustu ríkja. Ég held að tíma-
bært sé að stjómvöld endurskoði
þessar reglur í ljósi þróunar og um-
ræðu í öðrum vestrænum ríkjum. Nú-
orðið ferðast flestir íslendingar til út-
landa og þá blasa við lyfjaauglýsingar
í stórum stíl, t.d. í sjónvarpi og tíma-
ritum. Einnig er þjóðin orðin vel
tölvuvædd og varla til það heimih þar
sem ekki er nettengd tölva. Á verald-
arvefnum getur fólk vafrað um og
skoðað vefi um tiltekna sjúkdóma og
lyfjaauglýsingar sem beint er til neyt-
enda ásamt ýmsum upplýsingum um
lyf-
Með auðveldu aðgengi að öllum nú-
tíma upplýsingaveitum er það hugsun
gærdagsins að takmarka upplýsinga-
gjöf um lausasölulyf í fjölmiðlum.
Með aukinni áherslu á heilbrigði og
vellíðan krefst neytandinn þess að
vita hvað er í boði hverju sinni. Er því
ekki tilvalið að fara að endurskoða
þessa reglugerð og veita fólki þessar
upplýsingar frekar á eigin tungumáli?
Við eigum að setja öryggið á oddinn
og hafa þessar upplýsingar á ís-
lensku, í því felst þjónustan.
Höfundur er framkvæmdastjtíri
ísfarm ehf.
Guðrún Ýr
Gunnarsdóttir
Tilbúnar söluvörur
Á HVERJUM degi
dynur á okkur gífurlegt
magn upplýsinga úr
ólíkum áttum. Menn
eiga erfitt með að sofna
á kvöldin nema þeir séu
vissir um að þeir hafi
hlustað á alla frétta-
tíma dagsins í útvarpi,
horft á kvöldfréttir á
tveimur sjónvarps-
stöðvum og loks toppað
daginn með tíufréttum
svona rétt til að skerpa
á vitneskjunni og rifja
upp helstu atburði
dagsins. Á milli frétta-
tíma eru síðan öll
möguleg og ómöguleg blöð lesin til
að tryggja að allt sé á hreinu.
Þessi greiði aðgangur fólks að
upplýsingum hefur, ólíkt því sem
maður hefði ætlað, ekki orðið til þess
að gagnrýni manna á því sem þeir
heyra, sjá eða lesa, hafi aukist.
Margir meðtaka bara boðskapinn án
athugasemda, án þess að spyrja að
einu eða neinu.
Sem betur fer er það þó þannig að
stærsti hluti þess sem við móttökum
eru bara saklausar upplýsingar um
atburði dagsins og almennur fróð-
leikur, ekki það að atburðir dagsins
séu alltaf saklausir. I minni hluta eru
síðan upplýsingar sem ekki eru jafn
saklausar, heldur íréttir, greinar eða
frásagnir sem eru hreinlega rangar,
lygar, svik og prettir. Allt saman sett
fram til að hafa peninga af fólki. Það
eru þessar upplýsingar sem fólk
verður að móttaka, hugsa um á
gagnrýnin hátt og síðan að henda frá
sér sem vitleysu.
Sem nýlegt dæmi um slíkar frá-
sagnir í fjölmiðlum má nefna bréf
sem Morgunblaðið birti 13. október
sl. undir yfirskriftinni Augun eru
spegill sálarinnar. í grein þessari
skrifa tvær konur, sem titla sig lit-
himnufræðinga, um vísindagreinina
lithimnufræði (e. iridology). Saga
vísindagreinarinnar er rakin og inn-
takið útskýrt fyrir fávísum almenn-
ingi sem því miður hefur ekki áður
haft tækifæri til að kynnast krafta-
verkinu sem lithimnu-
fræðin getur fært okk-
ur. Með greininni er
verið að búa til sölu-
vöru sem síðan á að
fara að selja. Þetta er
aðferð sem beitt hefur
verið frá fyrstu tíð í
þessum „bransa“.
Aldrei hefur verið
sannað að lithimnuf-
ræði virki og því miður
verð ég að svekkja lit-
himnusérfræðinga
þessa lands með því að
segja að þetta „agnar-
sjónvarp sem birtir
myndir af hinu innra“
er bilað og það virðist ekki borga sig
aðgera við það.
I greininni er nefndur til sögunnar
dr. Bernard Jensen og hann sagður
Neytendur
Hver einstaklingur, seg-
ir Kristinn Jóhannsson,
ætti að beita gagnrýnni
hugsun á viðkvæm mál.
mikill brautryðjandi í lithimnufræð-
um. Ekki er minnst á það að 1979
hafi þessi brauðryðjandi verið próf-
aður ásamt tveimur öðrum lithimnu-
fræðingum þar sem gi'eina átti með
lithimnuskoðun einstaklinga sem
ættu við nýrnasjúkdóma að stríða.
143 einstaklingar voru fengnir í til-
raunina og höfðu 48 þeirra áður ver-
ið greindir með nýrnasjúkdóma með
hefðbundnum aðferðum. Þremenn-
ingarnir sýndu, tölfræðilega, enga
hæfileika til að greina hverjir væru
hinir veiku. Einn þeirra greindi t.d.
88% af heilbrigðum sjúklingum sem
nýmasjúklinga og annar sagði að
74% af þeim veiku þyrftu meðferð í
gervinýra þar sem hefðbundin með-
ferð dugði í raun [Simon A, Worthen,
Mitas JA 2d. An evaluation of irido-
logy. JAMA 242:1385-9,1979]. Miðað
við þessar niðurstöður er alveg ljóst
hvaða aðferð ég myndi velja.
I öllum hefðbundnum vísinda-
greinum, s.s. stærðfræði, er það við-
urkennd venja að þeir sem koma
með fullyrðingar eða hugmyndir
verða að færa fullnægjandi sönnun
fyrir hugmynd sinni. Takist það ekki
telst hún ósönnuð og þar með röng.
Það sem einkennir „vísindagreinar"
eins og t.d. lithimnufræði og stjömu-
speki er að í þeim er það þeirra sem
trúa ekki að færa sönnur á að eitt-
hvað standist ekki. Þar er búið að
snúa sönnunarbyrðinni við. Slíkt gef-
ur auðvitað ákveðið öryggi fyrir hug-
myndasmiðinn.
Hægt er að telja upp fjöldamargar
svona tilbúnar „söluvörur" á íslandi
sem fólk ætti að sniðganga. Ég geri
mér alveg grein fyrir því að ég verð
ekki vinsælasti maður Islands þegar
ég segi að miðlar, spákonur, stjörn-
uspekingar, lithimnufræðingar,
nálastungufræðingar og trúarleið-
togar með lækningamátt séu sölu-
menn sem best er að skella á þegar
þeir koma í heimsókn. Þeir eru
hreinlega að selja svikna vöru.
Hver einstaklingur ætti að beita
gagnrýnni hugsun á viðkvæm mál
eins og þessi. Ekki byrja á því að
trúa og safna síðan eftirá sönnunar-
gögnum tránni til stuðnings, því slíkt
gefur aldrei gagnlega niðurstöðu.
Réttara er að byrja á því að tráa ekki
og skipta síðan um skoðun þegar
málin hafa verið hugsuð í rólegheit-
um og af yfirvegun. Eins er ágætt að
gleyma því ekki að það sem ættingj-
ar, vinir eða kunningjar segja á alltaf
að taka með sömu gagnrýni, ef ekki
meiri, og það sem þú meðtekur ann-
ars staðar frá. Þessu gleyma allir
einhvern tímann.
Læknar, fræðimenn við háskóla
og þeir sem vinna að neytendavernd
á Islandi ættu að taka þessi mál föst-
um tökum og reyna að aðstoða fólk í
að komast að skynsamlegri niður-
stöðu í svona málum.
Fjölmiðlar verða líka að sýna
ábyrgð og koma öllum skoðunum á
framfæri.
Höfundur er tölvunarfræðingur.
Kristinn Jóhannsson
Samkeppni á fjármála-
sviðinu - hvað með
orkusviðið?
AÐ UNDAN-
FÖRNU hefur samein-
ing Landsbanka og
Búnaðarbanka verið í
brennidepli. Það er álit
flestra að þessi samein-
ing muni ekki sam-
ræmast samkeppnis-
lögum, enda sé nokkuð
ljóst að hún mundi rýra
samkeppni á íjármála-
markaðnum og valda
viðskiptavinum bank-
anna skaða.
Þrátt fyrir að stjórn-
völd hafi lýst yfir vilja
sínum til að sameina
umrædda banka hefur
það komið skýrt fram
að þau hafa áhyggjur af samkeppnis-
þættinum, þó að verðugur keppi-
nautur sé til staðar, þar sem Islan-
dsbanki-FBA er, auk allra spari-
sjóðanna sem einnig veita sam-
keppni og ekki síst ef þeir stæðu
saman.
Ég er hvorki að mæla með eða á
móti sameiningu þessara banka, tel
einfaldlega að ríldð eigi að losa sig
við þá og láta svo markaðinn um
framhaldið.
Hvers vegna hafa stjórnvöld
svona miklar áhyggjur af samkeppni
í fjármálageiranum, en virðast
áhyggjulaus þó ekki sé til staðar nein
samkeppni í orkugeiranum, þar sem
Landsvirkjun situr nánast ein að
allri raforkufram-
leiðslu iandsmanna og
flutningi hennar um
landið?
Það vill svo til að
þessir málaflokkar, þ.e.
orku- og viðskiptamál,
heyra undir sama ráð-
herrann, þannig að
ætla mætti að sama af-
staða til samkeppni
væri ríkjandi í báðum
þessum tilfellum.
Eins og oft hefur
komið fram í fjölmiðl-
um á undanfömum ár-
um hefur Evrópusam-
bandið gefið út
tilskipun um að skipta
beri raforkugeiranum í fjóra fjár-
málalega sjálfstæða þætti, þ.e. fram-
leiðslu á raforku, flutningi hennar,
dreifingu og sölu, og að komið verði á
samkeppni í markaði með raforku.
Tilgangurinn með þessari tilskipun
er að tryggja skilvirkni hins innra
markaðar í Evrópu. Þessi tilskipun
gildir á svæðum ESB og EES, þann-
ig að við Islendingar erum innan
þessa ramma.
Þessi tilskipun var samþykkt hjá
Evrópubandalaginu í desember
1996, til að taka gildi 19. febrúar
1997. Aðilar á Evrópska efnahags-
svæðinu, EES, samþykktu í nóv-
ember 1999 að fara eftir tilskipun-
inni og tveggja ára frestur var gefinn
Orka
Hvers vegna hafa
stjórnvöld svona miklar
áhyggjur af samkeppni í
fjármálageiranum, spyr
Svanbjörn Sigurðsson,
en ekki af samkeppni í
orkugeiranum?
til að koma henni í framkvæmd. Víð-
ast hvar í Evrópu og þar á meðal á
Norðurlöndum hefur samkeppni nú
þegar verið komið á og, þar sem rétt
hefur verið staðið að málum, hefur
hún leitt af sér lækkun raforkuverðs
til neytenda.
Nú mun vera í smíðum, í iðnaðar-
ráðuneytinu, tillaga til þingsályktun-
ar að nýjum raforkulögum og reikn-
að er með að hún verði lögð fram í
byrjun árs 2001.
Lokafrestur til að koma á sam-
keppmsumhverfi innan raforkugeir-
ans, á Islandi, rennur út í byrjun árs
2002. Vonandi verða ný raforkulög
til þess að samkeppni verði farin að
ríkja, í verslun með raforku, á Is-
landi áður en sá tími rennur upp.
Höfundur er framkvæmdastjóri.
Svanbjörn
Sigurðsson