Morgunblaðið - 26.11.2000, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 26. NÓVEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
t
LISTIR
• Að lesa í málverk
Stóri Dímon, 1902, olía, 24x42 sm.
STÓRIDÍMON 1902
Þórarinn B. Þorláksson (1867-1924)
SAMA ár og Þdrarinn Benedikt Þorláksson
sneri heim frá námi í Kaupmannahöfn, eða
vorið 1902, málar hann merkiiega mynd af
Stára Dímon á Markarfljótsaurum. Fellið er
stórt og grasigróið í mynni Markar-
fljótsdals, þar sem saman koma mörk Aust-
ur-Landeyja, Fljótshh'ðar og Vestur-
Eyjafjalla. Ýmislegt sögulegt tengist fellinu
og þar er ömefnið Rauðuskriður, þar sem
Njálssynir eiga að hefa setið fyrir Þráni Sig-
fússyni svo sem segir í Njáls sögu er Skarp-
héðinn vó hann og hljóp „tólf álna yfir Mark-
arfljót" milli höfuðísa. Þar er talið að hafi
verið 50-60 kinda beit vetur og sumar og
einnig segir í Njálu, að Gunnar á Hlíðarcnda
og Njáll á Bergþórshvoli áttu skóg í Dímon
og gerðu til kola og þar vó Kolur, verkstjóri
Gunnars, Svart húskarl Njáls, þegar hann
var við kolagerð, sem var fyrsta vígið sem
unnið var í deilum þeirra Hallgerðar og
Bergþóru. Þá ber að nefna grasivaxna flöt
meðal Álakvísla, vestur frá fellinu og herma
munnmæli að þaðan hafi Gunnari orðið litið
heim til ættarstöðvanna á leið sinni í útlegð
er hestur hans drap fæti. Þótti honum hliðin
svo fögur að hann ákvað að snúa aftur svo
sem frægt er og Jónas Hallgrímsson kvað
um: „en láguin hlífir hulinn verndarkrapt-
ur/ hólmanum, þar sem Gunnar snjeri apt-
ur“.
Þótt fellið sé ekki ýkja hátt eða 178 m.y.s.,
rís það tignarlega upp úr auðninni, ber í sér
óskilgreind dulmögn, líkast minnismerki
tímalausrar fortíðar, jafnframt mikilvægu
kennileiti. Annars vegar streymdi og beljaði
kolgrátt jökulfljótið um mörkina á leið sinni
til sjávar eftir nær hundrað kílómetra leið
frá upptökum sínum, en bergvatnsámar; Af-
fall, sem kom upp á aurunum vestan Mark-
arfljóts, í Iandi Fljótshlíðar, féll til hafs milli
Hallgerðseyrar og Bergþórshvols, svo og
Þverá, safh fjölmargra lækja og smááa úr
Fljótshlíðinni og undirhh'ðum Tindafjalla-
jökuls, um Hólsármynni vestar: Þar sem áð-
ur akrar huldu völl,/ ólgandi Þverá veltur
yfír sanda;/ sólroðin h'ta enn hin öldnu fjöll/
árstrauminn harða fogruin dali granda;/
flúinn er dvergur, dáin hamra tröll,/ dauft
er í sveitum, hm'pin þjóð í vanda;...
En málarinn hefur trauðla verið að hugsa
um sögulega geymd Stóra Dímons þegar
hann hantéraði pcntskúfinn þennan bjarta
sumardag, þótt vísast hafi hann verið vel
meðvitaður um hana, öllu fremur hina sjón-
rænu opinberun heiðríkjunnar er við blasti,
þar sem hann stóð einhvers staðar við mörk
Vestur- og Austur-Landeyja. Þeirri mikil-
fenglegu heildarsýn hefur hann viijað koma
til skila á hinn tvívíða myndflöt fyrir framan
sig. Allt snýst um hinn stóra hverfípunkt
sem er fellið Stóri Dímon og víðáttumar
sem undykja það á alla vegu, nær gróna
landið og aurarnar, fjær og yfir víðáttur
himnahvelfingarinnar. Vatnaflaumur og ár-
sprænur skera myndflötinn hárfínt um
miðju, svona hér um bil, hefur þó himininn
vinninginn, og allar hlutfallaandstæður em
á hrcinu í anda gullna sniðsins, svo að úr
verður sannfærandi og svipmikil heild, jafn-
vel örþunnar skýjaslæðurnar em teknar í
þjónustu myndbyggingarinnar. Atriði sem
Jón Stefánsson átti eftir að leggja enn meiri
áherslu á i' myndum sfnum löngu seinna, en
hér var Þórarinn fmmkvöðull. Línurnar
sem skera forgmnninn vinna svo með skýja-
drögunum, styrkja myndbygginguna og
Ieggja um leið áherslu á fjarlægðirnar sem
agnarsmá hrossin árétta enn frekar. í þá
vem býr málarinn til sjónræna fjarvidd, sem
áhorfandinn meðtekur og skynjar með
hverri taug.
Myndin er fyrir margra hluta sakir
merkileg, mun vera með fyrstu máiverkum
sem Þórarinn lýkur við eftir að heim kom
frá námi, þar að auki inniber hún svo margt
sem gefúr tilefni til nokkurra hugleiðinga.
Auðséð em vinnubrögð hins skólaða mál-
ara og jafnframt áhrif danskrar landslags-
hefðar, þó meira arfsins frá gullaldarmál-
verkinu danska en öðm úr samf imanum,
einnig að gerandinn að baki er mikill hæfi-
leikamaður í sínu fagi. Þórarinn mun er svo
var komið sögu hafa haft fullan hug á því að
helga sig málverkinu í einu og öllu, má næst-
um lesa þennan ásetning hans úr vinnu-
brögðunum, þvi nú skipti öllu að taka hlut-
ina föstum tökum. Hann hafði málað
nokkrar myndir af dönsku landslagi áður en
hann hélt heim og þar birtist einnig þessi
tæri einfaldleiki og hugarró sem var í ætt
við margt hið besta í danskri málaralist tím-
anna. Alls ekki ósvipað og fram kemur í
landslagsinyndum Christen Kabke (1810-
48) og hins þrem árum eldri Vilhelms
Hainmershöi (1856-1916), sækir uppruna
sinn jafnt til þýskrar rómantfkur og Hol-
lendingsins Jan Vermeers (1632-75), þó að
sennilegast hafi í báðum tilvikum verið um
óbein áhrif að ræða meður því að þeirra sá
víða stað í málverkum annarra. Hér er ég
öllu öðru fremur að vísa til hinnar miklu og
höfgu kyrrðar, sem er gegnumgangandi í
myndinni og hve sparlega er farið með
áhrifameðölin. Þetta einkenndi einnig
vatnslitamyndir Asgríms Jónssonar sem
hann gerði í lok áratugarins, einnig nýkom-
inn frá námi í Danmörku, svo ekki er óraun-
hæft ætla að áhrifin séu sprottin frá sömu
rótum. í báðum tilvikum sver litaspjaldið sig
um sumt í ætt við áhrifastefnuna,
impressjónismann, gengið út frá lögmáli
andstæðulitanna, hinna hreinu ogtæru
áhrifameðala, jafnvel skuggarnir skyldu
málaðir f lit, en þó öllu minna hjá Þórarni.
En hér stóðu þeir Þórarinn og Ásgrímur
frammi fyrir því, að þeir voru að mála allt
annað landslag við allt önnur skilyrði en
þeir í útlandinu. Og þegar menn eru að
henda þá grunnhyggnu athugasemd á lofti,
að alltaf sé gott veður í myndum þeirra
verður ekki litið fram hjá því, að þeir voru
að mála form landsins við bestu möguleg
skilyrði, ekki veðrabrigðin, en þó með
áherslu á hin kláru og gagnsæju birtumögn
norðursins. Það varð svo síður gert í rign-
ingu, slæmu skyggni eða þoku, allt annað að
baki hjá þessum frumkvöðlum okkar en að
þeir væru að mála stofumálverk, enda
myndir þeirra mikið nýjabrum á heimaslóð-
um, torskilin og framandi líkt abstraktmál-
verkinu síðar meir. Til frásagnar, að Þóra-
rinn virðist þannig ekki hafa selt eina
einustu mynd á sýningu í Góðtemplarahús-
inu í september 1906, og tók þá til þess ráðs
að efna til uppboðs á þeim f október. Þetta
voru þó myndir sem hann málaði f hálendis-
ferð um sumarið og þar voru á meðal ann-
arra, hið naínkennda og gullfallega mál-
verk; Stórisjór og Vatnajökull. Þeir
Ásgrúnur voru báðir mjög samkvæmir list-
rænu uppeldi súiu, öllum þeim áhrifum sem
þeir höfðu orðið fyrir í Danmörku, og jafn-
framt trúir næsta umhverfi sínu og tíða-
randa, en Ásgrúnur nær nýjum og ferskari
straumum. Landið var stórum meira ævin-
týri en það er í dag, einkum fyrir hinar
miklu vegalengdir, fjöll fimindi óbrúaðar ár
og stórfljót, og að farartækin voru einungis
hesturinn og fætumir. Það var kannski erfið
dagleið sem menn fara á klukkutfma í bíl er
svo er komið og tók nokkra sólarhringa að
komast til Akureyrar sem tekur okkur ein-
ungis 40-50 mfnútur í flugi, vel að merkja.
Litla olíumálverkið, Stóri Dfmon, nálgast
að vera opinbemn fyrir einfaldleika sinn og
naumhyggju og er fyrir margt sértæk perla
á ferli Þórarins B. Þorlákssonar, fslenzkri
listasögu um leið. Segir nokkra sögu um
hvað hefði getað orðið úr þessum hæfíleika-
manni hefði honum auðnast að helga sig
málaralistinni, halda jafnfast um pentskúf-
inn, horfa ámóta vonglöðum augum fram
veginn, og þennan bjarta íðilfagra sumar-
dag á morgni aldarinnar.
Bragi Ásgeirsson
StírsK.emmtíie^ bafoasjninj)
e-rtjt- N„nni oiar.sdíttuf

BJoRM i M
* * íiiensNf d9nsr|oK.K.urjnn
Laugardag,
25. nóv
Laugardag,
2. des
Sunnudag,
3. des
iLaugardag,
9. des
Sunnudag,
10. des
•Klukkan 14
á Litla svidi
Borgar-
leikhússins
Adeins
fimm
sýningar
Miðasala
568 8000
u
Island undir hvolfþaki
Þusaldarhvelfingar
London. Morgunbladið.
HALDINN verður íslandsdagur í
Þúsaldarhvelfingunni í London í
dag og nefnist Iceland World Stage
Day. Dagskráin hefst klukkan kort-
er yfir ellefu með tveimur tuttugu
mínútna dagskrám, fyrst mun ís-
lenski kórinn í London syngja ís-
lensk lög bæði hefðbundin og nýrri
verk. Síðan flytja einsöngvarar
nokkur einsöngslög. Stjómandi
kórsins er Gunnar Benediktsson.
Þessi dagskrá verður flutt á aðal-
sviði sýningarhallarinnar á undan
skraut- og loftfimleikasýningunni
sem er haldin tvisvar á dag og verð-
ur dagskráin endurtekin klukkan
hálfþrjú í eftirmiðdaginn á undan
seinni sýningunni.
Kórfélagar em nú í óða önn að
reyna að útvega sér íslenska bún-
inga því meiningin er að sem flestir
skrýðist honum.
ísland kynnt
með ýmsum hætti
Síðan verður ísland kynnt með
ýmsum hætti, Guðrún Nielsen
myndhöggvari hefur unnið nokkrar
höggmyndir sérstaklega fyrir sýn-
inguna og verða þær til sýnis á af-
mörkuðu svæði og verða stórar
landslagsmyndir frá íslandi í bak-
grunninn. Það er Ferðamálaráð sem
leggur þær til og einnig þá átta þús-
und auglýsingabæklinga sem verður
dreift til sýningargesta og Flugleið-
ir leggja til myndbönd með kynn-
ingarefni um land og þjóð sem
munu vera í gangi allan daginn.
Þetta framtak er styrkt af ferða-
málaráði og Egilssjóði Skallagríms-
sonar, en sá sjóður var stofnaður af
íslenskum fyrirtækjum sem starfa á
Bretlandi til að efla kynningu á ís-
lenskri menningu og listum. Þó að
Flugleiðir leggi til myndböndin þá
má nafn þeirra hvergi koma fram
vegna samninga sem Aldamótakúp-
ullinn gerði við British Airways, en
þeir hafa styrkt kúpulinn með mikl-
um fjármunum gegn því að engin
önnur flugfélög verði orðuð við
hann.
Það er sendiráðspresturinn séra
Jón A. Baldvinsson sem hefur staðið
í skipulagningu íslandsdagsins í
Aldamótakúplinum.