Dagblaðið Vísir - DV - 27.11.1982, Blaðsíða 24

24
Bækur og békasöfnun XI
DV. LAUGARDAGUR 27. NOVEMBER1982.
KIÞÍjttðCð
^apante ttte ab Ijallfca fab fcttt gtetbcft 03 ptattmt'
pccr mn 23ebaní»íi a %\meMc$a SPwmt
pqngt/ QUWWD M* DCC* XXIV* Q
frticff a ^ooíuw t SítaKfaöaí/ %p flWarfcíni 2íriioðöðí©í)W*
Ci(«9Mt
p^<29í5r?S9?©5(Pí.
NUM* 1«.
NNOM* DCC* XXIV* þaíJ viíi* %utW a %tmat'
Jíqu íDyöfðar / ptgat foroiD oar pprr flWiDöag f
03 #r« íoðroaDuríú |3atQ Vidalin fcapfci loafíö ^rfnfiía
'£>rifoar ftl ívgttttu / @pnrfpurf 09 ffnöf uirt £>9náiö / aö
oifa^ooif ieðmnöurrú aö 9?oröaiíoð 33effafí Oööur ©iguröofott
fororú vare fil pifngfem/ föa Vicc'SogmaÖurrff Íðmíöfp porffe(n9
fon/ 09 frro ípaú oarö þeff vfof aö fpöorugur þeitta fomefí vcere / tigt
2ímfroaöuriú röa nocfrcr ftongffno íSrþírnfrr/ fptet ulafí Vicctteg*
mafíefí ©unan 09 2tuf?aff flíicís fiút / CanöþQngo ©tríparafí ©ið#
otrö @i9uröofon/o9 ©pfluroaffrfí ap COfwta pffnge potfitin 0igurö$
fon: £rifaöe Cogroaöuren Vidalín flfoöa ftf greinöra noaíœ9ra fiooö*
ra C0?ana / 09 fpuröi paf f/vett þaö vtert ntiö ptítta flfmöi / aö Qaff
fu f 1 íeg< pqngttif nu fo jfiro oaflaööf rr* peitf cpfomf aörum fiooö*
Titilsíða Alþingisbókar.
Titillinn sr (með breyttri stafsetningu);
Alþingis bókin hafandi inni að halda það sem gerðist og fram fór innan vóbanda á almennilegu öxarár þingi
árið 1724. Þrykkt á Hólum í Hjaltadal af Marteini Arnoddssyni.
Síðasta
prentsmiðjuöld
biskupanna
Þegar síðast var frá horfið var
lokið mjög lauslegri umsögn um
prentun bóka í Skálholti á vegum
Þórðar biskups Þorlákssonar, er
stóð yfir á árunum 1686—97. Enda
þótt af mörgu öðru væri að taka varð
að láta við það sitja sem fyrr í þessu
stutta yfirliti yfir framvindu íslenzks
prentverks. Á þessum árum endur-
bætti Þórður prentsmiðju sína mjög,
fyrst og fremst með nýju letri og
annarri bókaprýði, enda þykja Skál-
holtsbækur vandaöri að frágangi og
útliti en bækur Hólabiskupanna næst
á undan, þeirra Þorláks og Gísla.
Viðdvöl prentsmiöjunnar í Skálholti
varð hinsvegar ekki löng og nú
skammt til þess, er hún var að nýju
flutttilHóla.
Brynjólfur Þórðarson
eignast prent-
smiðjuna
Við andlát Þórðar biskups 16. marz
1697 eignaðist sonur hans,
Brynjólfur, prentsmiðjuna. Hann
var þá aðeins 16 ára og því enn all-
langt þar til vænta mætti bókaútgáfu
á hans vegum. Fór því svo, að prent-
verkið stóð ónotað í Skálholti um
tíma, en var síðan flutt að Hlíðar-
enda í Fljótshlíð, þar sem Brynjólfur
Þórðarson bjó. Hann mun hinsvegar
hafa haft hug á aö halda áfram þar
sem faðir hans hafði frá horfiö, því
aö fjórum árum síðar 1701 fékk hann
staðfestingu konungs á fyrri prent-
smiðjurekstri og útgáfu bóka, auk
þess sem hann tryggði sér prentara
til starfans. Til þess kom þó ekki.
Hólabiskup kaupir
prentsmiðjuna
Árið 1703 leitaði Bjöm Þorleifsson
Hólabiskup eftir að fá prentsmiðjuna
keypta, og náöist um það samkomu-
lag. Var hún flutt norður þá um
sumariö. Þegar hér var komið sögu
hafði prentverkiö ekki verið starf-
rækt í sex ár og því að sjálfsögöu
engar bækur verið útgefnar á Islandi
á því tímabili. Jafnframt varsautj-
ánda öldin liðin og ný hafin, hin síð-
asta er biskupar landsins réðu yfir
prentun og útgáfu bóka í landinu. Er
því rétt að líta aðeins yfir farinn veg.
Rit sautjándu
aldar
I riti Halldórs Hermannssonar yfir
17. aldar bækur og smáprent, sem
áður hefur verið vitnaö tií sem helzta
heimildarrits um þetta tímabil,
getur hann þess i formála (bls. XI),
að þar séu skráðir sem næst 255 titl-
ar, þar af 196 rit prentuð á íslandi og
59 erlendis, en um þau verður ekki
fjallað hér að sinni. Af 134 Hólabók-
um eru jafnframt 27 taldar glataðar,
en meðal þeirra 7 mjög vafasamar.
Af 62 Skálholtsbókum er ein talin
glötuð. Síðan virðist fátt hafa komið í
leitirnar, þar sem í viðbæti útg. í
Islandica, Vol. XXIX, (bls. 71—77)
kemur engin ný bók fram, aöeins 15
bæklingar og annað smáprent, allt
útgefið erlendis að undantekinni
einni æviminningu frá Skálholti 1696.
Þá telur Pétur Sigurðsson til
viðbótar fjögur sautjándu aldar rit í
Árbók Landsbókasafns Islands 1952,
(bls. 73—79), þar af tvö prentuð
erlendis en tvö hér á landi, á Hólum
1674 ogíSkálholti 1693.
Prentun hnignar
á 18. öld
Frá því er prentun hófst hér á landi
á dögum Jóns Arasonar voru nú liðin
rúm 170 ár og verður ekki sagt að
mikil reisn hafi verið yfir þeirri
starfsemi yfirleitt, enda þótt á því
hafi verið nokkur frávik svo sem á
dögum Guöbrands biskups Þorláks-
sonar og síðar, er Þórður Þorláksson
gerði tilraun til að hefja prentun til
vegs í Skálholti. Ýmsir hafa látið í
ljósi það álit, að prentsmiðjan heföi
betur verið áfram þar í umsjá hinna
mikilhæfu lærdómsmanna, er lengst
af sátu á biskupsstóli syðra á
átjándu öld, en því hafi ekki verið til
að dreifa á Hólum. Hefur þetta tíma-
bil því oft verið taliö hið ömurlegasta
i prentsögu okkar.
Björn Þorleifsson
Björn Þorleifsson hafði tekið við
biskupsembættinu 1697, en sem fyrr
segir festi hann kaup á prentverkinu
1703. Var vel af stað farið, byggt nýtt
prenthús og þar sköpuö góö starfs-
skilyrði. Naut þeirrar aðstöðu þó
ekki lengi, þar sem lítiö var sinnt um
viðhald og endurnýjun tækja og
áhalda, og ekki bætti um, er hluti af
þeim varð fyrir skemmdum við
bruna biskupsstofu undir lok
embættisára B.Þ., 1709. Á hans tima
voru þó prentaöar ýmsar bækur, að
sjálfsögðu aðallega guðsorðabækur
eins og áður. Mun þar trúlega lengi
minnzt 6. útg. Passíusálmanna 1704,
sem biskup gerði smávægilegar
breytingar á, en hlaut lítið lof fyrir,
jafnvel sagt að um þær hefðu verið
kveðnar háðvísur af ýmsum. Þá
voru prentaðar á þessu tímabili tvær
útgáfur af Jónsbók, 1707 og 1709,
hinni fomu lögbók Islendinga, sem
fyrst var prentuð á Hólum 1578 og að
nýju 1580 sem áður getur. Er Jóns-
. bók talin vera fyrsta bók prentuð á
Islandi um veraldleg efni, og var hún
ljósprentuð í útgáfunni „Monumenta
Typographica Islandica”, Vol. in,
Kaupmannahöfn 1934
Steinn Jónsson
Bjöm Þorleifsson biskup andaðist
fyrri hluta árs 1710 og varð þá næst
biskup Steinn Jónsson, vígður 1711,
en tók við embætti næsta ár 1712. Þar
sem fyrirrennari hans hafði verið
talinn eigandi prentverksins á
gmndvelli fyrrgreindra kaupa af
Brynjólfi Þórðarsyni varð það nú
eign ekkjunnar Þrúöar Þorsteins-
dóttur, dótturdóttur Þorláks biskups
Skúlasonar. Hinsvegar var hinum
nýja biskupi boöið prentverkið til
kaups og náöist um það samkomulag
á sama hátt og fyrr hafði verið, að
hann sjálfur var talinn eigandi þess.
Ekki var máli þessu þó þar með lok-
ið, því að um 10—12 ámm síðar var
það tekiö upp að nýju og þá á þann
veg, að telja bæri að prentverkið
væri eign Hóladómkirkju samkvæmt
upphaflegri arfleiðsluskrá Guð-
brands biskups Þorlákssonar. Urðu
af þessu mikil málaferli milli Steins
biskups og Brynjólfs Þórðarsonar,
sem hér verða ekki rakin. Enduðu
þau þó með fullum sáttum milli aðila
þannig aö B.Þ. afsalaði sér og sínum
afkomendum öllum rétti til prent-
smiðjunnar, er framvegis skyldi
vera ævarandi eign Hóladómkirkju.
Visast um þetta mál enn á ný til
PrentiistarsöguK.J. (bls. 60—64).
Bókaútgáfa Steins
Ekki verður sagt að mikil umsvif
hafi verið í bókaútgáfu Steins
biskups, þrátt fyrir langt embættis-
skeið hans. Að frátöldum Alþingis-
bókunum, en af þeim komu út 20 á
þessu tímabili, voru eingöngu
prentaðar guösorðabækur, mest
endurprentanir á fyrri útgáfum s.s.
fjórar útgáfur af Passíusálmunum
(7.—10.), eða nýjarþýðingar.
Steinsbiblía
Meðal hinna síðarnefndu má nefna
biblíu þá er biskup gaf út áriö 1728 og
jafnan er við hann kennd, Steins-
biblíu, en það var þriðja útgáfa
biblíunnar á íslenzku á eftir biblíum
þeirra Guðbrands og Þorláks.
Heldur þykir hún, hinsvegar, óvand-
aðri að frágangi og máli hinum fyrri,
enda þótt hún standist vel samjöfnuð
viö flestar aðrar bækur átjándu
aldarinnar aö prentun og annarri
gerð.
Böövar Kvaran
skrifar um
bækur og
bókasöfnun
Vídalínspostilla
Það rit sem þó ber hæst á þessu
timabili er svonefnd Vídalínspost-
illa, Húspostilla Jóns Þorkelssonar
Vidalins, biskups i Skálholti á
árunum 1698—1720, sem nú kom út í
fyrsta sinn á vegum embættisbróður
hans á Hólum í tveim bindum 1718—
20 og síðar í 2. og 3. útg. 1724—26 og
1736—38. Var Jón hinn mesti lær-
dóms- og fræðimaður, sem hann átti
kyn til, en hann var sonur Þorkels
Arngrímssonar, lærða, sem áður
hefur verið getið, og síðar mun koma
betur við sögu. Þorkeli faðir Jóns var
hinsvegar „óvenju fjölmenntaður,
hafði auk guðfræði lagt stund á
læknisfræði í Kaupmannahöfn og
Hollandi.” Er raunar talið, að hann
hafi fyrstur Islendinga stundað
háskólanám í læknisfræðum.
Engin tök eru hér að gera verðug
skil þessu merka riti, sem talið er
vera „stórbrotnasta verk íslenzkrar
kristni í óbundnu máli.” Er ekki of-
mælt, þótt sagt sé, að Postillan hafi
verið eftirlætisrit íslenzku þjóöarinn-
ar og ómissandi við hina hefðbundnu
húslestra hennar, enda talið að hálfri
annarri öld eftir fyrstu útkomu hafi
hún verið í eigu nær allra heimila
landsins.
Alls 14 útgáfur
Af henni komu nokkuð reglulega
þrettán útgáfur, þar af 10 á Hólum,
en 3 í Kaupmannahöfn, hin síðasta
þeirra 1838, ávallt í tveim hlutum að
undantekinni 4. og 12. útg., en þá
kom síðari hlutinn ekki út. 13. útg. af
fyrri hlutanum fylgdi því 11. útg. af
hinum síöari, enda þótt á honum
standi 12. útg. Að lokum kom 14. útg.
út I Reykjavík árið 1945, sem því var
jafnframt 12. útg. af síðari hluta.
Formáli síðustu
útgáfunnar
Er ástæða til að vekja athygli á
formála sér Páls Þorleifssonar á
Skinnastað fyrir þeirri útgáfu þar
sem hann gerir grein fyrir verkinu
og höfundi þess á áhrifamikinn hátt
og m.a. eftirfarandi samanburð á
fyrri hliöstæðum ritum: „Þau
prédikanasöfn, sem notuö voru fyrir
þennan tima, voru þýdd og urðu
bragðdauf hjá tilþrifum meistarans,
en honum stóð þá enginn norrænn
prédikari jafnfætis. I fyrsta sinn
brýtur íslenzkur andi þar til mergjar
sannindi kristinnar trúar í óbundnu
máli og það með þeim ágætum, að
hann mun mega telja meðal fremstu
prédikara kristninnar. ”
Lúðvík Harboe
Eftir lát Steins biskups Jónssonar
var ekki skipaður biskup á Hólum
um tíma, en Lúðvík Harboe, síðar
biskup á Sjálandi, útnefndur eftir-
litsmaður með kirkju- og kennslu-
málum landsins og aösetri á Hólum.
Var þá jafnframt Skúli Magnússon,
síðar landfógeti, en um þessar mund-
ir sýslumaður í Skagafjarðarsýslu,
skipaður ráðsmáður staöarins og þar
með prentsmiðjunnar. Gekk hann
fram í því starfi með alkunnum
dugnaði, jók prentun til muna frá því
áður hafði tíökazt, til þess að fá fram
verðlækkun bókanna og um leið
meiri útbreiöslu þeirra. Ekki var þó
frekar en oft áður um áhugaverð
viðfangsefni að ræða, og verður
þeirra því ekki getið.
Böðvar Kvaran