Dagblaðið Vísir - DV - 28.03.1987, Page 26

LAUGARDAGUR 28. MARS 1987.
26
Islensk tunga
DV
Öllum verða okkur á mistök við
og við. Sem betur fer eru mistök
vor mismunandi stór og hafa þar
af leiðandi misvondar afleiðingar.
Sumir þurfa að burðast með af-
leiðingar mistaka sinna gegnum
heilt eða hálft lífið, einstaka tekst
að leiðrétta mistök sín og sumir eru
einfaldlega dæmdir úr leik, eins og
dæmin sanna.
Að sýna iðrun og yfirbót var í
gamla daga talin dyggð og greiddi
mönnum leið til eilífi-ar himnavist-
ar. Þetta heitir nú á dögum sjálfs-
gagnrýni. Hún beinist oftast að því
að menn grufla í því hvort mistök-
in hafi í raun verið mistök eða
hvort ástæðan sé ekki illska, öfund
og illgirni annarra manna. Þannig
tekst mönnum oftast að hvítþvo
sjálfa sig; ekki til að eiga greiða
leið í himin nn heldur til að halda
stöðu sinni og reisn hérna megin
grafar.
Mistök eru mismunandi stór og hafa þar af leiðandi misvondar afleiðingar. Einstaka tekst að leiðrétta mistök
sín og sumir eru einfaldlega dæmdir úr leik, eins og dæmin sanna.
rímið í hinni útgáfunni (hausum-
hnausum) er vafasamt ofanálag við
stuðlana.
Að öðru leyti er ekkert frekar um
þetta að segja.
Að bera í bakkafullan lækinn
Ekki ætla ég að skipta mér af
rifrildinu í Sjálfstæðisflokknum,
enda kemui' mér það ekki par við.
En eftir að búið var að afgreiða
Albert sem ráðherra gat Þorsteinn
þess að „ekki yrði vegið í sama
knérunn tvisvar sama daginn".
Þetta frasga orðatiltæki kemur
fyrir í Njálu og þar notar Njáll
það. Þá er hann að vara við vin
sinn, Gunr ar á Hlíðarenda. Hann
hafði drepið mann og dræpi hann
afkomanda hans væri hann búinn
að vega í sama knérunn tvisvar og
það mundi leiða til bana hans.
Þetta fréttu óvinir hans og hög-
I dag rignir mistökum
Maðurinn er nú einu sinni eini
lygarinn á jörðinni.
En hvað um það. Of seint er að
iðrast eftir dauðann og hvítklæddir
englar hafa enga þörf fyrir sjálfs-
gagnrýni því þeir hafa höndlað
eilífa sælu.
Samheiti mistaka
íslensk tr.nga á mörg orð yfir
mistök. Þessi orð hafa mismunandi
blæbrigði cg misjafnan þunga í
merkingu. Þegar ásökunum rignir
yfir mann vegna meintra mistaka
er hollt og gott til þess að vita að
unnt er að kalla þau ýmsum nöfn-
um.
Ég nefni nokkur orð: glappaskot,
yfirsjón, glapræði, axarskaft, asna-
stykki, asnastrik, heimskupör,
heimska, afglöp, skyssa, misræði,
mistæki, villa, víti, feill, klaufa-
skapur, fljótfærni, ógætnisvilla,
handvömm.
Hvers vegna haldiði, ágætu les-
endur, að íslenska búi yfir þessari
fjölbreytni í orðaforða? Er það
vegna fjölda mistaka í landinu? Er
það vegna ])ess að íslendingar eru
meiri væluíjóar en aðrar þjóðir?
Er það vegna þess að íslendingar
vorkenna sjálfum sér meira en aðr-
ir og þurfa að barma sér með
tilheyrandi orðaforða?
Svari hver fyrir sig eftir eigin
smekk. Fyi-ir mér vakir bara að
benda á fjolbreytni tungunnar og
hvetja menn til að notfæra sér
hana.
Rétt skal vera rétt
í síðasta þætti fjallaði ég um
íslensk tunga
Eiríkur Brynjólfsson
orðalagið „hann rignir kýrhausum
og klakalinausum/torfum". Ég
setti þar frían vafasama tilgátu um
að uppruna þessa væri að leita í
kveðskap þar eð orðalagið myndaði
rétt ort fyrista eða þriðja vísuorð.
Þessi tillaga var meira en vafa-
söm, hún er röng.
Þorsteinr frá Hamri hringdi í
mig og benxi á að títtnefndar setn-
ingar gætu ekki staðið sem rétt ort
ljóðlína.
Skýringiri: Báðir stuðlar standa
í lágkveðum og slíkt meinar brag-
fi-æðin okkur.
Þorsteinr var á hinn bóginn sam-
mála mér í því að útgáfan „hann
rignir kýrhausum og klakatorfum"
væri líklegri til að vera eldri því
uðu máluni á þann veg að Gunnar
vó tvisvar í sama knérunn sem
varð hans dauðadómur.
Orðið knérunnur þýðir ættlegg-
ur, ættarlíaa. Að vega (höggva) í
sama knérunn er því að vega tvo
menn sömu ættar. Síðan fær orð-
takið víðari merkingu, þ.e. þá að
gera sama miskann tvisvar, vinna
sama óþurxtarverkið tvisvar.
Og þá er það um strákinn sem las
Njálu í skcla. Orðið knérunn vafð-
ist fyrir honum og hann bjó til
nýja útgáfu: að vega tvisvar í sama
hnérör.
Að svo rnæltu kveð ég og óska
öllum náðugra daga, guðsblessun-
ar og vona að þið hættið þessum
helvítis laugardagsfylliríum.
Vísnaþáttur DV
V ísnagripd ieil .d iiráA kureyri

Svona þættir
Hvernig verður svona vísnaþátt-
ur til? Ég veit ekki hvernig aðrir
menn, sem við slíka smíði fást,
vinna, það er eflaust einstaklings-
bundið. Ég skal með nokkrum
orðum segja frá mínu vinnulagi.
Þess er fyrst að geta að manni
er ætlað visst rúm, nokkurn veginn
upp á línu. Þátturinn má hvorki
vera of stuttur né langur. Þess
vegna verður handritspappírinn
alltaf að vera sá sami. Ég hef alla
mína ævi verið handgenginn bók-
um, tímaritum og blöðum og alls
konar söfnum. Ég hef skrifað hjá
mér, á litla og stóra miða og í
minnisbækur, alls konar vísur og
upplýsingar um þær og höfundana.
En það eru áratugir síðan ég hætti
að geta lært vísu utan að, hvað þá
kvæði. Ég verð eins og staður hest-
ur ef ég er spurður um vísu eða
erindi í kvæði, sem ég sjálfur hef
ort, að ég ekki tali um ef um aðra
höfunda er að ræða. En ef ég var
látinn heyra eitthvað og spurður
hver hefði ort gat ég fyrr á tíð sagt
hver hefði ort og hvar það stæði.
Með árunum hef ég orðið staðari
en áður en þegar ég var ungur gat
ég séð fyrir mér kvæði og vísur á
blaðsíðu eða í tímaritshefti og var
furðu fljótur að finna það á söfnum
sem ég leitaði að. En til gamans
skal ég geta þess að aðeins einu
sinni á ævi minni var ég, ásamt
nokkrum skólafélögum, látinn sitja
eftir í tíma. Og kennarinn sat yfir
okkur uns allir gátu þulið kvæðið
sem okkur var sett fyrir að læra
heima. Það var að þessu sinni, Ég
elska yður þér íslandsfjöll, eftir
Steingrím Thorsteinsson. Ég lærði
það auðvitað. Fóstri minn orti og
var vísnasjór. Þegar hann var að
verða níræður dvaldist hann á
heimili mínu hér syðra og beið eft-
ir spítalaplássi. Hann lét mig þá
heyra vísur sem ég hafði ort innan
við fermingu og var sjálfur búinn
að gleyma. Nú styðst ég við mikil
söfn sem ég hef skrifað upp á langri
ævi og fer auk þess í gegnum þó
nokkrar bækur í viku hverri til
þess að leita. Sumar vikurnar finn
ég ekki eina einustu vísu sem ég
er ánægður með, stundum þarf ég
að fara niður á Landsbókasafn
vegna eins orðs eða ártals.
Ég verð að hafa marga þætti í
smíðum í einu. Þeir koma svo af
handahófi þegar þeir eru tilbúnir.
Ég hef oft beðið fólk að senda mér
bréf. Ég er þakklátur þeim sem
slíku kvabbi sinna, en þeir mættu
vera fleiri. Ég nota ekki allt sem
sent er, en oftast eitthvað af því.
Kreppuskáldin eldast
Kristján frá Djúpalæk Einarsson
varð sjötugur á síðasta ári. Hann
verður að teljast Austfirðingur, en
víða hefur hann verið og lengst á
Akureyri, fengist mest við ritstörf
um dagana en líka verið bóndi,
verkamaður og kennari, menntast
Vísnaþáttur
í skólum á Eiðum og Akureyri en
mest af bóklestri, eins og margir
rithöfundar kreppuáranna. Hann
hefur frá fyrstu ljóðabók sinni 1943
verið meðal kunnustu og vinsæl-
ustu skálda landsins. Hér tek ég
þrjár vísur úr bók hans Við brunn-
inn, 1960. Það heitir Gjöf.
Það getur ekki gleði minni, en þrá
að ganga huga tómum
um vegu dags, er síðla reis úr sjá,
án söngs, án ilms af blómum.
En ég sem þekkti lífsins týnda tón,
er tóku nornir gramar,
hinn gráa morgun sé með nýrri sjón,
og sakna einskis framar.
Því niðri í tómsins djúpu, dimmu gröf,
einn draum mér eilífð sendi.
Og snauðri sál var aldrei gefin gjöf
jafn góð, úr ríkri hendi.
Einar Kristjánsson frá Hermund-
arfelli hefur varla verið jafnlengi
Akureyringur sem Kristján. Hann
er frá Þistilfirði, fimm árum eldri
en Kristján, uppflosnaður bóndi
eins og hann, en hefur í áratugi
verið húsvörður við skóla á Akur-
eyri. Þar komst hann strax í
snertingu við útgefendur og prent-
smiðjur. Fyrsta bók hans kom út
1952 og hét Septemberdagar,
skemmtilegar smásögur. Samnefnd
bókinni var alvarleg saga, óvenj-
usnjöll, eins og smásögur verða
bestar. Hann varð svo margra bóka
höfundur. Síðast ritaði hann sjálfs-
minningar. Loks varð Einar frægur
fyrir útvarpsþætti sína og mun
hann senn hefja þá aftur með góðu
samstarfsfólki. Þessar fallegu vor-
minningavísur eru eftir Einar.
Þú vaknar um vorljósa morgna
er vindblærinn andar hlýtt.
Og enn skeður undrið foma,
sem alltaf verður nýtt.
Og söngfuglinn seiðinn magnar
og svipt er af brumi hlíf,
og vordagsins frelsi fagnar
hið frjóa, unga líf.
Nú vekur hinn vermandi kraftur
þær vonir, sem féllu í dá.
Þú fmnur hið innra aftur
æskunnar týndu þrá.
Önnur kynslóð
Óttar heitir einn af sonum Einars
frá Hermundarfelli. Hann er
menntamaður og kennir á Akur-
eyri. Einhvem tíma skaut einhver
að mér þessum vísum og eignaði
honum:
Elsku litla ástin mín,
auðnustjarnan bjarta.
Augna þinna áfengt vín
yljar mínu hjarta.
Eftir fárleg fyllirí
feigra vona minna,
dásemd væri að drukkna í
djúpi augna þinna.
Lýk svo gripdeildum mínum á
Akureyri að þessu sinni með því
að hrifsa til mín eina góða vísu af
mörgum eftir Kristján frá Djúpa-
læk sem lengi hefur verið tryggur
Akureyringur:
Þó að andi Kári kalt,
krýni landið fönnum,
þér mun standa þúsundfalt
þyngri vandi af mönnum.
Utanáskrift:
Jón úr Vör,
Fannborg 7,
Kópavogi.