Dagblaðið Vísir - DV - 02.05.1988, Blaðsíða 32

44
MÁNUDAGUR 2. MAÍ 1988.
Meiming__________________________________________________________pv
1)
Orðhvöt, orðheppin
og ósérhlífin“
Inga og Halldór Laxness í Nizza áriö 1935.
þeirra og síðar gifting, en áður en
Silja Aðalsteinsdóttir - I aðalhlutverki -
Inga Laxness, 255 bls. Mál og menning,
1987.
Einn er fastur liður í jólahaldi
íslendinga og hefur verið nú um
sinn. Þá á ég ekki við kirkjugöng-
ur, heldur allt tilstandið kringum
jólabækumar, jólabókaílóðið kalla
þeir það. Það þykir sumum sjálf-
sagt hálfgert seinlæti að fara að
gera eina helztu jólabókina frá 1987
að umræðuefni kringum sumar-
daginn fyrsta. „Kemst, þótt hægt
fari,“ sögðu þeir gömlu, og lengi
hefur staðið tíl að gera minninga-
bók Ingu Laxness hér nokkur skil,
en með hækkandi sól verður stund-
um gert það, sem virtist torvelt á
ýh.
Mér þótti, þegar er ég fór að lesa
bókina, að hér væri um töluvert
áhugavert rit að ræða.
Sennilegt þykir mér, að þetta sé
ein fyrsta ef ekki fyrsta minninga-
bókin um lífið í Reykjavík, þar sem
horft er á það frá sjónarmiði efn-
aðrar og menntaðrar borgarastétt-
ar, raunar yfirstéttar, ef hægt er
að tala um slíkt í þeirri Reykjavík,
þar sem sögumaður ólst upp.
Það eru heldur ekki margir, sem
lýst hafa þeim merkilegu árum
miili 1920 og 1930, sem mér hefur
fundizt einn merkilegasti áratugur
okkar sögu, ekki sízt í Reykjavík,
þegar menn hættu að mestu að
nota hrákadalla og uppgötvuöu, að
heimsmenningin væri ekki með
endalaust lögheimih í Kaupmanna-
höfn. Er ekki meö því verið að
vanmeta merkUeg og raunar ómet-
anleg menningaráhrif frá þeirri
tumprúðu horg.
Lærifaðir íslenskra
lögfræðinga
í bók Ingu kemst maður í tölu-
vert mikla snertingu við þetta
tímabil og að sjálfsögðu tímabiUn á
undan og eftir, en það er ekki eins
mikið nýnæmi.
í fyrsta hluta bókarinnar segir frá
æskuárunum eins og við má búast.
Þar er að finna ákaflega fróðlega
og skemmtilega frásögn af hennar
merka föður, dr. juris Einari Ar-
nórssyiú, er var um áratugi
óumdeildur lærifaðir íslenzkra lög-
fræðinga, fyrst sem kennari við
lagaskólann, síðar háskólann og
síðar óbeint sem hæstaréttardóm-
ari og jafnframt afkastamikiU
rithöfundur á sviði lögfræði.
Stjómmálaafskipti hans vom tölu-
verö, hann sat bæði í bæjarstjóm
og á Alþingi, varð síðastur manna
(1915-1917) ráöherra íslands og var
á efri árum kvaddur til að taka
sætí í utanþingsstjóminni 1942.
Hann átti sætí í sambandslaga-
nefndinni 1918 og átti mikinn þátt
í þeim úrsUtum, er þá feng-
ust.
Margt fleira mætti hér nefna, en
því er þetta sérstaklega tíundað
hér, að mér þykir ekki mega drag-
ast lengur að rituð verði ævisaga
Einars og þá ekki sízt með tUUti tíl
lögfræðistarfa hans. Stendur það
engum nær en íslenzkri lögfræð-
ingastétt að eiga frumkvæði að
slíku.
Ekki get ég sagt, að ég hafi þekkt
Einar Amórsson neitt, skipti að-
eins fáum orðum við hann um
dagana. Hann vaktí ekki sérstaka
athygU á götu nema helzt vegna
þessa mongólska yfirbragös sem
hann hafði og Inga minnist meðal
annars á. Hann var hégómalaus í
meira lagi. Inga segir frá því, er
foreldrar hennar vom að fara í ein-
hverja merkisveizlu og móðir
hennar búin að festa einhvem
slatta af orðum á kjóljakka Einars.
Þegar hann varð þessa var, reif
hann allar orðumar af jakkanum.
Á myndum frá lýðveldisstofnun-
inni 1944 fæ ég ekki betur séð, en
Einar sé eini ráherrann, sem ekki
hafi veriö með pípuhatt.
Hjá betri borgurum
Einar ólst upp í sárri fátækt,
brauzt tU mennta af miklu kappi
og lauk einhveiju hæsta, ef ekki
hæsta, lögfræðiprófi íslendings við
Hafnarháskóla.
Einar komst fljótt tíl góðra efna
enda útsjónar- og ráðdeUdarsamur
í senn, og saga Ingu ber þess glöggt
vitni, að heimihslif hefur verið með
ríkmannlegra sniði, en tíðkast hef-
ur hjá svonefndum „betri borgur-
um“ á þeirri tíð. Einar lét reisa sér
stórt og myndarlegt hús á Laufás-
vegi 25 og nokkrum árum síðar
bætti hann við öðra álíka stóru,
sambyggðu. Þama bjó fjölskyldan,
en í heimUi vora lengi 10 manns
auk 2 vinnukvenna. Og fjölskyldan
átti einkabU, sem var næstum eins-
dæmi á þeim árum. Þau hjón fóru
iðulega til útíanda og höfðu bömin
með sér. Á þeim tíma þótti allflest-
um mikið ævintýri að komast tíl
ÞingvaUa einu sinni á ári eða svo,
þá var þess eitt sinn getið í Morgun-
blaðinu að Jón Ófeigsson, yfir-
kennari við Menntaskólann, hefði
um tíma dvalizt í tjaldi austur í
Þjórsárdal með flölskyldu sinni!
Kona Einars var Sigríöur, dóttir
Þorláks Ó. Johnson, þess merka
brautryðjanda í verzlunarmálum í
Reykjavík á sinni tíð, náfrænda
Jóns Sigurössonar, mikUs fram-
faramanns. Sigríður hafði áður
verið gift Ólafi Hauki Benedikts-
syni, bróður Einars skálds, en
hann lézt eftir skammvinnt hjóna-
band af slysfóram.
Inga segir á einum stað svo frá
foreldram sínum:
„Sigríður og Einar vora ólík að
upprana og eðlisfari. Hún var list-
hneigð, las mikið og hafði góðan
smekk. Hann skiptí sér ekki af list-
um og þykir skrifa þurran stfl,
hugsa meira um staðreyndir en
sefjunarmátt orðanna. Hún spilaði
á píanó, hann tefldi skák. Hún stóð
nær kirkju og trú, hún fór með
bömin sín í kirkju til skímar, hann
var Brandesarsinni frá námsárum
'sínum í Kaupmannahöfn, sótti ekki
kirkju, en átti víðsýna presta að
vinum. ... Þau vora tíldurslaus og
heimakær."
Móðins að vera
á Þingvöllum
Inga segir fóður sinn hafa verið
mjög frjálslyndan. „Við krakkamir
fengum afltaf að fara þangað, sem
við vUdum, fórum oft utan tíl
langdvalar eriendis eins og áður er
minnzt á.“ Og hún bætir við „For-
eldrar okkar ólu okkur upp sem
nútímakonur.... Kannski átti það
sinn þátt í því, að við systurnar
skUdum allar við fyrri menn okk-
ar. Ef til vUl hafa þeir ekki verið
viðbúnir til að búa með svo kröfu-
hörðum og fijálslyndum konum.
Hjónabönd númer eitt vora heit og
stormasöm. Hjónabönd númer tvö
vora farsæl."
Ég hafði mestu skemmtun og
fróðleik af þvi að lesa lýsingar af
æsku og unglingsárunum, skauta-
ferðum á Tjömina, leikjum, skáta-
lífi, ferðalögum, skólalífi,
æskuvinum og skemmtunum sem
frá er sagt í bókinni. Snemma hóf-
ust afskipti Ingu af leiklist, en eitt
Bókmenntir
Páll Líndal
helzta höfuðból íslenzkrar leUíUst-
ar var á Laufásvegi 5, þar sem
Borg-fjölskyldan bjó. Kynnin af
þeirri ágætu íjölskyldu áttu eftir
að móta mjög þriðja meginþáttinn
í ævi Ingu, eins og mér finnst mega
kalla.
Nú hefur verið greint frá fyrsta
þættinum, en nú verður vikið dálít-
ið að öðram þættinum.
„Mér finnst ég hafa þekkt Halldór
áUa mína ævi, en viö kynntumst á
ÞingvöUum, þegar ég var stelpa.
... Það var afskaplega móðins aö
vera á ÞingvöUum, ef maður gat
og hafði ráð á því. Hann var þama
í tjaldi að skrifa, en ég var með
vinkonum mínum og gisti i ValhöU
(eitt dæmið um flottheitin!). Við
HaUdór hittumst þarna á VöUun-
um, og mér hefur líklega orðið
starsýnt á hann, því hann kom að
mér með sígarettu mUU fingranna
og sagði: „VUduð þér gera svo vel,
fröken, að kveikja í sígarettunni
fyrir mig með augunum.““
Svona vora menn skáldlegir í taU
árið 1924. Nú er þaö víst Uðin tíð
auk þess nánast fyrirskipaðir
„reyklausir dagar", svo að þetta er
varla hægt lengur.
Upp úr þessu spratt trúlofun
þau giftust dvöldust þau mikið er-
lendis, raunar hvort í sinni heims-
álfu að verulegu leyti.
„Svívirðilegt níð
um þjóðina“
Það var á árunum fyrir 1930, sem
HaUdór tók að sér fyrir alvöru að
ganga fram af þjóðinni með skrif-
um sínum. Hinum ráðsettari hluta
þjóðarinnar, sem sagt algeram
meirihluta þjóðarinnar, ofbauð
gersamlega hvemig þessi ungi
maður gat leyft sér að skrifa sví-
viröflegt níð mn þjóðina og menn-
ingarástand hennar, með óguðlegu
rausi og soralegum munnsöfnuði.
Hann var á þessum tíma og lengi
síöan algerlega bannsunginn af
töluverðum hluta þjóðarinnar. Mér
virðist af samtímaheimUdum, ekki
aðeins dagblöðum, heldur meira að
segja Alþingistíðindum, að fjöldi
manna hafi misst stjóm á sér eftir
að hið mikla tímamótaverk hans,
Vefarinn mikh frá Kasmír, komst
loks á þrykk með aðstoð siðspilltra
manna og ekki var meiri reisnin á
útgáfunni en svo að bókin kom út
í heftum eins og reyfarar gerðu á
þeirri tíð. Mér dettur í hug Maður-
inn með stálhnefana og álíka Utter-
atúr.
Annars er búið nú þegar að rita
svo mikið um þessa bók og raunar
skáldið sjálft, að það er ekki á mínu
færi að auka þar neinu við. Það
vekur þó nokkra furðu mína, að í
annars tveim ágætum bókum um
HaUdór, sem út komu á síðastliðnu
ári, er varla minnzt á Ingu, í ann-
arri alls ekki og í hinni á fjóram
stöðum, svo að segja eingöngu í
sambandi við misjafnlega lukkaðar
Ijósmyndir. Báðar þessar bækur
snerta þó að meira eða minna leyti
það tímabU í ævi skáldsins, er
kynni þeirra hafa verið hafin og
þau síðar gift. Það er þó ekki vafi
á því að þau fléttast víða inn í frá-
sögnina, og það þykist ég vita, án
þess nokkuð verði fuUyrt, aö áhrif-
in frá umhverfi því, sem Inga ólst
upp í, hafa haft sín áhrif á ýmis-
legt, sem þar er ritað.
Opinber stofnun
Þótt bækur eða frásagnir af
hjónaböndum lifandi samtíðar-
fólks séu stöðugt les- og söluefni
með öðram þjóðum og sUkar bæk-
ur seljist jafiivel í mUljónaupplög-
um, hefur.Utið sem ekki kveðið að
slíku hér á landi og þær frásagnir,
sem ég man eftir, engan veginn
þannig að á þeim sé byggjandi, að
því er ég ætla. Jafnvel sá mikU
sannleiksleitandi, Þórbergur Þórð-
arson, brást að því leyti. Sumir
segja að bættur sé skaöinn og má
til sanns vegar færa.
En HaUdór Laxness er slík stærö
í okkar þjóðfélagi að aUt, sem um
hann er vitað, vekur nú áhuga
þjóðarinnar. Hann er í hugum okk-
ar margra nánast opinber stofnun
eins og Vegagerðin eða Lands-
bókasafnið.
Því þykir mér fengur að öðrum
þætti bókarinnar um kynni og síð-
ar hjónaband þeirra Halldórs og
merkfleg viðbót við það, sem ég hef
áður lesið. Þar er aö vísu ekki farið
með neinu offorsi eins og t.d. í
minningabók Ingmars Bergmanns,
Latema magica, sem ég las um
daginn og var metsölubók a.m.k. í
Noregi og Svíþjóð á sl. ári, enda
ástæðulaust. Þótt þetta fræga
bjónaband hafi farið út um þúfur,
þá hefur það áreiöanlega haft mikU
áhrif einnig á aðstöðu skáldsins í
veraldlegum efnum. Þegar „The.
Moral Majority" eins og Banda-
ríkjamenn kaUa það, hélt uppi rógi
og jafnvel ofsóknum gagnvart
skáldinu, virðist hann hafa átt
tryggan stað í húsi Einars Amórs-
sonar. Það hefur ekki verið lítils
virði, þegar bækumar fengust
varla gefnar út fyrir ofstæki
manna, hvað þá meir. Ef þetta er
ofmat á stuðningi hins litt bók-
menntasinnaða manns, Einars
Amórssonar, þætti mér vænt um
að það yrði leiðrétt af þeim sem
betur vita.
í gasljósi
Eins og áður er minnzt á, komst
Inga í tæri við leiklist hjá fjölskyld-
unni á Laufásvegi 5. Eftir að leiðir
þeirra HaUdórs skfldu, hvarf Inga
að miklu leyti að leiklistinni og
vann sér þar töluverðan orðstír.
Mér verður aUtaf minnissætður
leikur hennar í leikritinu Gasljósi
á sínum tíma. Munu flestir sam-
mála um, aö þar hafi hún sýnt
betur en oftast hæfileika sína á
leikhstarsviðinu.
í þessum þætti bókarinnar er birt
mikið af lofsamlegum dómiun um
leikkonuna, og skal þaö ekki end-
urtekið hér eða endursagt.
Árið 1960 gekk Inga í hjónaband
með Óskari Gíslasyni kvikmynda-
tökumanni og Ijósmyndara, og búa
þau í Þingholtsstræti í næsta ná-
grenni við æskuheimfli Ingu, sem
áður segir frá, og una þar vel hag
sínum að því er lesa má.
Auðvitað hefði maður kosið að í
bókinni hefði verið sagt ýtarlegar
frá ýmsu, en það má víst segja um
allar skemmtilegar bækur. Það
mætti segja mér, aö Inga lumaði
enn á ýmsu, sem væntanlegum
ævisagnarituram HaUdórs muni
þykja fengur að.
Silja Aðalsteinsdóttir bók-
menntafræðingur hefur skrásett
bókina og tekizt þaö vel eins og
flestir munu hafa búizt við. Ég hef
heyrt að því fundið, að í frásögn-
inni skiptast á beinar frásagnir
Ingu og svo óbeinar frásagnir SiJju.
Ekki truflaði þetta mig nema síður
væri, enda verður ýmsu efni trauð-
lega komið til skUa, nema þessi
háttur sé á hafður.
Töluvert af skemmtilegum
myndum er að finna í bókinni, að
vísu misgóðar, enda sjálfsagt tekn-
ar sumar á kassavélar síns tíma
og „í hita augnabliksins", ef svo
mætti segja.
P.L.