Dagblaðið Vísir - DV - 05.11.1994, Side 15

LAUGARDAGUR 5. NÓVEMBER 1994
15
Miklu skiptir aö umræðurnar um valdablokkir í viðskiptalífinu verði ekki til að skekkja mynd almennings af þeim grundvallaratriðum sem þurfa að vera til staðar í frjálsu atvinnu- og
viðskiptalífi. DV-mynd GVA
Af heiðursmönnum
Þegar hagfræðingurinn og nób-
elsverðlaunahafinn Milton Fried-
man kom til íslands fyrir um það
bil áratug efndi Verslunarráðið til
kvöldverðarboðs honum til heið-
urs. Sá sem þessar línur ritar var
þar viðstaddur fyrir Morgunblaðið.
Fyrirlestur Friedmans var upprifj-
un á nokkrum helstu kennisetning-
um hans um ríkisvaldið og ein-
staklingsframtakið. Eins og gengur
eru smáatriðin í lestrinum löngu
gleymd en mér hafa orðið minnis-
stæð ein ummæli sem hann lét
falla. „Herrar mínir! Heiðurs-
menn!“ sagði hann. „Leyfið mér að
varpa fram einni spurningu til
ykkar: Hverjir haldið þið að séu
hættulegastir viðskiptafrelsinu?"
Þeir litu hver á annan, kaupsýslu-
mennirnir og forstjórarnir. Líklega
áttu þeir von á því að nú fengju
rauðhðarnir kveðju við hæfi. En
Friedman gaf þeim ekki næði til
frekari umhugsunar og svaraði
spurningunni að bragði: „Það eruö
þið sjálfir, athafnamennirnir!“
Svar Friedmans þurfti í sjálfu sér
ekki að koma á óvart þótt einhverj-
um kunni að hafa brugðið þetta
kvöld. Einn af frumkvöðlum frjáls-
hyggjunnar, Adam Smith, orðaði
sömu hugsun í riti sínu, Auðlegð
þjóðanna, fyrir, um tvö hundruð
árum: Hvarvetna þar sem tveir.eða
fleiri kaupsýslumenn koma saman
er þeim efst í huga samsæri gegn
keppinautum sínum.
Þessir mannlegu brestir, frelsið
er gott svo lengi sem það þjónar
mér, eru að sjálfsögðu ekki áfellis-
dómur yfir markaðsbúskap og við-
skiptafrelsi. En þeir eru til sann-
indamerkis um það hve nauðsyn-
legt er að leikreglur markaðarins
séu skýrar og ótviraeðar. Og hve
mikilvægt er að lagalegur rammi
viðskiptaþjóðfélagsins sé fyrir-
staða hvers kyns viðleitni til að
leggja stein í götu frjálsrar sam-
keppni og framtaks einstakling-
anna.
„Heiðursmanna-
samkomulag"
í byrjun vikunnar lét ágætur for-
ystumaður í viðskiptalífinu þau
orð falla að keppinautur hans hefði
brotið „heiðursmannasamkomu-
lag“ þegar hann keypti hlut í fyrir-
tæki sem var á áhrifa- eða umráða-
svæði hins fyrrnefnda. Hér er að
sjálfsögðu vísað til ummæla Friö-
riks Pálssonar, forstjóra Sölumið-
stöðvar hraðfrystíhúsanna (SH),
þegar vitnaðist að íslenskar sjávar-
afurðir hf. (ÍS) væru að kaupa stór-
an eignarhlut í Vinnslustöðinni í
Vestmannaeyjum. Það kom glöggt
fram í máli Friðriks að hann teldi
að þessi fyrirtæki, SH og ÍS, ættu
ékki að berjast um heimamarkað-
inn heldur einbeita sér að sölu af-
urða erlendis eins og viðtekin venja
hefði verið.
Það er áreiðanlega rétt að valda-
barátta í íslensku atvinnulífi, bar-
átta sem snýst um það eitt að fá
stærri hlut af viðskiptum á mark-
aðnum en ekki að auka viðskiptin,
er ekki það sem íslenskt efnahags-
lif þarf mest á að halda. Við þurfum
að sækja fram og ná hagstæðari
samningUm um afurðir okkar en
nú fást. Á hinn bóginn er tæpast
hægt að áfellast menn fyrir að ná
auknum viðskiptum til sín þótt
heildarviðskiptin á markaðnum
aukist ekki. Þetta á ekkert síður
við um íslenskar sjávarafurðir hf.
en önnur fyrirtæki.
Og um þetta er reyndar ástæða
til að kveða fastar að orði: Það get-
ur ekki verið réttnefndur heiðurs-
mannaháttur að skipta markaðn-
inn á milli sín og ætlast til þess að
aðrir haldi sig fjarri viðskiptunum.
Slík vinnubrögð hljóta að leiða til
stöönunar því það eru gömul og
ný sannindi að nýjungarnar og
framfarirnar í atvinnulífinu verða
beinlínis tíl í hinni fijálsu sam-
keppni fyrirtækjanna og tilrauna-
starfseminni á markaðnum.
Pólitík í spilinu?
Pólitík hefur svolitíð blandast inn
í umræöurnar um kaup ÍS á hlut í
Vinnslustöðinni. Á það er bent að
eigendur ÍS eru gömlu Sambands-
mennirnir og sumir þykjast sjá
Laugardags-
pistillinn
Guðmundur Magnússon
fréttastjóri
þess merki að þeir séu nú að sækja
í sig veðrið og æth að endurreisa
fyrra veldi. Þeir eru sagöir ógna
risunum á markaðnum, sem stund-
um eru kenndir við kolkrabba, og
í gamni og alvöru eru þeir kallaðir
smokkfiskurinn og þá vísað til þess
að hann spýr eitri! Með öðrum orð-
um: Kunnuglegar andstæður fram-
sóknannanna með Sambandið í
broddi fylkingar á móti sjálfstæðis-
mönnum með einkaframtakið á
sínum snærum eru komnar fram.
Hvað skyldi svo vera hæft í
þessu? Og skiptir það máli hvort
kaupsýslumennimir eru í Sjálf-
stæðisflokknum eöa Framsóknar-
flokknum (eða öðrum flokkum)?
Það er áreiðanlega mikið tíl í því
að nýr, samhentur hópur er að láta
til sín taka í viðskipta- og atvinnu-
lífinu. Enginn vafi leikur heldur á
því að forystu fyrir honum hafa
fyrrverandi Sambandsmenn með
stjómendur VÍS, ESSO, ÍS, Sam-
vinnulífeyrissjóðsins og Samskipa
í broddi fylkingar. Og líklega em
þetta framsóknarmenn upp til
hópa, svo öllu sé nú til skila hald-
iö.
Vel má vera að hér sé líka á ferð-
inni „samsæri" í skilningi Adams
gamla Smith. Gallinn er bara sá að
enn hefur enginn glæpur verið
framinn, ööra nær, og því ótíma-
bært að leggja fram ákærur, Frá
sjónarmiði frjálsra viðskipta eru
„Sambandsmennirnir" upprisnu
ekkert minni heiðursmenn en
stjórnendur Sölumiðstöðvar hrað-
frystihúsanna og annarra einka-
fyrirtækja þótt þeir hafi leyft sér
að fara inn á „yfirráðasvæði“
keppinautanna.
Og að sjálfsögðu getur það að
öðra jöfnu ekki skipt máli í við-
skiptum hvort menn eru í Fram-
sóknarflokknum eða Sjálfstæðis-
flokknum, frekar en Rotary eða
Kiwanis. Markaðurinn, þ.e.a.s. við
neytendur, spyr ekki að því þegar
keypt er hrauð hvort bakarinn sé
nýbúi eða Húnvetningur. Menn
vilja bara vita hvort brauðið er
gott, hollt og ódýrt.
Þegar deilur einkaframtaks-
manna og Sambandsins risu hæst
fyrr á áram var því haldið fram að
samvinnuformið á fyrirtækja-
rekstri hinna síðarnefndu væri
þeim ívilnandi. Hlutafélög sætu t.d.
ekki við sama borð og samvinnufé-
lögin hvað varðaði skattlagningu.
Líklega var talsvert til í þessu en
það giltí aðeins meðan hér var van-
þróaður fj ármagnsmarkaður. Þeg-
ar eðlileg markaðsstarfsemi komst
á og Sambandiö naut ekki lengur
vemdar óeðlilegrar skipanar í fjár-
málakerfinu breyttist þetta. Al-
kunna er að Sambandið réð ekki
við hinar nýju aðstæður og veldi
þess riðaði til falls.
Nú era breyttir tímar. Hin nýju
„Sambandsfyrirtæki“ era rekin
sem hlutafélög og bréfin í sumum
þeirra ganga kaupum og sölum á
markaði, ekkert síður en bréf í
Eimskip, Flugleiðum, Sjóvá-
Almennum, íslandsbanka og öðr-
um flaggskipum einkaframtaksins.
Ef hins vegar væri hægt að sýna
fram á óeðlilega rekstrarhætti
þessara fyrirtækja væri ástæða til
að staldra við og hafa áhyggjur af
valdasamþjöppun og blokkar-
myndun á þessum vettvangi. í
þessu sambandi vakna vissulega
spumingar um það hverjir séu t.d.
raunverulegir eigendur Bruna-
bótafélagsins (sem stendur ásamt
gömlu Samvinnutryggingunum að
baki VÍS). Og mörgum er spurn
hvort forystumenn Samvinnulíf-
eyrissjóðsins fari ekki fullfrjálslega
með ávöxtunarfé sitt þegar þeir
nota iðgjöldin í hlutabréfakaup. En
hvað sem þessu líður blasir sem
fyrr segir sú mynd við að hér sé
ekkert annað á ferðinni en eðlileg
viðskipti og samkeppni.
Skökk mynd
Fjölmiðlum og þeim sem lifa og
hrærast í viðskiptalífinu verður
líklega á næstunni mjög tíðrætt um
átök „Kolkrabbans" og „Smokk-
fisksins", um blokkimar í við-
skiptalífinu og persónurnar sem
þar leika aðalhlutverk. í sjálfu sér
er heldur ekkert við það að athuga;
þetta getur verið skemmtilegt til
umræðu og margt forvitnilegt um
efnið að segja sem hér eru ekki tök
á aö rekja. En hættan er hins vegar
sú að almenningur fái skakka
mynd af atvinnu- og viöskiptalíf-
inu; að menn haldi að þar snúist
hlutirnir um tóm völd og áhrif en
ekki viðskiptavini, þjónustu og
arðsköpun. Slíkar ranghugmyndir
geta svo aftur gefið stjórnvöldum,
fyrr eða síðar, tilefni til að þrengja
að athafnalífi í landinu.
Lausnin er ekki sú að biðja fjöl-
miðla að þegja yfir því sem allir eru
að tala um og velta fyrir sér. Lausn-
in er i því fólgin að kaupsýslumenn
og aðrir athafnamenn haldi í heiðri
lögmál fijálsra viðskipta og frjálsr-
ar samkeppni og átti sig á því að
keppinautarnir geta verið heiðurs-
menn þótt þeir taki af þeim við-
skiptí. Sannleikurinn er nefnilega
sá að þegar til lengri tíma er litíð
munu menn ekki beina viðskiptum
til fyrirtækja með „rétt“ flokks-
skírteini heldur til þeirra sem bjóða
bestu þjónustuna og lægsta verðið.