Dagblaðið Vísir - DV - 12.11.1994, Side 31

LAUGARDAGUR 12. NÓVEMBER 1994
Einstæðar myndir frá fyrstu guðsþjónustu gyðinga á íslandi:
Þegar Gúttó
varð samkundu-
húsgyðinga
Meöal fyrstu bresku hermannanna
á íslandi í síðari heimsstyrjöldinni
voru gyöingar. Gyðinga á meöal eru
sterk bönd og oft er sagt að það fyrsta
sem gyðingar geri í landi, sem þeir
heimsækja, sé að leita uppi trúbræð-
ur og systur. Þetta gerðist haustið
1940 á íslandi. Hingað voru komnir
nokkrir flóttamenn frá Þýskalandi
og Austurríki og breskir hermenn
sem sameinuðust í trúnni haustið
1940.
Sh’mah Yisroel Adonai Eloheinu
Adonai Echod (Heyr ó ísrael, Guð er
drottinn, Guð er einn) stendur á
hebresku á heimatilbúnu altaris-
klæði úr gull- og kreppappír, sem
sett var upp í Gúttó í Reykjavík
haustið 1940. Það var Hendrik Ottós-
son, sem hafði ásamt breskum her-
mönnum, konu sinni og tengdamóð-
ur, sem voru flóttamenn af gyðinga-
ættum, ákveðið að halda Yom Kippur
(friðþægingardaginn) heilagan.
Hendrik lýsir þessum atburði á
skemmtilegan hátt í bók sinni Vega-
mót og vopnagnýr (1951). Upphaflega
hafði ungur sargént, Harry C.
Schwab, farið þess á leit við yflr-
mann herprestanna bresku, Hood að
nafni, að gyðingum yrði veitt tæki-
færi til þess að koma saman til bæna-
halds. Hood hafði stungið upp á
líkkapellunni í gamla kirkjugarðin-
um, en Hendrik tók þær aumu vistar-
verur ekki í mál. Þannig þróaðist það
að Yom Kippur varð fyrsta sam-
kunda gyðinga á íslandi pgjafnframt
fyrsta guðsþjónustan á íslandi í 940
ár, sem ekki var kristin. Aðstæður
voru frumstæðar, Gúttó var sýna-
gógan, enginn rabbíni var í landinu
og helgihaldið uppfyllti heldur ekki
ströngustu kröfur.
Einstæðar ljósmyndir
f vetur komu ljósmyndir úr dánar-
búi Sigurður Guðmundssonar ljós-
myndara á Þjóðminjasafn íslands.
Þar á meðal voru ljósmyndir hans
af þessum einstaka atburði sem við
vitum nú miklu meira um. Myndim-
ar voru nýlega birtar í blaðinu Jew-
ish Chronicle á Bretlandi og hafa
þrír hermannanna, sem nú eru aldr-
aðir menn, og ættingjar annarra sem
látnir eru, gefið upplýsingar um at-
burðinn. Sumir hermannanna, sem
vora breskir, skoskir og kanadískir,
voru meðal þeirra fyrstu sem á land
stigu á íslandi. Þegar er búið að bera
kennsl á Harry Yaros, sem var
Kanadamaður, þá Philip Mendel og
J.D. Wimborne frá London og Alfred
Cohen (Alf Conway) frá Leeds, en
hann las inngöngubænir og tónaði
sálminn Kol Nidre þetta haustkvöld
árið 1940. Meðal þeirra sem enn eru
á lífi eru Bernhard Wallis frá Sheífl-
eld og Harry C. Schwab frá London
og Maurice Kaye. Ræddi höfundur
þessarar greinar við Harry nýlega
og er hann hafsjór af fróðleik um
þennan atburð sem og aðra frá fyrstu
dögum hersetu á íslandi. Schwab var
seinna í herjum Montgommerys og
fór með liði hans norður um alla
Evrópu. Eftir stríðið vann hann hjá
Marks og Spencer og verslaði viö
Sambandið. Kom hann nokkrum
sinnum til íslands vegna vinnu sinn-
ar. Schwab hélt tengslum við Hend-
rik Ottósson og skrifaði meðal ann-
ars minningargrein um hann í Jew-
ish Chronicle 1966.
í athöfninni haustið 1940 tóku einn-
ig þátt mágur Hendriks, Harry Ros-
enthal og kona hans Hildigerður og
Minna Lippmann, móðir Harrys og
Hennýjar, konu Hendriks. Einnig
var það Arnold Zeisel og kona hans
Else sem voru flóttafólk frá Vínar-
borg og hugsanlega bróðursonur
Amolds Zeisels, Kurt að nafni. Dag-
inn eftir safnaðist fólkið á myndinni
saman á hótel Skjaldbreið og var
kósin safnaðarstjóm, sem í sátu
Harry C. Schwab, David Balkin, Alf-
red Cohen, Arnold Zeisel og Hendrik
Ottósson. Þessi gyðingasöfnuður
hélst meðan Bretar voru hér og sá
m.a. um fermingu (bar mitzva) Pét-
urs Goldsteins sonar Hennýjar Ott-
ósson. Síðar voru hér tveir söfnuðir
bandarískra hermanna, sem einnig
höfðu náið samband við þá flótta-
menn sem héldu í trú sína hér á
landi.
Fáirfengu landvist
Um leið og myndirnar sýna ein-
stakan trúarlegan viðburð, eru þær
til vitnis um giftusamlega björgun
fólks, sem vegna trúar sinnar og
uppruna þurfti að flýja bijálæði sem
hafði gripið um sig meðal sumra
þjóða í Evrópu. Þeir fáu sem landvist
fengu á íslandi nutu ekki alltaf hinn-
ar annálaðu gestrisni okkar. Snorri
G. Bergsson sagnfræðingur hefur
nýlega sýnt fram á að íslensk stjóm-
völd virðast hafa viðhaft strangari
reglur fyrir dvöl gyðinga á íslandi
heldur en annarra útlendinga. ísland
var það land í Evrópu, sem tók hlut-
fallslega fæsta ílóttamenn. Jafnvel
áður en ströng lög voru sett til að
hindra komu flóttafólks árið 1938 var
gyðingum hafnað á furðulegan hátt.
I skjölum sem höfundur þessarar
greinar hefur rannsakað á Ríkis-
skjalasafninu í Kaupmannahöfn sést
að gyðingum var þegar árið 1934 sagt
að rita þýska sendiráðinu í Reykja-
vík til að fá upplýsingar um landvist-
arleyfi á íslandi, meðan öðrum út-
lendingum, sem óskuðu að setjast að
á íslandi var í hæsta lagi bent á lög
um atvinnuskilyrði frá 1927.
Það var einnig til fólk sem bjargaði
mannslífum eins og Hendrik Ottós-
son, Helgi P. Briem og læknamir
Katrín Thoroddsen og Jónas Sveins-
son, en hann skaut skjólshúsi yflr
lækninn Felix Fuchs og konu hans
Renate frá Vínarborg. Þeim hjónum
var þó að lokum vísað úr landi eftir
einkennilegt samspil íslenskra yfir-
valda við þýska sendiráðsstarfs-
menn og einn danskan, sem vingott
átti við nasista. Talið er að þau hafi
komist til Bandaríkjanna.
Margir íslendingar tóku vel á móti
flóttamönnum og greiddu götu þeirra
og tóku þeim sem nýjum íslending-
um. Margir tóku einnig vel á móti
erlendum her og blönduðu aldrei trú
sinni á hreinleika fjallkonunnar við
lánaða fordóma. í dag, þegar kyn-
þáttafordómarnir láta á sér kræla,
9g til er fólk sem er fullvisst um að
íslendingar séu betri en allir aðrir,
er gott að minnast Hendriks Ottós-
sonar og þessa atburðar árið 1940.
Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson
Hópmynd sem tekin var er friðþægingardagurinn var haldinn heilagur haustið 1940 í Gúttó. Neðsta röð talið frá
vinstri: Hildegart Rosenthai, Minna Lippmann, Else Zeisel og Alfred Cohen. Hægra megin: óþekktur hermaður
(hugsanlega David Balkin), Arnold Zeisel, Harry Rosenthal og Hendrik Ottósson. Ungi maðurinn með hattinn i
efstu röðinni er líklega Kurt, bróðursonur Arnolds Zeisels.
Harry C. Schwab frá London og Bernhard Wallis frá Sheffield lesa
bókum við heimatilbúið altari Hendriks Ottóssonar.
naust
Hjá fagmönnum
yrir þig og þinn bíl jijlB
PJÓNUSTA GÆÐI GOTT VERÐ
Borgartúni 26, Reykjavík. S.91-622262
Bæjarhrauni 6, Hafnarfirði. S.91-655510
Háberg, Skeifunni 5, R. S.91-814788
■HHi
Rásabúnt kr. 490
jfmujaoeiji 63 • Jt/m'20266
Opið mán.-laug. kl. 10-18
Sunnud. kl. 13-17

Rf|íæS|.s||S jiy-JS
EP '' h Bgjp [ftt-.l |g|gíi T ' m I
1 wK .'BSG5i53r í taal