Þjóðviljinn - 24.12.1973, Blaðsíða 5

Jólablað 197:! ÞJÖÐVU.JINN — StÐA 5

* r' /:/
Ólafur Davíðsson
vs
segir frá sið einum er i
hafður var um hönd á jólaföstunni og telst
sennilega til barnleikja. Ef til vill minnast
menn þessa enn i dag.
V-
„Hér þykir mér eðlilegast að geta um sið'j
leinn, sem sums staðar tiðkaðist á Norður-
landi, og ef til vill viðar. .. Siðurinn er sá, að 1
skrifa á miða nöfn allra þeirra, sem koma á
Ibæinn á jólaföstunni. Enginn er skilinn und-r
fan, hvorki ungur né gamall, friður né ófrið-
ur, karl né kona. A aðfangadagskvöld er^
miðunum skipt i tvennt; eru karlmanna-j|
)nöfnin sér og kvenmannanöfnin sér. Þvi'
næst eru miðarnir lagðir á borð, þannig aðj
i nöfnin snúa niður, og draga karlmenn'
kvennafnamiðana en konur karlnafnamið-
ana. Enginn vill fá miða þá sem karlar og/
1 kerlingar eru skrifaðar á, i sinn hlut, enl
> einhverjir verða að sitja uppi með þær, ogt
'er ekki sparað að skopast að þeim og striða|J
[þeim, sem hafa orðið fyrir þvi óláni”.
A jólaföstu fer allskyns kynjalýður á-
kreik, tröll, afturgaungur og aðrar forynj-^
ur, að ógleymdum Grýlu og Leppalúöa og (
sonum þeirra jólasveinum, niu eða þrettán.
Þeir komast fyrst á bók i Grýlukvæði séra
Stefáns ölafssonar á 17. old:
iBörnin eiga þau bæði saman
tþverlynd og þrá;
isaf þeim eru jólasveinar;,
»börn þekkja þá.
y i
ÍAf þeim eru jólasveinar,
, jötnar á hæð;
i öll er þessi illskuþjóðin
lungbörnum skæð.
Siðan getur jólasveina i orðabók Jóns-i
[ Grunnvikings um 1740 og Húsagatilskipun '
1746, en á siðari timum hefur svo margt
verið um jólasveina sagt og kveðið að þá er '
‘vart þörf að kynna; en ef til vill hafa Jó-
i hannes skáld úr Kötlum og Tryggvi Magn-
ússon málari eftirminnilegast mótað hug-
myndir barna á siðari áratugum um is-
ílenzka jólasveina — i bókinni Jólin koma.
)Hinsvegar sakar ekki að skoða til tilbreyt-
ingar hvað Sigfús Sigfússon þjóðsagnamað-
1 ur greinir frá jólasveinum, en lýsing hans
.er að ýmsu leyti með öörum blæ en þær
[hugmyndir um jólasveina sem fólki hafa
verið tamastar á siðari timum. Sigfús
.skrifar um jólasveina:

.Jólasveinar verða að tilheyra jarðbúun-u
I um, þar sem svo virðist sem þeir séu kyn-
blendingar al' álfum og tröllum; álfum i'
föðurætt en tröllum i móðurætt, og er sagt j
frá þvi viða i sögum, og eru þeir þá taldir
isynir Leppalúða og Grýlu tröllkonu. Sumirj
i segja raunar, að þeir séu þjónar en eigi
synir Grýlu. Þeir eru i mannsmynd aðj
mestu leyti, nema þeir eru klofnir upp að<
herðum, með klær fyrir fingur og tær, og
. fætur kringlótta. Þeir eru jafnan taldir að^
I hafa mannlega stærð, þótt skáldið segi svo: f
,,Með þeim voru jólasveinar — jötnar aðj
hæð”. En það er lika stundum sagt um há-’
Ivaxna menn. Jólasveinar þykja oft skipaf
rúm sem er hæfilegt mönnum. Þeir eru illir I
aö eðlisfari og likastir púkuni, og lifa mest i
,á blótsyrðum manna og óvönduðum munn-
isöfnuði, og eru rógsamir og rángjarnir
I einkum á börn. Stundum hjálpa þeir þó|
þeim sem fæða þá vel. Þeir koma hingað
með byrjun jólaföstu á selskinnsbátum sin-
um, vestan frá Grænlandsóbyggðum, eða
að sumra sögn austan frá Kinnmörk, og
kalla sumir byggðarlag þeirra þar Fimn-
am. Þeir leggja að landi i leynivogum, und-
ir ófærum, og geyma báta sina i hellum og
Ihalda huldu yfir þeim, unz þeir fara aftur
i nærri þrettánda. Þeir hafa nöfn sem skráð|
leru viða. Þeir hafa ávallt byr, hvert sem
halda skal. Þeir skipta sér, er á land kem-
ur, og fer einn á hvert bú. Sumir menn
kalla þáeinungis illa anda. Þeir eru þvi
miklu verri en jólasveinar ýmsra annarra
i Norðurálfulandanna, sem virðast vera
’ meinlausir og enda góðviknir; en þeir
fylgja nú ef til vill menntuninni þar og
framförunum. Hér þekkjast þeir oft varla
1 frá púkum og árum af verknaði sinum, og
er ill kaldir sem hafis og heljur. Sumir
menn segja jólasveina koma frá Hellu-
I landsóbyggðum. Jólasveinar eiga kistu,
sem þeir bera menn brott i. Þeir eru mjög
hafðir til að hræða börn með, sem Grýla, og
I hefur margt veriö ort um þá. Annars virðist
jólasveinum vera blandað saman við nissa
i sumum útlendum sögnum.”
Og Sigfús segir eftirfarandi sögu afl
f jólasveini:
„Marga skrýtna háttsemi hafa jóla-f
sveinar, sem hér segir. — Einu sinni kom
ferðamaður að á nokkurri, og sá þar sitja;
marga menn við ána, er höfðu þvegið sér,'
og héldu allir á sömu þurrkunni og
þurrkuðu sér i einu. Þekkti maðurinn þar |
jólasveina, er voru að búa sig undir vistar-
verur sinar. Maðurinn var bóndi, og lenti
þvi einn jólasveinninn á heimili hans. Bóndi
var orðgætinn og stilltur, og þvi eigi vinur
jólasveinsins. Eitthvert sinn mættust þeir
fyrir fjósdyrum. Varð eigi af kveðjum, og
réði jólasveinninn á bónda. Attust þeir lengi
við, unz bóndi hefur hinn undir og kaffærði i
fjóshaugnum, enda kunni bóndi lika fyrir
sér. Þá æpir jólasveinninn og kvað:
Kattarvali, koindu hér,
kæri bróðir, hjálpa mér.

Bónda heyrðist tekið undir, og kom jóla-
sveinninn af hinu búinu þegar. Varö bóndi
þá að flýja. En aldrei áttust þeir oftar við,
svo að fært sé i frásögur.”

V

V

V
X
En auk hinna ýmsu jólavæll. slæddustl
einnig til byggða óboðnir andvaragestir af
mennsku eðli, þegar velurinn gerðist sár- 1
beittur á jólaföstunni. Gisli Konráðsson'
segir i söguþáttum frá atviki sem á að hafa
gerzt nálægt miðri 18. öld, en þessi lilla
saga hefur að geyma drjúga þjóðhátta-
’ lýsingu frá löngu liðnu skammdegi:
,,Maður hét Gisli og var Helgason; hann
bjó á Hefsslöðum i Húnavatnsþingi. Sonur,
Gisla hét Jón, nokkuö á legg kominn, og(
hefur hann Irá þessu sagt, réttorður
maður.... Það var á jólalöstu að Gisli á
i Kefsstöðum stóð að sauðfé sinu, sem siður
er til nyrðra, en konur unnu tó i baðstofu.i
Var hriðar veður norðan. Gekk maður þá I
inn á baðstofugólf i hempu siðri, all-,
snæugur; kastaði hann kveðju uppá I
konurnar og mæltist þegar til gistingar.C
Kona Gisla mælti: ,,Ekki munum við'
konurnar geta dregið þig út”, þvi jafnan er i
þar kölluð ósvinna að ókunnir menn gangi\
þar inn óboðnir á bæi. Komumaður mælti:
„Einhvern tima hefði þeir dagar verið, að^
ég hefði ekki verið dreginn út af kven-
væflum fáum.” Þótti konunum hann þá all-1
djarflega láta. Hann spurði þá, ef karlarf
væri á bænum. Þær sögðu bónda að fé. Varr;
þá nær alrökkvað. 1 þvi kom Gisli bóndi og'j
rak sauði sina til baðstofu; voru það geld
ingar hans: varð þeim hverft, er þeir litu!
komumann á gólli; var og borið inn ljós)
áður, þvi almyrkt var orðið. Bónda varð aðL
orðum, bölvaði og spurði hver lyrir stæði.l
Körumaður sá kom inn með bónda, er Jónl
hét, kallaður Vigguson. Komumaður baðl
hann láta hyggilega, og varð þá sem bilt, erf
hann leit þá tvo og sveininn Jón Gislason |
hinn þriðja, er verið hafði i fjárhúsum um
daginn að tina ló og raka mylsnu til'
iburðar. Komumaður baðst þá húsa. Bóndi 1
svarar stutt. Lézt ekki nenna að visa honum f
út i náttmyrkur i illviðri, en kvað ærna slikaL
gesti. Komumaður spyr, ef bóndi gæti gefið)
sér bragð af tóbaki. Hann kvaö það visastl
og rétti honum mola; bliökaöist hann við ogn
tók að ræða við bónda og leika við sonl
bónda og húsfreyju, allungan, er Sigurður)
hét. Bóndi spurði hann að nafni, cn hann'
lézt Þorsteinn heita og vera eyfirzkur og ,
sendur á Vestfjörðu að vitja arfs nokkurs,[]j
en hala villztaf leiðsakir ókunnugleika. Var
hann þar um nóttina og gerði ekki mein af
Isér, en fór siðan á stað daginn eftir. Höfðu
fmenn það fyrir satt, að þessi maður væri'
Arnes útileg»)»jó*ur, þvi að lýsing hans bar,
jsaman við þaö, sem honum hafði áður á^
Alþingi lýst verið. Sauðskinnum stal hann
þar i dalnum á einum bæ og á öðrum kom
hann i eldhús, þar kona fleytti af reyktu
I kjöti; greip hann flotið og drakk það og fór J
1 brott siðan.”