Þjóðviljinn - 17.06.1983, Blaðsíða 17

16 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 17. júnl 1983
Föstudagur 17. júní 1983 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 17
Er Einar reri út á höfnina með
hvítbláinn í skutnum óraði hann
síst fyrir hvað átti eftir að fylgja í
kjölfarið
og reru út á höfnina með fánaborg-
ir um borð til að ögra Dönunum.
Ekki voru þessir fánar gerðir upp-
tækir en Rothe skipherra gekk í
land og á fund stjórnvalda og var
honum fylgt eftir með fánaborg. Er
hann var í stjórnarráðinu var hald-
inn fundur við styttu Jóns Sigurðs-
sonar, sungnir ættjarðarsöngvar og
fluttar ræður. Var skipherranum
ennfremur fylgt niður á bryggju
aftur og látinn ganga undir lútandi
bláhvíta fána.
Um kvöldið voru svo miklar
æsingar í bænum, fundarhöld í
barnaskólaportinu, lúðrablástur
og söngur. Var mikil stemmning.
Þessi dagur sem byrjaði svo sak-
leysislega varð eins konar sigur-
dagur fyrir íslenska fánann.
Fánatakan varð mjög til að ýta á
eftir fánamálinu á Alþingi og sama
ár var þar samþykkt dagskrártil-
laga um að ráðherra gerði konungi
grein fyrir vilja Alþingis og að
stjórnin legði fram frumvarp um
íslenskan fána á næsta Alþingi. í
kjölfar þess kom úrskurður kon-
íslenski fáninn er tákn fyrir
íslandog íslensku jjjóðina.
Er Danir réðu fyrir Islandi var
danski fáninn því hið
sýnilega tákn um vald þeirra
hér á landi. Árið 1913 höf ðu
íslendingar barist sleitulaust
fyrir sjálfstæði sínu í 70-80
ár og því var eðlilegt miklar
geðshræringaryrðu þegar
danskur skipherra tók
bláhvítan fána með hervaldi
á Reykjavíkurhöfn 12. júní
1913. Hér verður gerð nokkur
tilraun til að skyggnast fyrir
um bakgrunn þessa atburðar
og eftirmála hans.
eða þrílitur fáni?
Fyrsta hugmyndin um sérstakan
þjóðfána fyrir ísland kom fram
þegar Jörundur hundadagakon-
ungur birti tilkynningu um sérstak-
an fána íslands er skyldi vera blár
með 3 þorskum í efsta horni. Var
hann dreginn að hún í Reykjavík
12. júlí 1809 en hvarf úr sögunni
með Jörundi.
Næst er það að Sigurður Guð-
mundsson málari teiknaði fálka
sem merki Islands þar sem þorsk-
urinn þótti ekki nægilega virðu-
legur. Skólapiltar tóku þetta merki
upp og fáni með fálkanum var fyrst
dreginn að húni á hinum fræga og
róttæka Þingvallafundi 1873. Var
hann nokkuð notaður hin næstu ár.
Fánamálið var síðan á dagskrá á
alþingi af og til næstu ár án þess að
nokkuð gerðist í málinu. Árið 1897
gerði Einar Benediktsson skáld til-
lögu um bláhvítan fána sem ís-
lenskan þjóðfána og var hann nefn-
dur hvítbláinn, þ.e. blár fáni með
hvítum krossi. Náði hann mikilli
útbreiðslu á næstu árum og náði
hún hámarki með fánatökunni
1913 fyrir réttum 70 árum.
Fimmtudagurinn 12. júní var
óvenjulega fagur, glampandi sól-
skin og sléttur sjór. Ungur verslun-
armaður, Einar Pétursson (bróðir
Sigurjóns á Álafossi) reri þá sér til
skemmtunar út á höfnina litlum
kappróðrarbáti og hafði lítinn blá-
hvítan fána á stöng í skut bátsins.
Uggði hann ekki að sér enda var
þessi fáni orðinn býsna útbreiddur,
eins og áður sagði, þó að ekki væri
hann viðurkenndur opinberlega.
Svo vildi til að varðskipið „Is-
lands Falk“ lá á höfninni og er Rot-
he skipherra sá til Einars lét hann
þegar í stað manna bát og sendi
hann til þess að handtaka Einar.
Var hann færður í skipið og þar
skýrði skipherrann honum svo frá
að það væri skylda sín að gera fán-
ann upptækan og afhenta hann
bæjarfógetanum í Reykjavík. Að
svo mæltu var Einari sleppt.
Fregn þessi barst þegar í stað til
Ólafs í ísafold og ákvað hann að
gera úr þessu stórmál. Var prent-
aður fregnmiði og brátt vissu allir í
bænum hvað gerst hafði. Varð nú
vart óróa á götum og dannebrog,
sem hífður hafði verið víða upp til
heiðurs dönsku skipunum á höfn-
inni (Islands Falk, Botníu og Skál-
holti), hvarf af stöngum. Sums
staðar drógu eigendur þeirra þá
niður en annars staðar voru þeir
skornir. Brátt blakti hvítbláinn um
allan bæ. Voru menn einhuga að
fordæma atferli danska skipherr-
ans. Ungir menn fengu sér nú báta
Hvítbláinn
Ungir menn fengu sér nú báta og höfðu marga íslenska fána á iofti til þess að ögra
dönsku varðskipsmönnunum.
Sagt frá sögu
íslenska
fánans og
fánatökunni
á Reykjavíkur
höfn fyrir
réttum
70 árum
ungs 23. nóvember 1913 um ís-
lenskan sérfána til notkunar innan-
lands og á íslenskum skipum í land-
helgi. Hinn 30. desember sama ár
skipaði ráðherra svo fimm manna
nefnd til að fjalla um fánann og
koma með tillögur um gerð hans.
Andstaða hafði komið fram hjá
konungi við bláhvíta fánann vegna
líkingar hans við gríska fánann.
Varð því aðaltillaga nefndarinnar
sú gerð sem Matthías Þórðarson
þjóðminjavörður (einn nefndar-
manna) hafði gert um 1906 þ.e.a s.
núverandi fána. Varatillaga var um
hvítan fána með heiðbláum krossi
og hvítri og blárri rönd utan með
beggja vegna.
Á Alþingi 1914 var samþykkt
með eins atkvæðis mun að „hvít-
bláinn" væri í samræmi við vilja
þjóðarinnar en til vara gæti þingið
mælt með þrílita fánanum. Vegna
deilna um stjórnarskrármálið
fékkst úrskurður konungs ekki fyrr
en 19. júní 1915 og þá um þrílita
fánann. Með sambandslögum 1.
desember 1918 var síðan gefinn út
úrskurður um fullgildan þjóðfána.
(Byggt á Öldinni okkar,
íslandssögu Einars Laxness
o.fl. - GFr)
Stutt viðtal við Guðgeir Jónsson bókbindara
sem fylgdist með fánamálinu 12. júní 1913
„Þeir fóru rakleiðis
til Ólafs í ísafold”
Þeir eru nú farnir að týna
tölunni sem komnir voru til
fullorðinsára fyrir réttum 70
árum og urðu vitni að
hræringunum sem urðu í
Reykjavík 12. júní 1913 er
fáninn var tekinn af Einari
Péturssyni á
Reykjavíkurhöfn. Guðgeir
Jónsson bókbindari og
fyrrverandi forseti ASÍ var
tvítugur á því ári og við
báðum hann um að segja
okkur hvernig atburðirnir
komu honuni fyrir sjónir.
- Ég var að vinna á Eyrinni
þetta vor við uppskipun og annað
þvíumlíkt en svo vildi til að ég
hafði enga vinnu einmitt þennan
dag og vissi því ekkert fyrr en líða
tók á daginn. Þá varð ég var við
einhverja hreyfingu sem kom í
kjölfar fregnmiða frá ísafold. Svo
vill til að ég veit hvað kom þess-
um fregnmiða af stað. Guð-
brandur Magnússon prentari
(síðar forstjóri Áfengisverslunar-
innar) var þá að vinna í ísafold og
þegar Einar Pétursson kom í land
eftir að fáninn hafði verið tekinn
af honum hitti hann Guðbrand af
tilviljun og það varð að ráði að
þeir færu rakleitt saman til Ólafs
Björnssonar ritstjóra og hann á-
kvað samstundis að gefa út fregn-
miða um málið. Þá komu blöðin
ekki út nema 2-3 í viku, útvarp
var ekkert og sími á fáum stöð-
um. Fregnmiðar gegndu því
mikilvægu hlutverki íbæjarlífinu.
Síðar um daginn var fundur fyrir
framan stjórnarráðið á Lækjar-
Guðgeir: Hann var tvítugur mað-
ur í bænum á sigurdegi íslcnska
fánans 12. júní 1913.
torgi og þar var ég. Þar var mynd-
uð fánaborg með bláhvíta fánan-
um og man ég einnig að Ólafur
Björnsson hélt ræðu og kannski
einhverjir fleiri. Þeir stóðu við
styttu Jóns Sigurðssonar sem var
þar sem nú er stytta Hannesar
Hafstein. Um kvöldið var svo
fundur sem þingmenn Reykja-
víkur, þeir Lárus H. Bjarnason
og Jón Aðils, boðuðu til í barna-
skólaportinu og þar var ég einnig.
Þingmennirnir voru báðir
heimastj órnarmenn.
- Var kannski einhver keppni
milli stjórnmálaflokkanna um að
eigna sér málið?
- Ég man ekki til þess að þar
hafi verið neinn ágreiningur.
Bæði Sjálfstæðisflokkurinn gamli
og Heimastjórnarflokkurinn
mótmæltu þessu á jafn eindreginn
hátt enda var það sama sem vakti
fyrir þeim í sjálfstæðismálinu þó
að eitthvað greindi þá á um leiðir.
- Var það algengt á þessum
árum að bláhvíti fáninn væri uppi
við?
- Það var orðið þónokkuð um
hann og ég man eftir því seinna
þennan dag að þar sem danski
fáninn blakti var hann víða
skorinn eða leystur niður. Þessi
atburður varð svo til að koma
skriði á fánamálið og skipuð var
opinber nefnd í málið. Nokkru
síðar kom svo úrskurður konungs
um íslenskan sérfána til notkunar
innanlands og tveimur árum síðar
var núverandi fáni samþykktur.
Á árunum 1915-1918 blöktu tveir
fánar fyrir framan stjórnarráðið,
sá íslenski og sá danski.
- Varst þú heitur í þessu máli?
- Nei, ekki get ég sagt það. Ég
var ekki svo pólitískur á þessum
árum þó að ég tilheyrði Sjálfstæð-
isflokknum gamla að nafninu til.
- GFr
Stúdentaleikhúsið:
Dagskrá úr verkum Jökuls Jakobssonar
Jökull Jakobsson
Kaffileikhústilraun
Stúdentaleikhússins hefur
svo sannarlega sannað
tilverurétt sinn með leikinni
dagskrá úr verkum Jökuls
Jakobssonar sem flutt var
um síðustu helgi og verður
endurtekin n.k. sunnudags-
og mánudagskvöld.
Dagskráin hefur verið flutt
þrisvar sinnum fyrir f ullu
húsi og góðum viðtökum
áhorfenda.
Það á vel við að sitja við borð í
notalegu umhverfi með kertaijós
og léttar veitingar og hlusta á
snilldarlegan texta Jökuis. Fyrir-
komulag kaffileikhússins eykur þar
á ánægjuna, andrúmsloftið er létt-
ara en í hefðbundnum ieikhúsum
þar sem setið er á bekkjum og horft
í hnakkann á næsta manni.
Fyrir hlé voru flutt tíu atriði úr
skáldsögum og leikritum Jökuis en
eftir hlé einþáttungur sem ekki hef-
ur verið fluttur áður á sviði.
Aðstandendur dagskrárinnar
segja í leikskrá um atriðin sem val-
in eru að gegnum þau sé þráður er
tengi þau saman. Þessi þráður
byggist á fóiki sem sé í ieit að lífsfyll-
ingu og eigi sér draum sem aldrei
verði að veruleika. Þessar mann-
gerðir hverfi aö nokkru leyti frá
raunveruleikanum og breytist í
þennan draum sem fyrir þeim verði
hinn sanni veruleiki. Leitin að lífs-
innihaldi sé því sameiginleg öllum
persónunum.
Að vísu er það matsatriði hvað
er leit að lífsinnihaldi og hvort þeir
kaflar sem valdir voru í dagskrána
eru bestu dæmin um það úr verkum
Jökuls skal ósagt látið enda vanda-
verk að velja úr svo öllum líki. En í
þeim kom fram annar eiginleiki
Jökuls, ekki síður mikilvægur, það
er húmorinn sem oft blandaðist
trega og von, í verkum hans.
Dagskráin hófst á nokkurs konar
sendibréfi höfundar, úr ferðabók-
inni Suðaustan fjórtán. Þar segir
hann að sér hafi ekkert orðiö úr
verki við skriftir enda hafi hann
ekki hugmynd um hvað hann eigi
að skrifa og búist ekki við að það
breyti miklu um hækkun vísitölu né
stríðið í Víetnam. Því taki hann það
til bragðs að hripa nokkrar línur og
segja frá því sem fyrir augu ber, frá
sjónum, fuglunum og fólkinu, úr
því hann sé hér staddur á annað
borð.
Þessi inngangur sem er endur-
tekinn síðar í dagskránni, líklega til
áherslu, er ágætis tenging milli hins
sem flutt er því vissulega er Jökull
að lýsa því sem fyrir augu bcr, fólki
með brostnar og óbrostnar vonir,
merki þess að það sé lifandi.
Næst var flutt eintal frúarinnar
úr Feilnótu í fimmtu sinfóníunni.
Hún bíður eftir elskhuga sínum á
óhrjálegu rislofti því hann þoiir
ekki rokkokóborðið í svefnher-
berginu heima hjá hénni og vill
ekki heimsækja hana. Undarleg
Leikhópurinn
kona á undariegum stað, með
mannlega von í brjósti, vonina að
vera elskuð þó hún þurfi að lítil-
lækka sig til þess. Elskhuginn
mætir nefnilega stundum ekki þó
hann biðji hana að koma.
Gamla frúin úr ieikritinu Dóm-
ínó er óborganleg persóna, sam-
einar leitina eftir lífsfyllingu og hið
skoplega. Hún þolir ekki þegar
fólk fer og selsköpin eru búin. Til
hvers er fólk að koma ef það fer
svo? spyr hún. Hún kemur fjórum
sinnum fram í dagskránni og tengir
atriðin prýðilega saman með
endurtekningum.
Kallinn sem valinn var úr Skiia-
boðum til SöDdru er líka mjög
fyndinn. Þar segir miðaldra karl-
maður frá því hvernig hann og jafn-
aldrar hans bjuggu sig undir að
taka við þjóðarbúinu, á támjóum
skóm, hvítri skyrtu, með mjótt,
svart bindi þegar allt í einu kom
fram ný kynsióð sem lét sér vaxa
hár og hafði annað gildismat. Þaö
sýndi fram á að þjóðarbúið var
bara svindl og ekki þess virði að
taka við því. Grundvellinum er
þannig kippt undan hinum, þeir
missa fótfestu, tilgang. Atriði sem
oft hendir persónur Jökuls og verð-
ur til þess að leitin heldur áfram.
Úr því vinsæla leikriti Hart í bak
var flutt samtai Jónatans skipstjóra
og Árdísar, stúlkunnar að austan.
Jónatan lifir J minningu um giæsta
fortíð, Árdís býður í vissri eftir-
væntingu nýs lífs og væntanlegra
kynna við föður sinn. Bæði tala úr
eigin heimi án mikils áhuga á lífi
hins.
Atriðið úr leikritinu Klukkú-
strengir á etv. best við þá lýsingu
aðstandenda að persónur hverfi frá
raunveruleikanum og breytist í
drauminn um lífsfyllingu sem fyrir
þeim verður hinn sami og veru-
leiki. Orgelstillarinn sem kemur í
plássið er gamall elskhugi konunn-
ar sem lifði í von um að þeirra
draumur rættist, þangað til vonin
breyttist úr leit að hantingju í flótta
undan minningunni. Dæmigerð
þversögn í persónum Jökuls sem
virðast flýja hamingjuna þegar hún
virðist í augsýn. Þannig neitar org-
elstiilarinn að hafa þekkt konuna
og átt með henni drauma.
{lokin er svo atriði úr Herbergi
213 þar sem fimm konur sækja að
einum manni, orgelstillaranum, og
vilja gera vel við hann, láta honum
iíða vel, stytta honum stundir og
enda á að segja „stytta-þínar stund-
ir" og kyrkja hann...sí leikskrá
segir að þar séu komnar sömu per-
sónur og komu fram í hinum atrið-
unpm en fekki þykir mér það iiggja
ijóst fyrir enda atriðið stutt.
Um frammistöðu leikarannæer
það að segja að leikurinn bar þess
merki að hann var sambland af
flutningi og ieik og ekki þaulæfður
en þó var hann lýtalaus. Fjórir
ieikaranna hafa ekki sést á sviði
opinberlega fyrr, þau Davíð Ágúst
Davíðsson, Erla Ruth Harðardótt-
ir, Iðunn Thors og Ingrid Jónsdótt-
ir og stóðu þau sig með pr'ýði.
Enn er ógetið einþáttungsins
Knall sem Viðar Eggertsson flutti
ágætlega. Þátturinn einkenndist af
því grátbroslega skopi sem Jökli
var tamt, er eintal manns á ein-
hverskonar hæli sembíður eftir því
að hlusta á ræðu sem aldrei er flutt.
Á meðan rifjar hann upp ýmislegt
sem honum finnst skemmtilegt en
telst sjálfsagt lítilvæg skemmtun í
augum „venjulegs fólks".
A undgn og milli atriða iék Jó-
hann Móravik á klarinett, tónlist
sem féil vel að því sem flutt var og
lét þægiiega í eyrunt.
Sem sagt: Þetta framtak Viðars
Eggertssonar og Svanhildar Jó-
hannesdóttur, í tilefni af því að á
þessu ári hefði Jökull Jakobsson
orðið fimmtugur, var virkilega
ánægjulegt og rifjaði upp góð
kynni af verkum Jökuls. Stúdenta-
leikhúsinu óskum við langra líf-
daga og minnum á að í sumar er
ætlunin að flytja þar fleiri leikverk
og uppákomur. Má þar nefna fjóra
einþáttunga eftir Samuel Beckett
undir leikstjórn Árna Ibsen sem
fluttir verða 23. júní, Reykjavík-
urblús ,sem er dagskrá byggð á
nýlegum sögum og textum er tengj-
ast Reykjavík, dagskrá úr verkum
.spænska skáldsins Frederico Garc-
ia Lorca í umsjón Þórunnar Sig-
urðardóttir og einþáttungurinn „-
Elskendur í Metró“ eftir Jean Tor-
du, undir stjórn Andrésar Sigur-
vinssonar.
Vegna þess hve fyrirtæki eins og
Stúdentaieikhúsið er veikt fjár-
hagslega er stuðningur áhorfenda
mikilvægur. Hvetjum við því fólk
til að mæta og stuðla þannig að á-
framhaldandi starfsemi þess.
EÞ