Þjóðviljinn - 26.08.1988, Page 5

Gjaldþrot og launafolk
Fyrirtœkið gjaldþrota - hver er hlutur starfsmanna?
Örlög HP eru landsmönnum enn í fersku minni og eru um margt dæmigerð fyrir fyrirtæki sem lendir í
gjaldþroti. Starfsemi lagöist niður í byrjun júní, síðan fékkst tveggja mánaða greiðslustöðvun og loks var
Goðgáhf. tekin í gjaldþrot þann 15. ágúst sl. Þáergefinntveggjamánaðafresturtil að lýsa kröfum íbúið og
að þeim tíma liðnum tekur skiptaráðandi afstöðu til hvaða launakröfur verða samþykktar. Hversu langan
tíma það tekur er ekki gott að segja, en ef mikið er að gera hjá embættinu gæti það jafnvel tekið einhverjar
vikur. Starfsmenn HP eygja því möguleika á að fá laun sín greidd í fyrsta lagi um mánaðamótin október-
nóvember, u.þ.b. fimm mánuðum eftir að þeir stóðu upp frá skrifborðum sínum. Möguleikinn er hins vegar
fyrir hendi að biðtíminn verði enn lengri og eru fjölmörg dæmi því til sönnunar.
Á undanförnum árum
góðæra og verðtryggingar
hefur gjaldþrotum fyrir-
tækja og einstaklinga farið
mjög fjölgandi. Gjaldþrot-
um á landinu öllu fjölgaði
um tæp 500% frá árinu 1982
til 1987. Gjaldþrot þýðir
ekki aðeins að fyrirtæki
leggur upp laupana, heldur
einnig að starfsmenn þess
missa vinnuna og verða
fyrir tekjumissi.
Félagsmálaráðuneytið hefur
frá áramótum til júliloka, greitt
út um 50 milljónir króna, vegna
ríkisábyrgðar á launum hjá fyrir-
tækjum sem lenda í gjaldþroti.
Eru þessar greiðslur vegna lið-
lega 400 launþega sem starfað
hafa hjá um 50 fyrirtækjum. Sé
tekið mið af efnahagshagsástand-
inu í dag og þeim bjargráðum
sem haldið er á lofti, er ekki að
vita nema einhverjum komi að
gagni lestur þessarar greinar.
Gjaldþrotin gera ekki alltaf boð á
undan sér og enginn veit hver
verður næstur.
f fyrra komu til Borgarfógeta í
Reykjavík 1163 beiðnir um
gjaldþrotaskipti, en alls voru 351
bú tekið til gjaldþrotaskipta. Þó
árið 1987 hafi verið metár hvað
þetta varðar, er fjöldi gjaldþrota
hjá borgarfótgeta þegar orðinn
álíka mikill og allt árið í fyrra, og
gæti því heildarfjöldi gjaldþrota
orðið um 470 í Reykjavík einni
þegar árið er úti, ef svo fer fram
sem horfir. í fyrra var fjöldi lög-
aðila, - fyrirtækja í Reykjavík,
sem tekinn var til gjaldþrota-
skipta 99, en gæti orðið, miðað
við framangreindar tölur, um 130
í ár. Þegar fyrirtæki verða gjald-
þrota, hætta þau starfsemi og
starfsfólk missir vinnuna. En
hver eru réttindi starfsfólks og
hvenær getur það átt von á að fá
þau laun sem það á inni hjá fyrir-
tækinu greidd, - þ.e.a.s. ef það á
þá rétt á launum á annað borð?
Ríkisábyrgö
Lög um ríkisábyrgð á launum
við gjaldþrot voru sett 1974 og
breytt svo 1985. Að uppfylltum
ákveðnum skilyrðum eiga lögin
að tryggja launþegum ógreidd
laun, orlofsgreiðslur og með
breytingunum 1985, iðgjalds-
greiðslur í lífeyrissjóð. Fyrsta
skilyrði er að fyrirtækið hafi verið
tekið til gjaldþrotaskipta. í ein-
földu dæmi má hugsa sér að fyrir-
tæki hætti starfsemi vegna rekstr-
ar- og greiðsluerfiðleika og sé
tekið til gjaldþrotaskipta. Launa-
kröfur starfsfólks liggja fyrir, eru
samþykktar af skiptastjóra sem
forgangskröfur í búið. Ef ekki
reynist til fyrir þeim í hinu gjald-
þrota búi, kemur þá til kasta fé-
lagsmálaráðuneytisins að sjá um
viðkomandi launagreiðslur, or-
iofsgreiðslur og greiðslu iðgjalda
í lífeyrissjóð. Eigi launþegi rétt á
þriggja mánaða launagreiðslu
vegna lögbundins þriggja mánað-
ar uppsagnarfrests, en hafi fengið
sér starf að nýju innan þessara
þriggja mánaða, dragast laun
fyrir það starf frá þeim launum
sem hann annars hefði fengið
greidd frá félagsmálaráðuneyt-
inu Mánaðabið
eftir Saunum
En þetta ferli getur hins vegar
tekið drjúgan tíma og á meðan
rýrna launakröfurnar í verðbólg-
unni, því þær eru ekki verð-
tryggðar, heldur greiðir félags-
málaráðuneytið vexti sem sam-
svara almennum sparifjárbókar-
vöxtum. Hvað tímann varðar get-
ur liðið drjúgur tími frá því starf-
semi er lögð niður og starfsfólk er
sent heim, þar til kemur að
gjaldþrotaskiptum. Fyrirtæki
geta beðið um greiðslustöðvun
um nokkurra mánaða skeið og er
þá ætlast til að þau endurskipu-
leggi fjárhaginn og reksturinn á
þeim tíma. Stundum tekst það,
en kannski jafnoft fara þau beint í
gjaldþrot að þessum gálgafresti
liðnum. Þegar fyrirtæki hefur
verið tekið til gjaldþrotaskipta,
líða tveir mánuðir þar sem gefið
er færi á að lýsa kröfum í búið.
Allir þeir sem telja sig eiga inni fé
í einu eða öðru formi hjá hinu
gjaldþrota fyrirtæki og gildir það
um launakröfur jafnt sem aðrar,
verða að lýsa þeim kröfum í búið.
Að öðrum kosti glatar viðkom-
andi rétti sínum.
Flöskuháls
borgarfógeta
Sá sem telur sig eiga laun inni
hjá fyrirtækinu, verður sjálfur
eða með aðstoð lögfræðings að
tíunda kröfur sínar nákvæmlega
og skila þeim í félagsmálaráðu-
neytið, auk þess að lýsa kröfu til
viðkomandi skiptaráðanda.
Skiptaráðandi tekur síðan af-
stöðu til þess hvort krafan eigi að
teljast forgangskrafa eða ekki.
Hafi hann kveðið upp þann úr-
skurð, greiðir félagsmálaráðu-
neytið yfirleitt fljótlega launa-
kröfuna, án þess að bíða niður-
stöðu um hvort hugsanlega kunni
að vera til í gjaldþrotabúinu fyrir
launakröfum eða ekki. Reynist
búið eiga fyrir eða upp í launa-
kröfur, tekur félagsmálaráðu-
neytið þær fjárhæðir til sín, enda
hefur það þegar greitt launþega
þau laun sem hann taldist eiga
rétt á. Samkvæmt upplýsingum
hjá borgarfótgetanum í Reykja-
vík, getur það hins vegar tekið
mislangan tíma þar til skiptaráð-
andi gefur úrskurð um hvort
krafa teljist forgangskrafa eða
ekki og fer það að sögn einfald-
lega eftir vinnuálagi hjá embætt-
inu og því hversu mikið er ýtt á
eftir málinu. Oftast liggur afstaða
skiptaráðanda fyrir fljótlega eftir
að kröfulýsingafresti er lokið,
með kröfuskrá. Skiptafundur er
haldinn að loknum kröfulýsing-
afresti og þar leggur skiptaráð-
andi fram kröfuskrá og í fram-
haldi af þessu er félagsmálaráðu-
neyti sent upplýsingar um sam-
þykktar launakröfur.
Aðgát
skal höfð...
Það getur svo orðið til að tefja
þann tímá sem líður frá því að
unnið var fyrir launum þar til þau
fást greidd, enn frekar ef eigend-
ur eða forsvarsmenn hins gjald-
þrota fyrirtækis vefengja launa-
kröfur starfsmanna eða að
gjaldþrotinu tengjast málaferli af
öðru tagi. Sú staða gæti t.d. kom-
ið upp að laun eru ekki greidd á
réttum tíma við mánaðamót og
starfsmenn telji starfssamning
við atvinnurekanda hafa verið
einhliða brotinn og þeir því í full-
um rétti til að ganga út. En það er
ekki sama hvernig að slíkri út-
göngu er staðið og betra að leita
álits lögfræðings áður en til þess
er gripið. Annars gætu starfs-
menn hugsanlega átt á hættu að
atvinnurekendur vefengi ekki að-
eins laun vegna þriggja mánaða
uppsagnarfrests, heldur gætu
þeir einnig reynt að kenna starfs-
mönnum um að starfsemni fyrir-
tækisins hætti og komið með
bótakröfu á þá.
Mánuðirmr geta því verið fljót-
ir að líða og í því liggur ákveðin
hætta fyrir launþega í þessari
stöðu, því ríkisábyrgð á launum
fyrnist að ákveðnum tíma liðn-
um. Hafi fyrirtæki ekki verið
tekið til gjaldþrotaskipta átján
mánuðum eftir að launþegi vann
inn sín laun, missir hann rétt á
ríkisábyrgð launa sinna. Þó dæmi
þessa séu fremur fátíð, finnast
þau kannski í 5% tilfella. Þó sam-
eignarfyrirtæki fari sjaldnar í
gjaldþrot en hlutafélög, geta þau
verð erfiðari við að eiga. Sam-
eignarfyrirtæki er ekki hægt að
taka til gjaldþrotaskipta nema
eigendur þess séu sjálfir gerðir
upp, persónulega. Til þess að
hægt sé að lýsa fyrirtækið gjald-
þrota, þarf að lýsa eigendurna
gjaldþrota og til þess að það
megi, þarf að fá þá til að gefa
yfirlýsingu fyrir fógeta um að þeir
séu eignalausir. Eigendur geta
auðvitað, séu þeir þannig sinnað-
ir reynt að forðast að gera slíkt og
tafið þannig málið. Eigi þeir hins
vegar persónulegar eignir geta
þeir bent á þær til tryggingar
skulda. Húseign þyrfti þá að
selja, við fótgetaaðgerð (fjár-
nám) eða á uppboði. Ekki mun
óalgengt að uppboðsmeðferð á
fasteign taki a.m.k. ár. Sé húsið
selt á uppboði, fer söluverðmæti
þess til greiðslu skulda eins og
þær eru tryggðar og að finna á
veðbókarvottorði hússins og er
misjafnt hvort launþegar hafi náð
að tryggja sér veð fyrir launum
sínum á þann hátt. Yfirleitt fer
því fé sem fæst við sölu slíkra per-
sónulegra eigna til lánardrottna
fyrirtækisins, launakröfur þó for-
gangskröfur séu koma því ekki
við. Þegar slík sala hefur farið
fram, erfyrst hægt að taka búið til
gjaldþrotaskipta og þó launa-
kröfur þar séu forgangskröfur, er
hætt við að lítið verði þar til skipt-
anna. Hafi síðan öll þessi ósköp
tekið lengri tíma en átján mán-
uði, situr launþegi upp með sárt
enni og hefur ekki fengið laun sín
greidd.
Á mörgum vinnustöðum hefur
það tíðkast og er ekki óalgengt í
fjölmiðlaheiminum, að starfs-
menn eru ráðnir sem verktakar,
ekki sem launþegar. Verktakar
fá iðulega greidd hærri laun, en
hinn fastráðni enda verða þeir að
„standa skil sjálfir á öllum þeim
greiðslum sem dregnar eru af
launþegum, greiðslum í lífeyris-
sjóð, í stéttarfélag o.s.frv. Fæstir
verktaka eru þó í stéttarfélögum,
margir trassa að greiða tilskilin
gjöld eða einfaldlega vilja það
ekki. Verktakar njóta ekki
þeirrar tryggingar sem ríkisá-
byrgð á launum gefum launþeg-
um og geri þeir kröfu í þrotabú,
flokkast þær ekki sem forgangs-
kröfur. Hins vegar munu ýmis
verkalýðsfélög telja þessa verk-
takasamninga marga hverja til
málamynda og að þeir brjóti í
bága við skattalög og lög um rétt-
indi verkafólks. Munu lögfræð-
ingar hafa reynt að fá þessum
samningum hnekkt við gjald-
þrotaskipti.
Sem fyrr segir ábyrgist ríkið
aðeins laun „launþega" við gjald-
þrot, ekki hugsanleg laun hlutafj-
áreigenda eða annarra eigenda
fyrirtækja og ekki stjórnenda
þeirra né forstjóra þó þeir séu
ekki eigendur, hafi þeir setið við
stjórnvölinn eftir að fjárhag fyrir-
tækisins tók að halla verulega.
-phh
NÝTT HELGARBLAÐ - ÞJÖÐVILJINN - SÍÐA 5
Miklir erfiðleikar eru sagðir steðja að í atvinnulífi landsmanna um þessar mundir og talað er um ár hinna
„mörgu gjaldþrota". Meitillinn í Þorlákshöfn hefur sagt upp starfsfólki og hefur veriö litið á stöðu fyrirtækisins
sem dæmigerða fyrir fjölda annarra fyrirtækja í greininni. En nú þegar því er lýst yfir að draga skuli úr
kaupmætti launafólks og bankar hóta að „skera á líflínur" fyrirtækjanna, hversu lengi þarf starfsfólk
gjaldþrota fyrirtækja að bíð« eftir launum sínum?