Þjóðviljinn - 02.09.1988, Blaðsíða 24

HELGARPISTILL
Fjasið endalausa um
upplýsingaþjóöfélagið
Það er mikið í tísku nú um stundir að lofa upplýsingaþjóðfé-
lagið sem svo heitir. Nú erum við að losna út úr þessu iðnaðar-
þjóðfélagi, segja menn og stíga inn í upplýsingaþjóðfélagið og
það er alveg ægilega gaman. En það vill verða næsta þoku-
kennt hvað menn eiga við með þeirri glósu. Stundum finnst
manni að fólk sjái fyrir sér sjálfa Sælueyjuna þar sem allir sitja
við flotta tölvuskerma oa skiptast á upplýsingum og allt strit og
allur hávaði og öll framleiðsla með mengun og sólutregðu er
fyrir bí. Og ef maður truflar nú sæludrauminn og spyr: um hvað
er fólk að upplýsa hvort annað á Tölvunni Endalausu, þá er
eins víst að maður verði afgreiddur með vorkunnarsvip, fyrir-
litningu blendnum: skilur þessi fugl ekki sinn vitjunartíma?
Framkvæmastjóri Veröbréfa-
markaðs Iðnaðarbankans skrif-
aði grein í Morgunblaðið fyrir
nokkru um það að „Dreifð byggð
í stóru landi er dýr“ (og væri best
að flytja alla á Reykjavíkurhorn-
ið í hagkvæmnisskyni). Undir
lokin hefur hann upp dæmigerð-
an framtíðarsöng um upplýsinga-
þjóðfélagið:
„Nágrannaþjóðir okkar eru
löngu komnar af stigi framleiðslu
og iðnaðarsamfélags og um 60-70
% þeirra starfar nú í þjónustu-
greinum. Þær eru óðum að færast
þaðan á nýttt atvinnustig þar sem
þekking og upplýsingar eru
mikilvægustu þættir atvinnulífs-
ins“.
Ég segi það satt: mér finnst
þessi söngur mesta rugl. Þjóðfé-
lög hætta ekki að vera fram-
leiðslusamfélög þótt iðnverkaf-
ólki og bændum fækki. Þekkingin
er m.a. framleiðandi vöru sem er
seld á markaði - stundum fram-
leiðir hún diska með forritum,
stundum verkfræðinga sem vænt-
anlega kunna öðrum betur að
framleiða hús, rennibekki eða
gler.
Verum neikvæð
En látum svo vera. Snúum
okkur að upplýsingadýrkuninni
og reynum að puðra af henni
helgisplepjunni með því
neikvæða og andstyggilega hug-
arfari sem stundum er kennt við
málfærslumann andskotans.
Fyrst skulum við þykjast vera
sanngjarnir og viðurkenna að víst
er heimurinn stútfullur af upplýs-
ingum og margar eru nytsam-
legar og það er með kunnáttu og
tölvutækni hægt að rannsaka
margt sem miklu máli skiptir :
vinnutíma, tekjuskiptingu, tóm-
stundamynstur og hvaðeina.
Enda er það gert.
En svo er að byrja á mínusun-
um.
Hjátrú á sjónvarp
Eitt er það, að upplýsingar er
einatt ekki að fá þar sem menn
halda að þær séu. Til dæmis er
það útbreidd hjátrú að mikinn
fróðleik sé að finna í sjónvarpi,
því meira sjónvarp, hugsa menn,
þeim mun meiri upplýsingar um
allan fjandann. Rannsóknir á
íbúum sjónvarpsstórveldisins
mikla, Bandaríkjanna, sýna að
svo er ekki - sjónvarp virðist geta
gert allt mögulegt nema að miðla
mönnum einfölaustu upplýsing-
um eða þekkingu á því hvar þeir
eru staddir í heiminum og hvað sé
þar um að vera. Auðvitað eru til
menn sem geta notfærst sér sjón-
varp til þekkingarauka, en þeir
sýnast vera lítill minnihluti). Um
þetta var reyndar fjallað á dálítið
skondinn hátt í Tímabréfi ekki
alls fyrir löngu:
„Það getur hver spurt sjálfan
sig að því hverju hann er nær til
að mynda um afvopnunarvið-
ræður, eftir að hafa fylgst með
formönnum sendinefnda stór-
veldanna stíga út úr bílum við hús
í Genf, takast í hendur, veifa og
brosa til ljósmyndara og ganga
inn í húsið. Á meðan þessu fer
fram þylur fréttamaður að engin
ný tilboð hafi komið fram og við-
ræðunum verði haldið áfram.
Gönguferðin úr bílunum inn í
húsið í Genf er endurtekin oft í
viku mánuðum saman. Þetta eru
erlendar fréttir".
Villur, þoka
í annan stað. upplýsingarnar
eru oft mjög ófullkomnar og gall-
aðar og þar með villandi. Við
höfum séð og heyrt um rannsókn-
ir t.d. á lestrarvenjum eða fjöl-
miðlanotkun, sem virðast hann-
aðar þannig að út kemur mikill
lestur eða mikil „horfun" vegna
þess að spurningarnar verða í
reynd leiðandi. Sá sem er t.d.
spurður að því, hve margar
stundir í viku hann lesi bækur,
hann er líklegur til að ljúga (ó-
meðvitað að öllum líkindum) upp
á sig tölvert meiri lestri en efni
standa til - vegna þess að hann er
alinn upp í umhverfi sem telur
bóklestur af hinu góða. Og oftar
en ekki þrýtur rannsóknir ör-
endið; við fáum einhverjar
magntölur sem segja fátt - t. d. í
þessu dærr.i hér - um það hvað
menn eru að lesa og hvernig þeir
lesa og hvað þeir muna.
í þágu
sölumennsku
Rannsóknirnar, upplýsinga-
söfnunin, verða oft endasleppar
vegna þess að þær eru í sjálfu sér
vara á markaði. Og það eru þeir
sem eru að selja vörur á markaði
sem mest gera af því að ráða til sín
atvinnumenn í upplýsingasöfnun
- þeir hafa peningana. Það er
enginn vandi að fá peninga til að
gera flókna markaðskönnun á
nýrri tegund ropvatns, safna
öllum mögulegum og ómögu-
legum félagslegum og sálfræði-
legum upplýsingum um það
hverskonar umbúðir um barna-
mat ganga best í foreldra, eða
gera ítarlega skrá yfir alla hugs-
anlega kaupendur Toyotabíla á
næsta ári. Þessar upplýsingar eru
náttúrlega einskis virði fyrir alla
nema framleiðendur tiltekins
varnings - þær eru í rauninni ekki
annað en ábót eða nýr milliliður í
því skelfilega „framleiðslu-
þjóðfélagi" sem menn eru alltaf
að segja að sé að skreppa saman.
Hitt getur svo verið meira en erf-
itt, að kreista út peninga til að
fylgja eftir fimmtán ára gömlum
rannsóknum á því hvernig ís-
lenskum nemendum vegnaði í
skólakerfinu - með því að leita
uppi þá sem þá voru spurðir og
skoða „hvar eru þeir staddir nú“.
En óþarft að taka það fram, að
meðan slík rannsókn segir okkur
heilmargt um skólastarf og kann-
ski nauðsynlegar breytingar á
því, já og um gangvirkið í okkar
þjóðfélagi - þá segja neyslurann-
sóknir okkur svosem ekki neitt
sem hefur almennt gildi.
Hver á að
spyrja?
Einn veigamikill hluti af hug-
myndum manna um hina Fögru
Nýju Veröld upplýsinganna eru
gagnabankar miklir, sem menn
eiga að geta hringt í og fengið
svar við öllum mögulegum spurn-
ingum - hvort sem væri um fæð-
ingardag Napóleons, öll íslensk
kvæði um Þingvelli, hraða ljóss-
ins eða heimsmet í þrístökki án
atrennu. Þeir sem mjög svífa í
sæluvímu þessara möguleika láta
sér allajafna sjást yfir tvennt.
Annað er það, að í flestum slík-
um dæmum verður það miklu
einfaldara að fletta upp í hand-
bók en að hringja yfir langan veg í
tölvubanka. í annan stað er því
ósvarað, hvað á að hvetja fólk til
að notfæra sér þessa möguleika -
eða hvernig það á að afla sér
þeirrar lágmarksþekkingar sem
það, þrátt fyrir allt, þarf til að
geta spurt.
Svo mætti lengi áfram halda að
andskotast út í hina rósrauðu
mynd af Sælueyju upplýsinga-
þjóðfélagsins. Til að mynda höf-
um við alls ekki fjallað um þær
skuggahliðar, að tölvutæknin
gerir það mögulegt að safna sam-
an margskonar upplýsingum um
einkamál manna og selja þær
hagmsunaaðilum í pólitík og
bisness. Menn eiga von á því í
vaxandi mæli, að allskonar upp-
lýsingar um þá séu á floti um
samfélagið - án þess að þeir viti,
án þess að þeir vilji og án þess að
þeir geti leiðrétt það sem missagt
er.
Uppbyggileg
málalok
En, gætu menn spurt, til hvers
er að fara með allt þetta svarta-
gallsraus? Ekki verður aftur snú-
ið. Ekki er hægt að setja sleggju á
tölvuna og grýta skermana.
Nei. Vitanlega ekki. En það
ætti samt ekki að vera vanþörf á
því, að stinga öðru hvoru eftir
bestu getu á blásnum belg upplýs-
ingaskrumaranna. Og minna í
leiðinni á það, að ef menn vilja
komast hjá því að möguleikar
upplýsingaaldar verði fyrst °g
fremst notaðir til að fjarstýra við-
horfum okkar, smekk og inn-
kaupum, - þá þurfum við á að
halda góðum skólum og algáðum
prentmiðlum ýmiskonar, til að
styrkja sem flesta til gagnrýninn-
ar, efagjarnrar afstöðu til þess
sem fyrir okkur er haft. Meira um
það síðar.
24 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN - NÝTT HELGARBLAÐ