Þjóðviljinn - 06.05.1989, Side 14

Ljósmynd Jóhanna
Olafsdóttir.
Minningabrot um galdramann
Jón Gunnar Árnason
Að kveðja vin sinn hinstu
kveðju er eins og að kveðja hluta
af sjálfum sér, og minningar
hrannast upp.
Pað var vorið 1961 sem ég
kynntist Jóni Gunnari Árnasyni.
Það var í gryfjunni í Ásmundarsal
við Freyjugötu, sem eitt sinn
hafði verið vinnustofa Ásmundar
Sveinssonar. Þeir höfðu leigt sér
módel, Jón Gunnar og Ragnar
Kjartansson og ætiuðu að fara að
módelera í gips. Ég hafði notið
handleiðslu Ragnars á kvöld-
námskeiðum í teikningu um vet-
urinn, og um vorið, þegar skólan-
um var lokið, bauð Ragnar mér
að slást í félagsskapinn. Þetta var
Ragnari líkt. Ég, menntaskóla-
strákur í fjórða bekk, sem enga
þekkingu hafði í höggmyndalist,
var allt í einu kominn í félagsskap
þessara reyndu manna, sem tóku
mér eins og jafningja og félaga.
Þær voru dýrðlegar kvöld-
stundirnar sem við áttum í gryfj-
unni í Ásmundarsal þetta vor.
Við mótuðum sitjandi konu í gips
og Ragnar sagði mér til um undir-
stöðuatriði gipsmótunar af stök-
ustu þolinmæði: form, lína og
rými. Og hvernig átti að með-
höndla efnið. Mest lærði ég þó af
því að fylgjast með þeim félögun-
um vinna. Ragnar með sína
sterku og jarðbundnu efnistil-
finningu og sitt næma skyn fyrir
rýminu. Og Jón Gunnar, sem
starfaði á þessum árum í fagi sínu
sem vélsmiður á daginn, en brann
í skinninu eftir að fá tækifæri til
þess að skapa myndlist. Mynd
hans tók á sig ýkt og straumlínu-
löguð form og fótleggir konunnar
urðu ögrandi langir og mjóir og
fullir af spennu sem átti síðar eftir
að brjótast með mun skírara
hætti út í málmskúptúrum hans.
Stundum kom Ásmundur Sveins-
son niður í gryfjuna til okkar og
fór sínum kubbslegu, tilfinninga-
næmu og vinnulúnu höndum um
stytturnar. Hann benti okkur á
að holrúmið væri hluti af skúl-
ptúmum, ekki síður en efnis-
massinn. Og hann kenndi okkur
að sjá formin í líkama stúlkunnar
í samspili við rýmið í kring: skúlp-
túrinn hefur þrjár víddir og form-
ið er jafn óendanlega margbreyti-
legt og sjónarhornin em mörg.
Hvflík forréttindi voru það ekki
fyrir skólastrák að geta stungið af
frá stærðfræðistaglinu fyrir vorp-
rófin og gleymt sér í þessum dýrð-
lega félagsskap!
•
Myndirnar sem Jón Gunnar
mótaði í gips þetta vor áttu að
vera eins konar fingraæfingar. En
þær urðu annað og meira: þessi
aflöngu og ýktu form, þessi
spenna sem hann magnaði fram í
formum kvenlíkamans og ástríð-
an sem hann lagði í verk sitt,
það voru ekki bara áhrif frá þeim
Moore eða Giacometti, Ás-
mundi, Ragnari eða fyrirsætunni
sjálfri, formin geymdu líka í sér
þá spennu og ástríðu sem brann
innra með honum sjálfum til að fá
tækifæri til þess að starfa að fullu
að myndlistinni. Þetta var á þeim
árum þegar Jón Gunnar var að
gera upp hug sinn um það, hvort
hann ætti að helga sig vélsmíðinni
eða höggmyndalistinni. Þrem
árum seinna var teningnum end-
anlega kastað, þegar hann hélt
utan til náms í Horsney College
of Fine Arts í London.
Á þessum tíma, þegar ég
kynntist Jóni Gunnari í gryfjunni
í Ásmundarsal, var hann þegar
kominn í tengsl við nýjustu
strauma í höggmyndalist í Evr-
ópu. Þetta sama ár tók hann þátt í
samsýningu framúrstefnumanna
sem fór á milli Stedelijk-safnsins í
Amsterdam, Lousianasafnsins í
Danmörku og Nútímalistasafns-
ins í Stokkhólmi. Sú sýning hét
„Hreyfing í listinni“ og markaði
viss þáttaskil, og margir sem þar
sýndu voru þá þegar orðnir eða
áttu eftir að verða meðal
brautryðjenda nútíma högg-
myndalistar (Tinguely, Arman,
Dieter Roth o.fl.).
Málmskúlptúrar Jóns Gunnars
voru í fyrstu eins konar andsvar
við formfestu og formdýrkun
módernistanna. Þeir voru
breytanlegir og áhorfandanum
var mögulegt að laga þá að eigin
skapi innan ákveðins ramma. En
fljótlega tóku formin í skúlptúr-
um hans að breytast og innihald
þeirra um leið: þeir tóku á sig
mynd oddhvassra hnífa og
ógnvekjandi vítisvéla og tækja
með greinilegri skírskotun til
tæknimenningar samtímans, sem
Jón þekkti reyndar af eigin raun
úr vélsmíðanámi sínu. Þessi þró-
un í höggmyndalist Jóns Gunnars
gerðist á þeim tíma þegar styrj-
öldin í Víetnam var að komast í
hámark. Þeir atburðir, og það
andrúmsloft sem þeim fylgdi,
höfðu varanieg áhrif á Jón Gunn-
ar eins og flesta aðra hugsandi
menn á þessum tíma. Það var
fjarri Jóni Gunnari að loka sig
inni í einhverjum fflabeinsturni
hreinnar og sjálfhverfrar form-
dýrkunar á slíkum tímum, hon-
um var það bæði eðlilegt og
nauðsynlegt að taka afstöðu til
samtímans, einnig í verki. Hann
vildi að myndlistin skírskotaði til
samtímans með nýjum hætti og
vekti fólk til nýrrar vitundar, ekki
bara um falleg form og fagra fleti,
heldur líka um hiutverk og til-
gang listarinnar og þá jafnframt
hlutverk og þátt áítorfandans í
þeirri samræðu, sem í myndlist-
inni er fólgin.
Skilningur Jóns Gunnars á at-
burðunum í Víetnam var ekki
fenginn með því að fletta upp í
„Heimsvaldastefnunni“ eftir
Lenín eða öðrum pólitískum
kennslubókum. Skilningur hans
var bæði dýpri og persónulegri og
mótaðist af nánast eðlislægri til-
finningu fyrir umhverfinu og
þeim háska sem lífríkinu er búinn
af allri hugmyndafræði tækni-
hyggjunnar og hagvaxtarhyggj -
unnar. Hann skildi að ógnir
styrjaldarinnar í Víetnam voru
ekki nema eitt af mörgum and-
litum þeirrar sálarlausu siðmenn-
ingar véltæknialdarinnar sem
hefur blindast í ofdirfsku sinni og
grefur nú markvisst sína eigin
gröf.
Jón Gunnar hugsaði út frá
vistfræðilegum forsendum löngu
áður en það hugtak kom í tísku,
og hann vildi að skúlptúrinn vekti
vitund og tilfinningu áhorfandans
fyrir umhverfinu eins og það birt-
ist okkur annars vegar í ómælis-
víddum og óræðum gildum nátt-
úrunnar og hins vegar í því árás-
argjarna umhverfi sem siðmenn-
ing 20. aldarinnar hefur búið
okkur.
Já, minningar hrannast upp:
Fyrsta SÚM-sýningin í Ásmund-
arsal 1965. Myndir Jóns Gunnars
þar voru mér persónuleg opin-
berun. Kannski vegna þess að ég
þekkti nokkuð til þess sem á
undan var gengið. En líka vegna
þess að þar sá ég í fyrsta skipti hér
á landi hvernig hægt var að skapa
myndlist á nýjum forsendum, þar
sem hinni sjálfhverfu formdýrk-
un módernismans var gefið langt
nef. Nýjustu straumar í samtíma-
list í Évrópu höfðu eignast sinn
gilda fulltrúa hér á landi.
Þáttur Jóns Gunnars í félags-
skapnum SÚM var meiri en hægt
er að gera grein fyrir í stuttu máli.
Hann var félagslyndur með ein-
dæmum, og starfsgleði hans og
áhugi smitaði þannig út frá sér að
ekki er hægt að hugsa sér hvernig
SÚM-félagsskapurinn hefði orð-
ið til án hans. Áhugi hans á fé-
lagsmálum smitaði frá sér víðar:
Nýlistasafnið og Myndhöggvara-
félagið urðu ekki síst til fyrir
frumkvæði hans og Ragnars
Kjartanssonar. Hann var magn-
aður kennari eins og nemendur
hans við Myndlista- og handíða-
skólann og Listaakademíuna í
Kaupmannahöfn fengu að reyna,
og þar var ekki miðlað einhverj-
um lærðum formúlum eða pat-
entlausnum. Kjarni þess sem Jón
Gunnar hafði að miðla bjó í hans
örláta og frjóa geði, persónulegu
viðmóti og lífsskoðun sem var í
senn umburðarlynd og kröfu-
hörð: umburðarlynd gagnvart líf-
inu í sinni fjölbreytilegu mynd og
kröfuhörð um heiðarleika og ein-
lægni manna gagnvart því sem
menn voru að fást við.
Já, minningar hrannast upp:
sæludagar í Flatey á Breiðafirði,
þar sem Jón Gunnar hafði hoggið
mynd Freys í flæðarmálinu úr
gömlum rekaviðardrumb. Fyrir
honum varð Flatey að miðstöð
sem tók við kosmískum skilaboð-
um og sendi þau til baka. Það var
í félagsskap Flateyjar - Freys sem
hugmyndin vaknaði um að gera
sólina bjartari. Sú hugmynd var
lýsandi fyrir þá kosmísku tilfinn-
ingu, sem Jón Gunnar hafði fyrir
samhenginu í veröldinni. Fyrir
framan mig hér við skrifborðið
hef ég stein sem Jón Gunnar gaf
mér fyrir allmörgum árum. Þetta
er grágrýtissteinn, mótaður af
hreyfingu hafsins og viðnámi
fjörunnar. f fagurlega hvelft yfir-
borð steinsins er greiptur lítill
kringlóttur spegill, þannig að
hægt er að horfa inní steininn og
hann getur líka endurspeglað
birtu himinsins. Þegar ég blaða
nú í gegnum rissblöð, sem Jón
Gunnar tók saman 1972 og kall-
aði „símagrafík“, rekst ég á eftir-
farandi orð rissuð á blað: „þessi
steinn felur í sér geisla sólarinnar
og um leið hinn endalausa frið
hins óendanlega veruleika sem
við finnum til, þegar tónlist him-
insins og hreyfing sjávarins sam-
einast...“
Nú eru þeir báðir horfnir á vit
hins óendanlega veruleika, vin-
irnir sem ég kynntist í gryfjunni í
Ásmundarsal fyrir 28 árum. Báð-
ir háðu þeir hugrakka og erfiða
baráttu við dauðann á Borgar-
spítalanum. Þar fóru óvenjuiegir
menn og einstakir og ég átti þeim
persónulega skuld að gjalda. Þar
sem tónlist himinsins og hreyfing
sjávarins sameinast, þar vil ég nú
gjalda þeim skuld mína. Blessuð
sé minning þeirra.
Ólafur Gíslason
14 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Laugardagur 6. maí 1989