Þjóðviljinn - 19.05.1989, Qupperneq 22

Næturganga
Hvítasunnuleikrit Sjónvarps-
ins var að þessu sinni Nætur -
ganga eftir Svövu Jakobsdóttur,
leikstýrt af Stefáni Baldurssyni.
Leikritið er að nokkru leyti byggt
á sannsögulegum heimildum, at-
burðir svipaðir þeim sem þar er
lýst gerðust í raun og veru í Ár-
nessýslu fyrir rúmum sjötíu
árum.
Næturganga er saga um upp-
reisn. Um vinnukonu sem neitar
að láta kúga sig lengur. Boð-
skapur verksins er tær og auð-
skilinn og samúð höfundar með
vinnukonunni fer ekki á milli
mála. Hér er um að ræða verk í
ósviknum þjóðfélagslegum raun-
sæisanda. Slík flokkun skiptir þó
ekki meginmáli, heldur hitt, að
hér er á ferðinni verk sem við
höfum lengi beðið eftir, verk sem
uppfyllir margar af þeim kröfum
sem við verðum að gera til ís-
lensks sjónvarpsefnis: það segir
okkur mikið um okkur sjálf og
sögu okkar í þessu landi, það er
vandað að allri gerð, það er lista-
verk.
Við höfum lifað ótrúlega bylt-
ingu á skömmum tíma. Eg efast
ekki um að mörgu ungu fólki hafi
þótt það mannlíf sem lýst er í
Næturgöngu afar fjarlægt og ó-
raunverulegt, og samt eru 70 ár
ekki nema ein mannsævi. Þegar
atburðarás sögunnar er svona
hröð hlýtur að vera hætta á að
tengslin við fortíðina rofni og
fólkið í landinu sitji uppi sögu-
laust. Líti í besta falli á söguna
sem einhvern geirfugl á safni og í
versta falli sem eitthvað til að
skammast sín fyrir og gleyma.
Þessvegna eru listaverk einsog
Næturganga okkur lífsnauðsyn.
Þótt Svava Jakobsdóttir sé
ekki frægust fyrir raunsæisverk í
hefðbundnum stíl sýnir hún hér
svo ekki verður um villst að hún
kann þá kúnst líka. Næturganga
er vel sögð saga. Persónurnar eru
hver annarri betri, einkum aðal-
persónurnar fjórar, hjúin Guðný
INGIBJÖRG
HARALDSDÓTTIR
og Ólafur og húsbændur þeirra
Valborg og Valdimar. í þeim
kvartett eru margir strengir á
hverju hljóðfæri. Og einsog vera
ber eru margar sögur sagðar í
Næturgöngu. Baráttusaga, ástar-
saga, saga um sálardrepandi
vinnuþrælkun og ánægjusnautt
líf, ófullnægðar þrár, beiskju,
mannlegt umkomuleysi... Hér er
enginn alvondur - nema þá helst
þjóðfélagið sem bæklar þegna
sína.
Stefán Baldursson leikstýrir af
smekkvísi og kunnáttu. Einu at-
riðin sem mér fundust dálítið
vandræðaleg voru útiatriðin þar
sem börn eru að leik á Eyrar-
bakka, drengir veitast að Ölafi
með kerskni og telpa lætur uppi
skoðun móður sinnar á kæru
Guðnýjar. Mér fannst vanta svo-
lítið upp á að börnin væru eðlileg
og umhverfið sannfærandi.
Innanhússleikmyndirnar var ég
hinsvegar fyllilega sátt við, bæði á
Ytri-Mýri og Eyrarbakka.
Kvikmyndatakan var hefð-
bundin og hæfði vel innihaldi
verksins. Tónlist Áskels Más-
sonar þótti mér einnig vel við
hæfi.
En myndin stendur og feliur
með leikurunum, það á víst aldrei
eins vel við og þegar um er að
ræða raunsæisleikrit á borð við
Næturgöngu. Edda Heiðrún
Backman leikur Guðnýju af
þrótti og innlifun, fullkomlega
trúverðug sem skynsöm alþýð-
ustúlka með ríka réttlætiskennd
og heitt skap. Þór H. Túliníus var
henni verðugur mótleikari,
„bæði fallegur og skemmtilegur"
einsog Guðný segir um Ólaf. Það
er verulega gaman að fylgjast
með þróun Ólafs, sem Þór sýnir
mjög vel, hvernig hann lætur al-
menningsálitið og „venjuréttinn"
buga sig en lyftir sér loks upp úr
því feni og skilur hvorum megin
rétturinn er. Það má ekki á milli
sjá hvort Guðný eða ljóð Þor-
steins Erlingssonar hafa meiri
áhrif á hann þegar upp er staðið.
Hjónin á Ytri-Mýri eru leikin
af Helgu Bachmann og Helga
Skúlasyni. Mér þótti mikið koma
til Helgu í hlutverki Valborgar.
Hún er beisk kona og ófullnægð,
bælir inni góðu tilfinningarnar en
lætur þær vondu brjótast fram
þegar henni finnst Guðný ráðast
gegn sér. Það er hún sem bregst
af mestu offorsi við uppreisn
vinnukonunnar, ekki bara vegna
þess að hún þarf að taka á sig
vinnu sem Guðnýju var ætluð,
heldur finnst henni hún sjá
grundvöll tiiveru sinnar bresta.
Hún bregst við á stéttarlegan hátt
- valdi hennar er ógnað.Hitt
kemur líka fram í myndinni, að
vald húsfreyjunnar er takmark-
að. „Þú hefur vald,“ segir Guðný
þar sem þær sitja við vinnu sína
að næturlagi. „Er ekki hægt að fá
svefnfrið?" baular þá húsbónd-
inn úr fleti sínu og þaggar niður í
kvenfólkinu.
Valdimar bóndi er vinnuþjark-
ur og harðstjóri en verður aldrei
beinlínis að illmenni í meðförum
Helga, enda ekki til þess ætlast.
Hann er mjög tortrygginn í garð
bókmennta og yfirleitt alls þess
sem gerir mannlífið ánægjulegra.
Lífið er enginn rósadalur í hans
augum. Viðhorf hans koma ein-
staklega vel fram við réttarhöldin
þar sem hann er fulltrúi svartasta
afturhalds andspænis þeim nýju
straumum sem Guðný og sýslu-
maðurinn persónugera.
Sigurður Karlsson gerir sýslu-
manninum góð skil - hann er
maður nýja tímans og hefur
lúmskt gaman af uppreisn vinn-
ukonunnar þótt ekki sé þar með
sagt að hann yrði svona skilnings-
ríkur ef uppreisn yrði gerð á hans
eigin heimili. Sigríður Hagalín
Of mikið (af því góða)
Gríniðjan sýnir í Gamla bíó:
BRÁVALLAGATAN-ARNARNES-
IÐ eftir Eddu Björgvinsdóttur, Júlíus
Brjánsson og Gísla Rúnar Jónsson.
Leikstjóri: Gísli Rúnar Jónsson
Leikmynd og búningar:
Björn Björnsson
Ljósahönnun: Jóhann Pálmason
Leikendur: Edda Björgvinsdóttir,
Júlíus Brjánsson, Bessi Bjarnason,
Jóhann Sigurðsson, Kjartan Bjarg-
mundsson, Bríet Héðinsdóttir, Rúrik
Haraldsson, Lilja Guðrún Þorvalds-
dóttir
Það er rétt sem Gísli Rúnar
Jónsson, höfundur, leikstjóri og
driffjöður Gríniðjunnar, segir í
leikskrá sem fylgir Brávallagöt-
unni - Arnarnesinu sem frum-
sýnd var í Gamla bíói fyrir hálfum
mánuði tæpum; farsar eru
„vandasamasta formið". Farsar
eru erfiðir viðfangs, farsabrögðin
krefjast af listamanninum ríku-
legs kaldlyndis, miskunnar-
lausrar dómgreinar. Fyndin hug-
mynd hversu erfið sem hún er í
framkvæmd í hröðum atgangi
farsans og áhrifamikil á hláturt-
augina krefst hárfínnar ná-
kvæmni, tímasetningar sem oft-
ast byggir á sekúndum, stillingar
sem ýmist lærist eða er meðfædd.
Aðeins þá kemst farsinn á hástig-
ið. Á hinn bóginn er alltaf nóg
framboð af farsakenndum leik,
ýktum og grófum skopleik sem
skreytir sig farsanafninu, stærir
sig með því og hefur löngum
varpað rýrð á þetta viðkvæma
listform.
PALL BALDVIN
BALDVINSSON
Gríniðjan hefur nú um langan
aldur lagt sig eftir að ná tökum á
þessu formi og oft tekist það dá-
samlega vel mönnum og
skepnum til óbætanlegs heilsutj-
óns. Þau eru fá, semja sitt efni
sjálf, leika og leikstýra. Viðfang-
sefni þeirra eru alla jafna á jaðri
þess galna, taugaspennt skop sem
hleypur stöku sinnum alveg yfir í
fáránleikann. Þau virða oftast
umhverfi sitt, aldrei eru þau
meiðandi og gamansemi þeirra
alla jafna græskulaus. Þau nota
talsvert mikið sömu trikkin í
gamanleik sínum, eru ekki hug-
kvæm á nýsmíði í sjónrænu skopi
en hafa sýnt ríkulegt hugvit í
textasköpun.
Allt þetta má sjáí síðustu afurð
þeirra, leiknum um Bibbu og
Halldór í Arnarnesinu. Áhorf-
endur skemmta sér líka ágæta vel
á leiknum. Gríniðjan hefur nú
leikið hann nokkrum sinnum og
hefur þegar afsannað kenningu
stóru starfseininganna í leikhús-
lífinu að áhorfendur fúlsi við sýn-
ingum fyrri hluta vikunnar. Og
seint verður nóg ítrekuð nauðsyn
þess að hér starfi hópur sem hefur
dirfsku til að reka leiksýningar
sem sækjast eftir hylli fjöldans.
Arnarnesaktið er samið eftir
farsaformúlum. í verkinu er ekk-
ert frumlegt, en farið prýðilega
með grunneiningar farsaleiksins,
fléttan er hæfilega flókin, nógu
mikið um rugling og misskilning,
andstæða hagsmuni, útgangar
nægir, gervin skrautleg, atburð-
arásin hröð, samtökin full af
skringilegum athugasemdum og
Blekkingin afhjúpar
sannleikann
Listasafn Reykjavíkur sýnir að Kjar-
valsstöðum málverk eftir Helga Þor-
gils Friðjónsson, 6.-21. maí.
Það býr undarleg tvíræðni í
myndum Helga Þorgils Friðjóns-
sonar sem gerir það að verkum að
áhorfandinn veit við fyrstu sýn
ekki nákvæmlega hvað það er í
myndinni, sem hann á að taka í
alvöru, og hvað hann á að taka
sem grín. En tvíræðnin felst ekki
bara í óljósum mörkum gamans.
og alvöru, hún er grundvallarat-
riðið í þeirri aðferð sem Helgi
beitir við málverkið: blekkingin
og sjónhverfingin eru þar meðvit-
að notuð til þess að afhjúpa sann-
leikann. Þar gengur Helgi þvert á
þá þróun sem átt hefur sér stað í
vesturlenskri myndlist allt frá því
að impressíónistarnir áttuðu sig á
því á síðustu öld, að það var ekki
viðfangsefni listarinnar að endur-
skapa hinn ytri veruleika, heldur
að gera mynd af þeim hughrifum
sem hann olli innra með lista-
manninum. Upp frá því sagði
vesturlensk myndlist endanlega
skilið við náttúruna sem sérstakt
viðfangsefni. Hún þjónaði í besta
falli sem tæki til þess að miðla
innri hughrifum og hugmyndum.
Síðan hefur saga myndlistarinnar
einkum einkennst af því, að
menn hafa reynt að forðast þá
augljósu blekkingu og sjónhverf-
ingu sem felst til dæmis í því, að
leitast við að mála á trúverðugan
hátt speglun í vatni, skugga í
skýjum o.s.frv. Sjónhverfingin
eða blekkingin hefur mátt víkja
fyrir hrárri og beinskeittari með-
ulum, þar sem viðfangsefnin hafa
ýmist verið að draga upp eins
konar mynd af innri veruleika og
hughrifum (expressíónismi, ab-
strakt-expressíónismi, súrreal-
ismi), eða að rannsaka innri
ftvggingu og rök hins fullkomna
forms eða sjálfar formforsendur
iistarinnar, (konstrúktífismi,
fúnksjónalismi, konkret-list,
mínimalismi, konsept-list
o.s.frv.). Blekkingin eða sjón-
hverfingin var í báðum tilfellum
ef ekki bannorð, þá að minnsta
kosti feimnismál, sem menn létu
sem minnst á bera (nema hjá
súrrealistunum, sem afneituðu
hlutveruleikanum með því að
setja sjónhverfinguna á oddinn).
Myndlistin átti ekki að þurfa á
leiktjöldum að halda, hún átti að
vera hrein og bein og laus við all-
an óþarfa og tildur.
Helgi Þorgils Friðjónsson er að
vísu ekki að fást við það í mynd-
um sínum að endurskapa náttúr-
una í sinni mynd, en hann notar
ýmis tákn og fyrirbæri úr henni
sem leiktjöld á aldeilis ófeiminn
hátt, og gefur þar með ofan-
greindri hreinlífisstefnu langt
nef: hann málar samviskusam-
lega speglun ávaxtanna í vatninu
og fjarvíddina við sjóndeildar-
hringinn og skugga skýjabólstr-
anna og hann setur naktar, stjarf-
ar og kuldalegar persónur með
skýrt mótaða líkamsdrætti inn í
þetta landslag á svo sannfærandi
hátt að áhorfandinn spyr sig við
fyrstu kynni: ætlast maðurinn til
þess að við trúum þessu?
Það er megineinkenni allrar
góðrar listar, að hún getur ekki
logið. Sem þýðir jafnframt að öll
góð list búi yfir einhverjum sann-
leika. Viðfangsefni listgagnrýn-
innar er ekki síst í því fólgið að
leitast við að nálgast þennan
sannleika með tungumálinu.
Vandinn er hins vegar fólginn í
því að sannleikur listarinnar
byggir ekki á rökfræðilegum for-
sendum: það er ekki hægt að
leysa hann eins og jöfnudæmi
upp í frumþætti sína og segja síð-
an 2+2=4. Á meðan rökfræðin
og heimspekin fást við að skil-
greina það sem hægt er að segja,
þá glímir listin við að segja hið
ÓLAFUR GÍSLASON
ósegjanle^a. Sannleikur listar-
innar á sin vé handan við vett-
vang rökfræðinnar, og þess vegna
er það að blekkingin er, þrátt
fyrir allt, jafn óhjákvæmileg í Iist-
inni og hún er forboðin í rök-
fræðinni. Því endanlega grípur
listin alltaf til blekkingarinnar til
þess að afhjúpa sannleikann.
Listin er sviðsettur og tilbúinn
veruleiki. Helgi gengur meðvitað
út frá þessari forsendu í málverki
sínu. í stað þess að fela meðul sín
eða takmarka þau sem frekast má
(eins og mínimalistar, konsept-
listamenn, nýdadaistar og fleiri
leitast við að gera), þá gerir hann
leiktjöldin meðvitað að inntaki
verksins. Við sjáum ekki landslag
(land-art), heldur tilbúna mynd
af landslagi. Við sjáum ekki lif-
andi fólk í þessu landslagi (happ-
ening), heldur myndir af stjörf-
um mönnum og konum. Það
Iiggur ákveðin þversögn í því,
hvað þessar myndir þykjast vera
eða gefa í skyn, og hvað þær eru í
raun og veru. í þessari þversögn,
þessari tvíræðni, er jafnframt
fólginn kjarni þess máls, sem
myndir Helga segja okkur. Við
getum séð í þessum myndum
vissa firringu listarinnar frá hlut-
veruleikanum, frá lífinu ef því er
að skipta. En þar sem þessi firr-
ing er sett fram á mjög meðvitað-
an og allt að því ögrandi hátt, þá
kallar hún jafnframt fram vitund-
ina um hið gagnstæða. í þessu
sambandi er forvitnilegt að bera
myndir Helga saman við trúar-
lega barokklist 17. aldar. í
kirkjulist barokktímans var meg-
ináhersla lögð á kunnáttu í eftir-
líkingu og sjónhverfingu. Lista-
mennirnir notuðu þessa hæfileika
sína hins vegar ekki til þess að
hefja náttúruna og hlutveru-
leikann til skýjanna, heldur frek-
ar til hins gagnstæða: eftirlíkingin
átti að taka raunveruleikanum
fram ef eitthvað var og leiktjöld
listarinnar gegndu því tvíræða
hlutverki að gylla hina fyrir-
heitnu sæluvist á himnum með
jarðneskum meðulum. Þannig
gerði þessi myndlist hvort tveggja
í senn að sefa og espa dauðaang-
istina á þeim tíma þegar kirkjan
boðaði að lífið væri einungis bið-
salur eilífrar sælu himnanna.
Sumar myndir Helga (eins og
t.d. myndin „Fæðing - Nýtt
land“) minna undarlega á bar-
okktímann: drengirnir sem koma
dansandi/svífandi upp úr sápusk-
álinni (sem er jafnframt eins og
hörpuskel Venusar og því tvöfalt
hreinleikatákn) eru eins og fær-
andi barokkenglar, berandi með
sér ávexti jarðar og hreint vatn í
könnu, sem þeir hella í vötn hins
nýfædda lands. Maðurinn sem
svífur stjarfur yfir landinu nýja er
eins og í dái og við sjáum hér fyrir
okkur fæðingu fyrirheitna lands-
ins eftir að búið er að gera jörðina
að rotnandi bæli eitraðrar moldar
og úldinna vatna. Slík draumsýn
á því miður engan rétt á sér. Ekk-
ert bendir til þess að jörðin muni
endurfæðast í hreinleika fyrir til-
verknað færandi engla. Helgi er
að vísu ekki að segja okkur svo
augljósar staðreyndir. En með-
vituð framsetning þessarar
draumsýnar vekur engu að síður
strax vitund okkar um þá þver-
sögn og þá tvíræðni sem í henni er
fólgin. Glettið og stundum gáska-
fullt yfirborð í myndum Helga á
sér þannig tragískan undirtón,
sem er einkenni allrar meðvitaðr-
ar hermilistar. Það er á þessum
tvíræðu mörkum sem Helgi
leikur listir sínar með penslinum.
Þar hefur hann komið með nýtt
og ferskt blóð inn í íslenska
myndlist. Sýning hans að Kjar-
valsstöðum er viðburður, sem
áhugafólk ætti ekki að láta fram
hjá sér fara.
22 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 19. mai 1989