Þjóðviljinn - 15.12.1989, Blaðsíða 10

Dómsdagur í Hólakirkju
Hörður Ágústsson: Dómsdagur og
helgir menn á Hólum. Endurskoðun
fyrri hugmynda um fjalirnar frá
Bjarnastaðahlíð og Flatatungu. Hið
íslenska bókmenntafélag 1989
ímyndum okkur að við
göngum í Hóladómkirkju Jóns
biskups Ögmundssonar eftir að
hún var fullbúin fyrir árið 1120.
ímyndum okkur timburkirkju
sem er allt að 11 metrum á hæð og
10 á breidd. Við göngum fyrst inn
í gegnum útskornar dyr sem eru
um 3 m á hæð og inn í fordyri sem
er 10 m. langt. Þar fyrir innan
tekur við framkirkjan, sem er um
30 m. löng, en innst er kórinn um
10 m. djúpur. ímyndum okkur að
kirkjuskipið sé þrískipt með tré-
stoðum sem eru um 50 sm í þver-
mál og að lofthæðin yfir hliðar-
skipunum sé um 4 m. en rúmir 10
m. séu upp í mæni yfir mið-
skipinu. ímyndum okkur að við
göngum inn miðskipið, þar til
það opnast til hægri og vinstri í
latneskan kross. Við horfum inn
kórinn sem er markaður með út-
skornum stoðum og hugsanlega
með altarishimni eða húfu. Þar í
altarisgafli eða á altarishimni
sjáum við málaða veggmynd á
þili, rúmlega 2 m. háa og 3-4 m
breiða, er sýnir okkur Krist,
postulana tólf og Maríu og Jó-
hannes. Þau eru máluð stífum
dráttum og í skærum litum, og
yfir þeim er litskrúðugt ornament
í hringaríkisstíl.
Dómsdagur
Þegar við snúum okkur við og
horfum út kirkjuskipið í vestur
sjáum við á kirkjugaflsþili gríðar-
mikið veggmálverk, sem sýnir
okkur dómsdag. Myndin þekur
efri hluta kirkjugaflsins fyrir mið-
skipi, og þar trónir efstur Kristur
sem hinn strangi dómari. Honum
i til sitt hvorrar handar eru þau
María, Jóhannes og postularnir
12. Undir Kristi sjáum við hásæti
með helgri bók, þar sem sálir
hinna hólpnu og fordæmdu eru
skráðar. Við hásætið krjúpa
Adam og Eva, og það er vaktað
af englum, sem bera alsjáandi
vængi. Sitt hvorum megin sjáum
• við svo hvar dýr merkurinnar
| skila þeim sem látist hafa á þurru
( landi úr iðrum sínum, en sjávar-
dýrin birtast hægra megin og
spýta hinum sædauðu á land.
Undir hásætinu sjáum við síðan
Mikjál erkiengil með vogaskál-
arnar, sem eiga að vega og meta
sálir hinna framliðnu. Vinstra
megin við hann sjáum við Pétur
postula við hlið Paradísar og hina
hólpnu þar fyrir innan. Hægra
megin við vogaskálamar sjáum
við engla vísa hinum fordæmdu
til heljar, þar sem kölski situr í
nöðrusæti og nöðrurnar veita
hinum fordæmdu djöfullegar
píslir. Þar undir sjáum við sex
kvalastaði vítis en vinstra megin
sjáum við Paradís þar sem Abra-
ham situr með sálir hinna hólpnu
í skauti sínu í félagsskap með
Maríu guðsmóður og krossfesta
ræningjanum sem iðraðist á
Golgata.
Myndin þekur allan miðgafl
þilsins og er tæpir 7 metrar á
breidd og rúmir3 m. á hæð, dreg-
in einföldum en ákveðnum drátt-
um og máluð í skærum litum.
Draumkenndur
veruleiki
Eru það ekki óðs manns
draumar að láta sér til hugar
koma að slíkur helgidómur hafi
fyrirfundist í skagfirskri sveit
fýrir um það bil 850 árum?
í fljótu bragði mælir allt með
því: trékirkjur af þessari stærð
voru ekki til á öðrum Norður-
löndum, hvorki fyrr né síðar.
Sambærileg kirkjumálverk,
sem sýndu Krist, Maríu og post-
ulana, voru ekki til heldur svo
vitað sé á þessum tíina. Og þegar
við lítum í listasöguna og rekjum
sögu dómsdagsmynda, þá getum
við ekki fundið raunverulega fyr-
irmynd þessarar dómsdagsmynd-
ar í gjörvallri Evrópu frá þessum
tíma og enga hliðstæðu norðan
Alpafjalla.
Engu að síður er sú
draumkennda sýn er hér var
dregin upp í grófum dráttum
niðurstaða fræðilegra rannsókna
sem Hörður Ágústsson setur
fram í nýútkominni bók sinni:
„Dómsdagur og helgir menn á
Hólum“.
Þar bætir hann við rannsóknir
ÓLAFUR GÍSLASON
sem aðrir fræðimenn, einkum
Selma Jónsdóttir og Kristján Eld-
járn, höfðu um fjallað. Og
draumsýnin byggir á nokkrum út-
skornum fjalabrotum, sem varð-
veitt eru í Þjóðminjasafni og
kennd við Bjarnastaðahlíð og
Flatatungu í Skagafirði.
Hlekkur
í listasögu
Sú uppgötvun Selmu Jónsdótt-
ur, að Bjarnastaðafjalirnar væru
býsönsk dómsdagsmynd, var á
sínum tíma menningarsöguleg
stórtíðindi, sem komu fræði-
mönnum í opna skjöldu: hvernig
gat slík helgimyndagerð borist til
Islands á 12. öld? Hvaða hlut-
verki gegndi slík myndlist á þjóð-
veldistíma íslendinga?
Viðbótin sem felst í rannsókn
Harðar Ágústssonar, og þær nið-
urstöður sem hann kemst að,
sæta væntanlega ekki síður tíð-
indum: hann færir sterk rök fyrir
þeirri tilgátu, sem Kristján Eld-
járn hafði áður varpað fram, að
myndirnar hafi ekki verið gerðar
fyrir skálavegg í Flatatungu, eins
og Selma hélt fram, heldur séu
þær komnar úr Hóladómkirkju
þeirri sem Jón biskup helgi lét
reisa á Hólum á árunum 1108-
1111. Hann leiðir rök að því að
Jón biskup hafi flutt með sér
fyrirmyndina, eða hina íkónó-
grafísku forskrift dómsdags-
myndarinnar, úr för sinni til
Lundar, Rómaborgar og Noregs
árið 1106, þegar hann hlaut víg-
slu. Hann bendir á að risturnar á
fjölunum séu grunnlínur undir
málverk, og hann setur fram líkur
fyrir því að höfundur þessarar
stórmerku myndar hafi verið
Þóroddur Gamlason, sem jafn-
framt var höfuðsmiður eða arki-
tekt kirkjunnar, „frægur maður
fyrir hagleik á smíði og skrift á
öndverðri 12. öld“.
Hann leiðir einnig fram nýjar
heimildir um glötuð fjalabrot, og
gerir út frá þeim tilraun til endur-
gervingar á allri dómsdagsmynd-
inni út frá reglum hinnar býs-
önsku helgimyndagerðar.
Síðast en ekki síst setur Hörður
Ágústsson myndverkið og kirkj-
una alla í skýrara menningar-
sögulegt samhengi en áður hefur
verið gert: myndimar marka þau
tímamót í listasögunni þegar
heiðin skreytilist víkur fyrir vax-
andi hlutgervingu og raunsæi,
sem rekja má til býsanskra og
grísk-rómverskra áhrifa. Dóms-
dagsmyndin er elsta veggmynd
sinnar tegundar varðveitt norðan
Alpafjalla og ein örfárra slíkra í
allri álfunni, Maríumyndin í Flat-
atungufjölunum elsta norræna
Maríumyndin sem varðveitt er,
og saman setja þessi fjalabrot ís-
land inn í myndlistarsögu Norð-
urlanda og Évrópu með svo af-
gerandi hætti, að því verður vart
lengur haldið fram að íslensk
menning á þjóðveldistíma hafi
falist í sagnaritun og engu öðru.
Staðir og kirkjur
Þessi bók Harðar Ágústssonar
er annað bindið í ritröð, sem
hann vinnur nú að um sögu ís-
lenskrar húsagerðarlistar og
hann kallar „Staðir og kirkjur".
Þótt bókin fjalli ekki nema að
litlu leyti um húsagerðarlist, þá
eru rannsóknir Harðar á bygging-
arsögu Hóladómkirkna megin-
forsendan fyrir aldursgreiningu
fjalabrotanna og þar með öllum
meginniðurstöðum hans. Sá sem
þetta ritar hefur ekki forsendur
til fræðilegrar gagnrýni á niður-
stöðunum, þótt óhætt sé að full-
yrða að þar er heiðarlega að
öllum ályktunum staðið. Bókin
hefur þann óvenjulega kost að
vera hvort tveggja í senn, fræði-
leg og auðlesin sem allt að því
spennandi glæpareyfari, og eins
og í bestu glæpasögum tekst höf-
undi að raða saman brotunum
þannig að í bókarlok blasir við
okkur ný og óvænt mynd af ís-
lenskri menningarsögu. Mynd
sem bókmenntasinnaðir sagn-
fræðingar okkar hafa horft fram-
hjá þegar þeir hafa sagt okkur
söguna af þjóðinni sem skapaði
heimsbókmenntir án þess að eiga
sér hús sem kallast gætu því nafni
eða myndir er væru umræðu
verðar. Fjalabrotin úr Tungu og
Hlíð eru allt í einu orðin stórfurð-
ulegur hlekkur í evrópskri mynd-
listarsögu, sem ekki verður fram
hjá hlaupið héðan í frá.
Ráögáta
Ráðgátan sem eftir stendur er
hins vegar þessi: hvaðan fékk Jón
biskup Ögmundsson fyrirmynd-
ina að hinum býsanska dóms-
degi? Og hvers vegna var það ein-
mitt austrómversk íkónógrafía
sem mótaði biskupinn, en ekki
vestræn eða gotnesk? Eins og
Selma Jónsdóttir hafði þegar
bent á í hinni merku doktorsrit-
gerð sinni um dómsdagsmyndina
í Flatatungu, þá er skýrustu íkón-
ógrafísku hliðstæðuna að finna í
Með rannsókn sinni á býsönsku dómsdagsfjöl-
unum úr Flatatungu hefur Hörður Ágústsson
gefið okkur nýja innsýn í menningu þjóðveldis-
tímans, þar sem orðsins list, lögspeki og trúar-
skilningur héldust hönd í hönd við frumlega
listsköpun og skilning á húsagerð, rými og
hlutföllum forma
10 SÍÐA — NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 15. desember 1989