Þjóðviljinn - 15.12.1989, Blaðsíða 21

Stórkostlegir tímar
fyrir rithöfunda
Einar Heimisson: Ég er að fjalla um atburði sem tengja ísland miklu
nær 3. ríki Hitlers en áður hefur verið gert
Einar Heimisson: Ég er að fjalla um atburði sem tengja ísland miklu
nær 3. ríki Hitlers en áður hefur verið gert. Við stóðum ekki utan við
atburðarásina eins og tilhneiging hefur verið til að halda. Mynd: Krist-
inn
Götuvísa gyðingsins heitir ein
þeirra skáldsagna sem kemur út
fyrir þessi jól. Hún er í hópi þeirra
10 bóka sem tilnefndar eru til ís-
lensku bókmenntaverðlaun-
anna, sem útgefendur efna til í
fyrsta sinn á (Dessu ári. Það hefur
vakið athygli að höfundurinn,
Einar Heimisson er yngsti höfu-
ndurinn sem þar á bók auk þess
sem hann er sá eini úr hópnum
sem er að gefa út sína fyrstu bók.
Einar Heimisson er 23 ára og
hefur búið í Þýskalandi undanfar-
in ár og stundar þar nám í sagn-
fræði. Hann hefur nokkuð starf-
að við blaðamennsku og unnið
fyrir útvarp og sjónvarp. Vafa-
laust hefur hvað mesta athygli
vakið viðtal í tímaritinu Þjóðlífi
og síðar sjónvarpsþáttur um gyð-
ingakonuna OÍgu Rottberger,
sem flúði til íslands undan of-
sóknum Nasista en var vísað úr
landinu og flutt nauðug héðan
ásamt eiginmanni og tveimur
ungum börnum. Bróðir Olgu,
Hans Mann, og móðir hennar
voru hins vegar áfram á íslandi.
-Það er ekkert leyndarmál að
aðalpersónur sögu minnar, Agn-
es og Nathan, eiga ýmislegt sam-
eiginlegt með systkinunum Olgu
Rottberger og Hannes Mann.
Raunverulegir atburðir eru
kveikjan að þessari bók en þótt
grunnurinn sé sagnfræðilegur er
persónusköpunin skáldskapur.
Götuvísa gyðingsins er fyrst og
fremst skáldsaga og sem slík lýtur
hún einvörðungu eigin lögmál-
um, segir Einar.
Ertu að kveða upp dóm um ís-
lendinga og þátt þeirra í hörm-
ungum síðari heimstyrjaldarinn-
ar?
Nei það er ekki mitt hlutverk
að dæma, það ætla ég lesendum.
Það er lesandans að mynda sér
skoðun á því hvers vegna þessir
hlutir gerðust. Hins vegar er ég
að fjalla um atburði sem tengja
ísland miklu nær 3. ríki Hitlers en
áður hefur verið gert. Við stóð-
um ekki utan við atburðarásina
eins og tilhneiging hefur verið til
að halda.
Vandi flóttafólks
er líka vandi
okkar tíma
Bókin er byggð upp á mörgum
stuttum köflum, líkt og margar
smásögur. Ég hef mjög gaman af
smásögum en ástæðan fyrir því að
ég nota þessa aðferð hér er ekki
síður sú að stíllinn á að þjóna efn-
inu. Þetta er skáldsaga um fólk
sem veit aldrei hvað gerist næst
og getur lítil áhrif haft á það
sjálft; það er ekki lengur sinnar
eigin gæfu smiður. Umskiptin eru
ör, bæði í lífi fólksins og einnig í
bókinni.
Ég er að skrifa skáldsögu sem
byggir á löngu liðnum atburðum
og markast efnistök ef til vill
nokkuð af því. Það er útilokað að
svara öllum spurningum og les-
andinn verður að spreyta sig á að
fylla í eyðurnar. Ég lagði mikla
vinnu í að reyna að endurskapa í
bókinni stemmningu 4. áratugar-
NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 21
ins. Ég las mikið af dagblöðum og
tímaritum frá þessum tíma til að
ná sem best blæbrigðum tungu-
málsins en það var talsvert frá-
brugðið því sem nú er. Auk þess
hef ég rætt við marga sem muna
þessa tíma vel, bæði fslendinga
og einnig þá sem deildu örlögum
með aðalpersónum sögunnar:
gyðinga. Það hjálpar mér líka að
vera búsettur í öðru landi, ég sé
ísland og íslendinga í svolítið
öðru ljósi en ég gerði áður en ég
fór út. Þegar ég kem heim er ég
sem gestur og sjónarhorn gestsins
er allt annað en landans.
Ég hef stundum verið spurður
að því, hvers vegna ég skrifa
sögulega skáldsögu um fortíðina.
Það er einfaldlega vegna þess að
efnið náði miklum tökum á mér
og mér fannst ég ekki geta fært
fólk nægilega nálægt þessum at-
burðum nema í gegnum skáld-
söguna.
En bókin lýsir líka vandamál-
um sem eru vandamál flóttafólks
almennt, á öllum tímum. Allt í
kringum okkur er fólk sem hefur
þurft að flýja heimaland sitt og
leita hælis þar sem það á ekki
heima. Gagnkvæm tortryggni,
öryggisleysi og tungumálaerfið-
leikar eru sameiginlegur vandi
þessa fólks. Efnið á því ekki síður
erindi til okkar nú þegar fjöldi
flóttamanna í Evrópu hefur
aldrei verið meiri.
Rithöfundar og verk þeirra
hafa miklu hlutverki að gegna
gagnvart tungumálinu. Þegar
skáldsaga Halldórs Laxness,
Sjálfstætt fólk, kom út árið 1934
var varla talað um annað í bæn-
um. Á þeim tíma voru bók-
menntaverk í miðju umræðn-
anna. Rithöfundar gera tung-
umálinu varla nokkuð betra en
að skrifa bækur sem talað er um.
Mikil uppsveifla í skáldsagnar-
gerð um þessar mundir gefur von
um að bækur séru á ný að verða
vettvangur samfélagslegra um-
ræðna. Það er mikið skrifað um
samfélagið, veruleikann, í stað
þess að hlaupast á brott á ein-
hverjum veruleikaflótta. Ég held
að það sé hollt fyrir þjóðfélagið
að eiga veruleikabundna rithö-
funda. Það eru margar bækur,
sem eru að koma út nú, sem gefa
tilefni til fjörugra umræðna um
samtímann og það er að mínum
dómi til marks um ákaflega ják-
væða þróun.
- Viltu nefna einhverja á-
kveðna höfunda sem hafa haft
sérstök áhrif á þig?
Ólafur Jóhann Sigurðsson er
kannski sá rithöfundur sem ég
met öðrum fremur. Það hafði
mikla þýðingu fyrir mig að kynn-
ast honum og það var mikið fyrir
hans hvatningu sem ég byrjaði að
skrifa fyrir alvöru. Þær sögur
hans, sem ég hef hvað mest dálæti
á, gerast á svipuðum tíma og
þessi fyrsta bók mín og ég mót-
mæli því ekki að þær hafa haft
mikil áhrif á mig. Ánnars er það
ekki mitt að dæma um áhrifin og
mér finnst þau ekki vera bundin
við rithöfunda. Áhrif geta hæg-
lega flust á milli listgreina, til
dæmis frá tónlist eða myndlist.
Samtíminn er
mér hugleikinn
Samtíminn er mér ákaflega
hugleikinn og má segja að bókin
sem ég er að vinna að núna sé
tileinkuð samtímanum. Hún ger-
ist á árunum 1988 og 1989 og
sögusviðið er ísland, Mið- og
Austur-Evrópu. Hún fjallar um
vonir ungs fólks í Austur-
Evrópu. Þegar ég heimsótti Bú-
dapest í vor skynjaði ég vel þessa
von um breytingar í heiminum.
í raun er ekki hægt að hugsa sér
jafn stórkostlega tíma fyrir rit-
höfunda og nú, það er svo margt
að gerast í kringum okkur og nóg
að skrifa um. Það er ákaflega
heppilegt fyrir mig að búa í
Þýskalandi núna. Þar er maður
nær atburðunum og á auðveldara
með að fylgjast með því sem er að
gerast. Það hefði enginn trúað
því fyrir 5 árum, þegar íhaldssöm
gamalmenni héldu í stjórnart-
aumana beggja vega járntjald-
sins, að hlutirnir gætu breyst svo
ótrúlega mikið á svo skömmum
tíma eins og raunin hefur orðið.
Mér finnst eins og ungt fólk sé
aftur að fyllast nýrri von, og trú á
að það sé til einhvers að skipta sér
af málefnum samtímans. Við höf-
um orðið vitni að því að ekkert er
óumbreytanlegt. Síðustu fréttir
frá Austur-Þýskalandi herma að
boðað hafi verið til frjálsra kosn-
inga þar í landi 6. maí. Slíkar
fréttir segja manni að breyting-
arnar eru raunverulegar.
-iþ.
Talað
Ríkisútvarpið - leiklistardeild:
Maðurinn sem elskaði konuna sina
eftir Gunnar Gunnarsson.
Leikstjóri: Þórhallur Sigurðsson.
Leikandi: Bessi Bjarnason.
Upptaka: Friðrik Stefánsson.
Þessa dagana, þegar prentiðn-
aðurinn á íslandi starfar með full-
um afköstum og höfundarverk af
ýmsum toga skila sér á markað-
inn, vill fara lítið fyrir umfjöllun
um ný íslensk leikrit í frumflutn-
ingi á öldum ljósvakans. Þótt út-
gefendur hafi reynt að koma
þeirri hugmynd á framfæri um
nokkurt skeið að bókin sé lágvær
miðill, þá verður ekki það sama
sagt um þá sjálfa og auglýsinga-
gerð þeirra og áróður, sem lýsa
má best sem langdregnu og sam-
felldu öskri í lit, heilsíðum,
fréttatilkynningum og öðru
kynningarefni. Hvaða áhrifsmátt
hafa saklausir leikritahöfundar
gegn slíku ofurvaldi? Ekki fá þeir
heilsíður, viðtöl, látlaust umtal
og kynningu. Enda ekki nema
von að sárafáir höfundar leggi
það fyrir sig að skrifa leikrit fyrir
hljóðvarp, þótt þau nái sam-
stundis eyrum jafnmargra og
metsölubókin á heilu ári. Leikrit-
ið er ódýrara í framleiðslu, þægi-
legra í neyslu, en veltir ekki eins
miklum fjármunum og skilar
höfundinum mun lakari tekjum.
Gunnar Gunnarsson birti í síð-
ustu viku einleik í Gufunni sem
sagði af einmana manni og hjóna-
bandsraunum hans. Það var
Bessi Bjarnason sem flutti
áteip
leikinn og tókst það ágætlega,
eins og efni voru til. Gunnar not-
færði sér gamait bragð: leikurinn
var hljóðritun. Gamall maður les
inn á segulband bréf til sonar
síns, rétt eins og Krapp færði
forðum dagbók sína á segulband í
leikþætti Becketts. Peter Bames
hefur notað svipað trikk í einum
af einleikum sínum fyrir hljóð-
varp (fáum við nokkru sinni að
heyra þá á íslensku?). Formgerð
Ríkisútvarpið - Leiklistardeild:
Ása prests - tilraun til einleiks eftir
Böðvar Guðmundsson.
Útvarpsaðlögun: Jón Viðar Jónsson.
Leikstjóri: María Kristjánsdóttir
Leikandi Þórunn Magnea Magnús-
dóttir.
Upptaka: Georg Magnússon.
Annar einleikur á Gufunni á
hálfum mánuði. í þetta sinn nær
klukkustund að lengd og reynir
því á ögun og erindi höfundar,
markvissan og greindarlegan
leik, skýra leikstjórn. Raunasaga
yngstu dóttur úr bældu hjóna-
bandi prests var reyndar ekki
ýkja áhugaverð. Full af klisjum
og kunnum kennileitum, rakin
áfram í tímaréttri upprifjun frá
bernsku til dagsins í dag. Látum
vera þótt höfundur kysi að koma
þessu söguefni á framfæri með
textans mótast alfarið af þessu.
Textinn er játning, sjáifskönnun,
upprifjun á því sem miður fór.
Talandinn heldur sig innan form-
legra marka bréfsins, en leiðist út
í að tala við sjálfan sig fyrst og
fremst. Þar liggja spennumörk
textans, þegar talið losnar úr
vanabundnu fjasi og hverfur inní
málheim hugsunar, rofinna
tengsla, boða, gruns og vissu.
Gunnar sótti ekki langt inn á þau
ókunnu mið, hélt sig með löndum
en tókst um leið að skapa býsna
skemmtilega sögu sem vó salt
milli skops og sorgar. Bessi hefði
hinsvegar að ósekju mátt ýkja
því sniði, sem reyndi á fátt annað
en langlundargeð áheyrandans.
Örlög hinnar bældu prestsdóttur
voru fyrirsegjanleg. Ékkert í hug-
arfylgsnum hennar kom á óvart,
allra síst henni sjálfri. Textinn var
alltof langur svo rýr sem hann var
og er undarlegt að höfundur og
hjálparkokkur hans, Jón Viðar,
skyldu ekki sníða af honum van-
kantana áður en kom til opinbers
flutnings.
Til flutningsins var valin Þór-
unn Magnea. Hún hefur mjúka
rödd, settlega og frúarlega, en
lausa við dramatíska dýpt og
óræðni. Tilfinningaleg dýpt er
ekki hennar styrkur enda þurfti
þess vart með. Þórunn fór mjög
þokkalega með texta Böðvars en
hreif áheyranda aldrei með sér.
PÁLL BALDVIN
BALDVINSSON
leikinn meir, skerpa hann í harmi
og eftirsjá, snerpa í honum
skopið.
Látlaust söng fugi á bak við hana
rétt eins og rispa væri í áhrifs-
hljóðaplötunni hjá Georg.
Áheyrandinn beið þess að prest-
dóttirin prúða sprytti úr sæti sínu
og styggði fuglfjandann á burt.
En þessu eintali var ekki ætlað að
koma einu eða neinu á hreyfingu.
Þegar svona uppákomur eiga
sér stað á ljósvakanum þá verður
manni hugsað til þess hverju er
fórnað, ekki peningum, tíma og
vinnu, heldur athygli áheyrand-
ans. Eitt leikrit sem veldur von-
brigðum, jafnvel þótt skrifað sé
af íslenskum, er betur óflutt. Víst
verður að leyfa mönnum til-
raunastarfsemi, jafnvel hrikaleg
mistök. En efni af þessu tagi á
sannarlega ekki erindi í upptöku,
hvað þá útsendingu.
Ása prests