Þjóðviljinn - 15.12.1989, Blaðsíða 11

Dómsdagsmyndin i Torcello við Feneyjar er helsta hliðstæðan við Hóladómsdag. Hún erfrá seinni hluta 12. aldar
mósaíkmyndinni sem þekur inn-
gangsgafl kirkjunnar í Torcello
við Feneyjar. En bæði er að hún
er, ef rétt er ályktað, gerð að
minnsta kosti 50 árum síðar en
dómsdagsmyndin að Hólum, og
einnig er þess að gæta, að ekki
eru heimildir fyrir því að leiðir
Jóns biskups eða sendiboða hans
hafi legið þangað í botn Adría-
hafs.
Selma Jónsdóttir benti á að hin
býsönsku áhrif gætu hafa komið í
gegnum höfuðklaustur reglu heil-
ags Benedikts frá Núrsíu, sem
stóð á Cassio-fjalli nálægt
leiðinni á milli Rómar og Napólí.
En sem kunnugt er voru íslensku
klaustrin af þessari reglu, og
Nikulás Bergsson ábóti kom við í
Cassio í Jórsalaferð sinni, sem
farin var nokkrum áratugum eftir
að Hóladómsdagur var gerður.
Hörður bendir hins vegar á, að
dómsdagsmyndin í S. Angelo in
Formis, sem helst má rekja til
Cassio-klausturs, er ekki
hreinræktuð býsönsk mynd eins
og Hóladómsdagur. Líklegra
verður að telja, að höfundar
dómsdagsmyndanna í Torcello
og á Hólum hafi átt sér sameigin-
lega fyrirmynd. Býsönsku áhrifin
í Feneyjum eiga sér eðlilega skýr-
ingu með siglingum og viðskipt-
asamböndum Feneyinga við
Aust-rómverska ríkið. Færri
heimildir og óljósari eru um ís-
lensk tengsl við Býsantíum eða
Miklagarð.
Gotland
og Garðaríki
Önnur skýringin sem Hörður
bendir á, er að hin býsönsku áhrif
hafi komið í gegnum Gotland, en
þar var rússnesk kaupmannaný-
lenda á 12. öld. Árið 1931 fund-
ust fjalabrot á Gotlandi, sem
reyndust leifar býsanskrar dóms-
dagsmyndar frá því um alda-
motin 1200. Myndpessi hefurum
margt verið lík Hóladómsdegi,
og sænskir fræðimenn hafa fund-
ið sex kirkjur í Garðaríki sem
prýddar eru dómsdagsmyndum,
sem eru hliðstæða við dómsdag-
inn í Torcello. Þær elstu eru frá
miðri 12. öld, og því örlítið yngri
en Hóladómsdagur. Jón biskup
fór fyrst til Lundar í utanferð
sinni. Síðan til Rómar til þess að
fá vígsluheimild. Þá aftur til
Lundar, sem var miðstöð norr-
ænnar kristni á þessum tíma.
Hörður bendir á þann möguleika
að Jón hafi lært hina býsönsku
íkónógrafíu í Lundi, og að hún sé
komin í gegnum Gotland.
Rímfræði forms
og orða
priðja skýringin, sem Hörður
bendir á, er sú að Jón hafi fundið
fyrirmynd sína í Noregi, en þang-
að hélt hann frá Lundi, til þess að
kaupa við í kirkjuna. Vitað er að
tengsl Noregskonunga við valds-
menn í Garðaríki voru talsverð á
þessum tíma, en þau sambönd
hafa ekki skilið eftir sig nein
merki í norskri kirkjulist.
Hvaðan svo sem hugmyndirn-
ar að dómsdagsmyndinni eru
komnar, þá verður sú tilgáta
Harðar að teljast sennileg, að
þær séu komnar með Jóni Ög-
mundssyni. Kirkjulist miðalda
var öðru fremur guðfræði, sem
kirkjan miðlaði í myndmáli. Hún
var biblía hinna fátæku, sem ekki
áttu bók og ekki kunnu að lesa.
Kirkju- og menningarfrömuður
eins og Jón biskup lét ekki hand-
verksmenn ráða innihaldi þeirrar
listar sem prýddi dómkirkju
hans. Þar hlýtur trúarlegur skiln-
ingur biskups að hafa ráðið. Út-
færslan var síðan í höndum lista-
mannsins.
Hörður Ágústsson kemst að
þeirri niðurstöðu að myndlist
fjalabrotanna í Flatatungu og
Bjamastaðahlíð hafi verið nýlist
síns tíma: hún „endurómi það
sem efst var á baugi á Norður-
löndum í lok 11. og í upphafi 12.
aldar.“ í þeim birtist „kraftur
frumtúlkunar eins og títt er á æsk-
uskeiði nýrra og rísandi menning-
arviðhorfa“.
Ef rétt er til getið, þá hefur
Hörður Ágústsson skipað þeim
Jóni Ögmundssyni og Póroddi
Gamlasyni á hærri sess í íslenskrí
og norrænni menningarsögu, en
þeir hafa setið hingað til. Jafn-
framt hefur hann gefið okkur
nýja og sannarlega trúverðugri
mynd af okkar eigin menningar-
sögu. Því menning getur aldrei
orðið einhliða eins og bók-
menntasagnfræðingar okkar hafa
haldið: maður sem ekki þekkir
rímfræði húsa og forms mun seint
geta sett saman vísu, hvað þá
skrifað Eddu eða Heimskringlu.
-ólg
Eigum myndlistarhefi er
jafnast á við bókmenntahefðina
Rætt við Hörð Ágústsson listmálara
Hörður Ágústsson
Ég ánetjaðist snemma menn-
ingarsögunni og einn helsti hvat-
inn að því að ég fór að sinna ís-
lenskri menningarsögu ver ein-
mitt doktorsritgerð Selmu Jóns-
dóttur um dómsdagsmyndina i
Flatatungu, sagði Hörður Ág-
ústsson í spjalli við Nýtt helgar-
blað.
Það lék enginn vafi á því að sú
niðurstaða Selmu, að hér væri um
býsanska dómsdagsmynd að
ræða, var rétt. Hitt virtist mér
ljóst, að hún vai; mótuð af víking-
aaldarrómantík, þar sem allir
viðir voru sagðir úr skála og
margir kenndir við Þórð Hreðu.
Kristján Eldjárn dró það
reyndar í efa í andmælum sínum
við doktorrsvörnina, að dóms-
dagsmyndin væri úr Flatatungu-
skála, og varpaði jafnframt fram
þeirri hugmynd fyrstur manna,
að hún væri hugsanlega komin úr
dómkirkjunni að Hólum.
Mér varð snemma ljóst, að allir
þessir viðir hlytu að vera komnir
úr kirkju.
Það sem einkum hefur staðfest
þá kenningu að fjalirnar séu frá
Hólum, eru annars vegar rann-
sóknir mínar á byggingarsögu og
stærð Hóladómkirkna, og hins
vegar nýjar heimildir, sem komið
hafa í ljós eftir að Selma og Krist-
ján greindu frá sínum niðurstöð-
um.
Þessar nýju heimildir eru m.a.
bréf frá Jónasi frá Hrafnagili með
teikningum af fjölunum sem
hann sá í Bjarnastaðahlíð. Þá
hefur Hannes Pétursson bent á
að Bjarnastaðahlíðarfjalirnar
voru í Flatatungu allt til 1874.
Leifar af trésúlu sem fannst í Flat-
atungu nýlega má svo rekja til
síðustu timburdómkirkjunnar á
Hólum, sem rifin var 1757, og því
dreg ég þá ályktun að fjalirnar
hafi komið í Flatatungu skömmu
eftir 1757 sem hver annar þilviður
sem þurfti að nýta. En Flatatunga
var í eigu Hóla og útibú frá Hól-
astað.
Af þessu og fjölda annarra at-
riða dreg ég þá ályktun, að Flat-
atungufjalir hafi komið úr Hóla-
dómkirkju Jóns biskups Ög-
mundssonar, sem stóð 1106-1290
og var stærsta stafakirkja sem
reist hafði verið á þeim tíma.
Fjalirnar hafi verið endurnýttar
sem þilviður í síðari kirkjum og
síðan í húsum í Flatatungu og
Bjarnastaðahlíð.
Dómsdagsmyndin var einfald-
lega of stór til að rúmast í skála,
og ekki verður heldur séð hvaða
erindi slík mynd hafi átt í þá vist-
arveru, sem þjónaði fyrst og
fremst þeim tilgangi að vera
svefnherbergi.
Þá tel ég einnig að risturnar
sem á fjölunum eru séu frum-
drættir myndanna eða grunn-
teikning undir málningu, sem
hefur verið í skærum litum.
Það er hins vegar gáta hvers
vegna dómsdagsmyndin er býs-
önsk en ekki rómönsk eða gotn-
esk, en grundvallarmunur var á
gerð býsanskra og vestrænna
dómsdagsmynda. Að vísu voru
ekki nema um 60 ár liðin frá því
að endanleg slit urðu á milli
austur- og vesturkirkjunnar, þeg-
ar Jón er á ferðinni suður í Róm.
Því hefur Jón átt aðgang að býs-
önskum fyrirmyndum, hvaðan
sem þær eru komnar. Myndefnið
á Flatatungufjölunum sem ég tel
að hafi prýtt kórinn, eru nokkuð
eldri en dómsdagsmyndin og
bera öll einkenni áhrifa frá
Suður-Skandinavíu.
Þessar rannsóknir mínar eru
hluti af mun stærra verki sem ég á
nú í smíðum. Þar ætla ég mér að
sýna fram á að íslendingar hafi á
þessum tíma skapað byggingar-
list og myndlist sem stóð bók-
menntunum ekki að baki. Þessi
dæmi sem hér eru til umfjöllunar
sýna að hér er um myndverk að
ræða sem jafnast á við það besta
sem gert var á Norðurlöndum á
þessum tíma. Ég er þeirrar skoð-
unar að listaverk á borð við Val-
þjófsstaðahurðina sé ekki ó-
merkara menningarafrek en Lax-
dæla eða Njála. -ólg