Þjóðviljinn - 15.12.1989, Blaðsíða 20

*r
Landhelgis-
stríðið
stendur enn
Þaö er talsverður gauragangur
og pilsapytur út af bók Lúöviks
Jósepssonar, „Landhelgismáliðí
40 ár“. Það eru að birtast greinar í
Morgunblaðinu og DV og Tíman-
um sem segja að Lúðvík sé í
þessari bók vondur, illur og ó-
sanngjarn við Morgunblaðið,
Bjarna Ben., Alþýðuflokksfor-
ingja, Ólaf Jóhannesson, vest-
ræna samvinnu og jafnvel
breska alþýðu. Geysist hann
áfram meöólæknandi kommún-
ískum ofsa og vilji leggja undirsig
landhelgismálið og eiga það
einn.
Það hlýtur reyndar að vera
skemmtilegt fyrir Lúðvík að geta
espað ólukku mennina svo mjög.
Það er líka allrar athygli vert hve
þýðingarmikið landhelgismálið
er enn í hugum manna: deilurnar
um túlkun þess standa enn hátt.
Bók Lúðvíks er reyndar ekki
einsdæmi um að menn telja miklu
varða hver skilningur verður í
þetta mikla sjálfstæðismál
lagður. Við höfum hvað eftir
annað séð það, að Sjálfstæðis-
flokkurinn og Morgunblaðið slá
því fram eins og sjálfsögðum
hlut, að foringjar Sjálfstæðis-
flokksins hafi allar götur leitt
þjóðina í landhelgismálum. Og
sú hæpna tilvísun í söguna er ein-
mitt notuð til að púkka undir
aðra staðhæfingu: semsagt þá að
engum sé treystandi nema íhald-
inu til að ná samkomulagi við
Evrópubandalagið.
Túlkun Lúðvíks
En hver er þá sú túlkun Lúð-
víks Jósepssonar á sögu landhelg-
ismála sem pólitískir andstæðing-
ar hans fyrr og síðar gnísta nokk-
uð tönnum yfir þessa daga?
Lúðvík hefur skrifað ítarlega
bók sem í senn rifjar upp helstu
áfanga og tíðindi landhelgismáls-
ins og leggur á þá pólitískt mat.
Eins og menn eiga að muna var
fiskveiðilögsaga fslands færð út í
fjórum áföngum - árin 1952,
1958, 1972 og 1975. í öll skiptin
var þetta gert í harðri andstöðu
við Breta. í fyrsta áfanga, 1952,
og hinum síðasta. 1975, nutu ís-
lendingar góðs af því að alþjóðleg
þróun hafréttarmála lagði bless-
un sína yfir það sem við gerðum.
Árin 1958 (tólf mflna landhelgi)
og þó enn fremur 1972 (50 mflur)
var róðurinn þyngri, íslendingar
voru þá að sýna frumkvæði sem
litið var hornauga ekki bara af
Bretum, heldur og Bandaríkja-
mönnum og fleiri voldugum aðil-
um. Bæði þessi ár var Lúðvík Jós-
epsson sjávarútvegsráðherra AI-
þýðubandalagsins í ríkisstjórnum
sem lutu forystu Framsóknar-
flokksins.
Sú pólitíska saga sem Lúðvík
segir er í stuttu máli á þessa lund:
Hann sjálfur og flokkur hans
héldu fast fram rétti íslendinga til
einhliða útfærslu lanhelginnar.
Sú afstaða naut víðtæks stuðnings
almennings og manna úr öllum
flokkum. Nú á dögum halda
margir að landhelgismálið hafi
verið svo heilagt mál, að þjóðar-
samstaða hafi verið sjálfsögð.
Eitt megininntakið í bók Lúðvíks
er að minna á það, að svo var
ekki. Forystumenn í Sjálfstæðis-
flokki og Alþýðuflokki og - í
minna mæli þó - í Framsóknar-
flokki, voru deigari miklu en
skyldi. Þeir óttuðust það fyrr og
síðar að átökin við Breta (sem
sendu eins og menn muna her-
skip á íslandsmið til að stugga ís-
lenskum varðskipum frá bresk-
um landhelgisbrjótum) mundu
leiða til þess að það losnaði um
tengsli íslands við Nató, jafnvel
til þess að til úrsagnar kæmi. Þess
vegnareyndustþeirveikiríhnjá -
liðum gagnvart þrýstingi frá Nató
um ýmiskonar tilsakanir og und-
anþágur og til Breta. Þess vegna
gerði Viðreisnarstjórnin árið
1961 hættulegan samning, sem
Bretar vildu túlka sem svo að ís-
lendingar gætu ekki stækkað
landhelgina frekar án þess að
skjóta málum til alþjóðadómstóls
í Haag. Þess vegna „glutraði
Ólafur Jóhannesson niður sterkri
stöðu“ árið 1973 þegar hann fór
til London, þvert ofan í vilja sam-
ráðherra sinna úr Alþýðubanda-
laginu, og samdi við Breta um
málamiðlun, sem átti eftir að
flækjast fyrir mönnum í næsta
áfanga málsins. Lúðvík færir að
því rök, að undanhalds- og und-
anþágusamningar 1961 og 1973
og síðar hafi verið óþarfi. Vegna
þess að íslendingar höfðu í raun
unnið sigur, það hafði sýnt sig að
Bretar gátu ekki veitt undir her-
skipavernd til lengdar, auk þess
var þróun hafréttarmála okkur í
vil.
Bandalögin og við
Lúðvík ræðst af mestri hörku á
þá sem sýknt og heilagt voru að
gera landhelgismálið að Nató-
máli. Hann vitnar í mörg dæmi
fróðleg og herfileg um það,
hvernig oddvitar Sjálfstæðis-
manna og Alþýðuflokks og mál-
gögn þeirra hömuðust á því, að
landhelgismálið snerist ekki síst
um það, að kommúnistar í ríkis-
stjórn vildu nota það til að blása
til ófriðar í Nató, í þeirri von að
íslendingar reiddust hernaðar-
bandalaginu sem leyfði að partur
úr sjóher þess væri hafður til að
vernda veiðiþjófa í íslenskri land-
helgi. Lúðvík vitnar í leiðara
Morgunblaðins 29 maí 1973 þar
sem varað er við vaxandi andúð
landsmanna á Nató og segir:
Jakinn segir frá
Jakinn í blíðu og stríðu
Ómar Valdimarsson skráði
Vaka-Helgafell 1989.
Við höfum heldur verið að
halla á viðtalsbækur að undan-
förnu, og því eins gott að taka
það fram strax, að hér er ein slík
sem fleiri kostum er búin en aðrar
sem við höfum séð á þessum
vetri. Ber þar ýmislegt til, en fyrst
líklega það, að bæði er Guð-
mundur Joð ágætur sögumaður
og svo hefur hann heyrt og séð
margt af því tagi í lífsins ólgusjó,
að persónuleg upplifun hans
verður um leið drjúg samfélags-
lýsing og fróðlegt pólitískt dæma-
safn.
Lesandinn vill af sinni frekju
náttúrlega að miklu meira sé í
bókinni en þar er. Til dæmis um
verklýðsbaráttuna fyrr og nú.
Guðmundur vekur stundum,
beint og óbeint, spurningar um
slíkan samanburð. Til dæmis þeg-
ar hann minnir okkur á það, að
árið 1946 var ASÍ reiðubúið að
fara í mótmælaverkfall gegn
Keflavíkursamningnum sem þá
var í bígerð: við vitum að hvflíkt
og annað eins hefur verið óhugs-
andi lengi. Hann segir líka á ein-
um stað, að Dagsbrúnarkarlarnir
hans hafi átt sameiginlegt megin-
markmið „sem ég held því miður
að sé að hverfa í verklýðshreyf-
ingunni: Þeir vildu bæta þjóðfé-
lagið“. Hvað hefur gerst? Við vit-
um það að nokkru leyti en vildum
gjarna heyra lífsreyndan mann
eins og Guðmund jaka leggja út
af síkum og hvflíkum breyting-
um. En þá kemur líka að þessu
hér: bókin nær ekki nema fram
um 1960 eða svo, kannski eru slík
mál geymd til annarrar bókar?
Guðmundi fer sem flestum
öðrum íslendingum: pólitískar
skýringar hans eru mjög tengdar
persónum. Þegar hann fjallar um
styrka stöðu Sósíalistaflokksins
fyrst eftir stríð, rekur hann upp-
haf örðugleika hans til þess að
Sigfús Sigurhjartarson féll frá
árið 1952 og hafi hinir tveir í þrí-
eykinu sem leiddi flokkinn, Einar
og Brynjólfur, ekki getað veitt
jafn örugga forystu og þeir þrír
saman. Það er að sönnu rétt, að
það skiptir miklu í samtökum að í
þeim rísi samvalin forystusveit.
En það var samt miklu heldur
kaldastríðsandrúmsloftið, vax-
andi efasemdir um ágæti „alþýð-
uveldanna“ (eftir pólitísk réttar-
höld í Austur-Evrópu) og svo
Lúðvík Jósepsson ritar undir reglugerð um útfærslu landhelg-
innar í 50 mílur þann 15. júlí 1972.
„Og því má ekki gleyma, að
þótt landhelgismálið sé okkur
mikið hagsmunamál, byggjast ör-
yggismál landsins á miklu víðtæk-
ari hagsmunum, því að þar er
sjálfstæði okkar í veði.“
Lúðvík leggur svo út af þessu
með svofelldum hætti:
„Hér er beinlínis sagt, enda
marg ítrekað síðar, að Natóaðild-
in væri okkur dýrmætari en land-
helgin og að trúnaður við Nató
varðaði „sjálfstæði okkar“ en
landhelgismálið þá ekki. Allur
var þessi málflutningur stór-
hættulegur samstöðu í landhelg-
ismálinu. Landhelgismálið var
okkarmál. Baráttaníþvímálivar
um þjóðarrétt okkar og um Iífs-
hagsmunamál, hvorki meira né
minna. Allur samjöfnuður á
landhelgismálinu og umdeildri
aðild að Atlantshafsbandalaginu
var auðvitað fráleitur... Sá sem
þessar tilvitnuðu línur skrifaði í
Morgunblaðið var hins vegar á
þeirri skoðun að fremur yrðum
við að gefast upp í landhelgismál-
inu en eiga það á hættu að al-
menningsálitið í landinu snerist
gegn Nató.“
Með þessum orðum og mörg-
um hliðstæðum er Lúðvík að
undirbúa lokaorð bókarinnar
sem geyma þessa niðurstöðu hér:
„Samstarf okkar við aðrar
þjóðir má aldrei leiða til þess að
þeim séu fengin í hendur íslensk
landsréttindi, eða að vinátta
þeirra sé metin til jafns við auð-
lindir hafsins, atvinnuvegi og af-
komumöguleika þjóðarinnar."
Þarna er landhelgismálið, sem
reynt var að gera að Natómáli,
komið í samhengi við okkar
samtíð: viðræður við Evrópu-
bandalagið. Því það kemur ljóst
fram í bók Lúðvíks, að með
„bókun sex“ er þegar fyrir hálf-
um öðrum áratug reynt að eyði-
leggja fyrir okkur landhelgisbar-
áttuna með þvi að beita við-
skiptalegum þvingunum í því
skyni að hleypa erlendum veiði-
skipum inn á íslensk fiskimið.
Það er ekki síst í því samhengi að
skilja ber þær geðshræringar sem
upp vekjast, þegar Lúðvík Jós-
epsson rifjar nú upp ýmsar stað-
reyndir um landhelgismálið sem
óþægilegar eru þeim sem telja sig
mesta „alþjóðahyggjumenn“
þessa dagana.
ringulreið í kolli manna eftir Stal-
ínræðu Krúsjofs og uppreisn í
Ungverjalandi 1956 sem settu
flokk Guðmundar í tilvistar-
vanda og tóku fyrir aðstreymi að
honum.
En hvað um það: kostir bókar-
innar eru þeir að Guðmundur
segir blátt áfram skemmtilega frá
mönnum og uppákomum. Hér
skal nefnt til dæmis það sem sagt
er frá Sigurði Guðnasyni Dags-
brúnarformanni, framboðsraun-
um Guðmundar á Snæfellsnesi,
frá Óskari Gunnlaugssyni Dagsb-
rúnarmanni og því sérstæða og
óendanlega puði og þeirri sálu -
sorgun sem fylgdi því að vera ,
starfsmaður Dagsbrúnar (Taktu
aldrei að þér erfðamál eða skiln-
aðarmál Guðmundur, sagði
Hannes Stephensen). Lesandinn
veit náttúrlega að sögutíminn er
tími hinna miklu verkfalla á árun-
um 1952 og 1955, tími sem stund-
um hefur verið kallaður „blóma-
skeið jakans“. Guðmundur
kemst vel frá lýsingu á þeim
átökum, hann fer ekki með karl-
agrobb heldur viðurkennir ótta
sinn gagnvart þeirri ábyrgð sem
hvílir á verkfallsstjóra í desemb-
er: kannski verða engin jól hjá
börnum verkafólks í Reykjavík?
Hann fegrar ekki þennan tíma
eins og ýmsir hafa rómantíska til-
hneigingu til, né heldur gerir
hann lítið úr því að þarna fór fram
miklum tíðindum og sögulegum.
Árni Bergmann
20 SÍÐA — NYTT HELGARBLAÐ Föstudagur 15. desember 1989