Dagblaðið Vísir - DV - 15.08.1998, Blaðsíða 15

30 "V LAUGARDAGUR 15. ÁGÚST 1998
15
Stórfiskavalsinn
Vinir mínir undrast stundum
ástríðuna sem heltekur mig í hvert
skipti sem Þingvelli og stóra urriða
ber á góma. En eftir aldarfjórðung
er konan mín farin að sœtta sig við
maka sem hefur hreistraða kynja-
fiska á heilanum. Kanski eru þeir
lykill að góðu hjónabandi.
Það var pabbi gamli, sem 82 ára
gamall er enn að vonast eftir mér í
Sjálfstœðisflokkinn, sem kom mér á
bragðið. Partur af ævintýraheimi
bemskunnar var gamla reykhúsið á
Klambratúninu þar sem hann vann,
skammt þar frá sem nú trónir stytt-
an af Einari Ben. Fjögurra eða
fimm ára hnokki fékk ég stundum
að eyða dagsstimd með honum inn-
an um kjötlœri sem héngu yfír
snarkandi glœðum og stóra karla
sem brýndu eggvopn í erg og gríð.
Einhvers staðar í kófinu var ker-
ald fullt af rennandi vatni og inni í
svelgnum flutu gríðarstórir svart-
doppóttir fiskar með svera stirtlu og
djúpan bol. Það sagði pabbi að vœru
mestu fiskar í heimi. Þeir vom stór-
urriðar af djúpinu utan við Sand-
eyna í Þingvallavatni. Ég gleymdi
þeim aldrei.
Engeyjarœttin og ág
Löngu, löngu síðar stóð ég langt
sumarkvöld undir vegg á Gríms-
stöðum á Fjöllum og söng um póst-
inn sem Halldór Laxness sagöi í
kvœðinu að hefði gist þar. Forlög
réðu að þeir sem kyrjuðu með mér
voru synir Sveins Benediktssonar,
sem líkt og faðir þeirra um sína
daga em nú meðal helstu athafna-
manna landsins.
Sveinn átti jarðir við Þingvalla-
vatn og kvöldið langa á Fjöllum
sögðu þeir Sveinssynir mér frá-
bærar sögur af hinum hreistruðu
kynjaverum. Það kom í ljós að þeir
bjuggu líka yfir því sem ég hafði
lengi sóst eftir: Stórmerkum mynd-
um af löngu horfnum stórfiskum.
Á því kvöldi ákvað ég að leggja
mitt litla lóð á vogarskálar þeirra
sem vildu halda minningu merkasta
urriðastofns veraldar á lofti og
skrifa um hann svolitla bók. Þannig
átti Engeyjarœttin frumburðar-
réttinn að Urriöadansi mínum sem
fjallaði um ævi og ástir stórurriðans
í Þingvallavatni. Ekki er mér ör-
grannt um að þeir bræður hefðu
kosið að ég helgaði mig skrifúm um
urriða þaðan í frá.
Steinbörn
Ingólfur gamli Ottesen I Miðfelli
gat ekki dulið söknuðinn í röddinni
þegar hann talaði um urriðana sem
hann sá forðum œrslast eins og
silfraða stálfleyga upp úr vatninu
þegar hlýnaði á vorin.
Hamfaraþjóðin miðar tímatal sitt
við voveiflega atburði eins og eld-
gos og plágur. Ég hafði ekki lengi
setið á skrafi við hinn 87 ára gamla
oddvita í Miðfelli þegar ég varð þess
áskynja að hann skipti tíðindum í
héraði eftir því hvort þeir gerðust
fyrir eða eftir virkjun.
Virkjunin i Efra-Sogi árið 1959
fór nefnilega hamforum í lífríki
vatnsins sem aldrei hefur náð sér
að fullu síðan. Þegar ánni var lokað
með steinvegg og vatnið flutt um
jarðgöng niður í Steingrímsstöð var
í bókstaflegri merkingu skorið á
Íífsþráð eins merkasta og stórvaxn-
asta urriðastofns sem enn hefur
fundist.
Ingólfur sagði mér að á árunum
eftir virkjun hefðu stundum gengið
í netin síðla hausts urriðahrygnur
með stóran, hvítan kökk í kviðnum.
Þœr höfðu snúið úr djúpinu með
kviðfylli af eldrauðum hrognum til
að heyja stórbrotna ástaleiki í ánni
þar sem þœr fœddust.
En þá var búið að girða fyrir ána
með steinvegg og hrygningarstöðv-
arnar horfnar. Þœr þurftu straum-
vatn til að hrygna í og hrognin
breyttust í andvana steinböm. Svo
hvarf urriðinn og Ingólfur sá þetta
ekki ffamar.
Stórfiskur Bretans
Ingólfur mundi eftir 32 punda
urriða sem var tekinn á stöng í
Efra-Sogi af breskum veiðimanni.
Ég fann aldrei neitt meira um
þennan mikla fisk og lagði ekki í að
taka hann inn á lista sem ég bjó til
yfir stœrstu fiskana úr vatninu.
En aúðvitað hafði Ingólfur rétt
fyrir sér. Það kom í ljós þegar
Björgvin Jónsson í Glettingi
hringdi í mig rétt áður en hann dó.
Snemma á öldinni var Jón faðir
hans leiðsögumaður breskra veiði-
manna sem komu til að glíma við
tröllin í Efra-Sogi. Björgvin sagði að
faðir sinn hefði oft sagt sér söguna
af því þegar einn Bretinn náði að
landa 32 punda urriða í Efra-Sogi.
Björgvin var viss á því að fjöl-
Laugardagspistill
Össur Skarphéðinsson
ritstjóri
skylda Nielsens, kaupmanns á
Bakkanum, hefði átt mynd af ferlík-
inu og tekið hana með sér þegar
hún flutti aftur til Hafnar. „Þú get-
ur fundið hana á einhverju háalofti
í Kaupmannahöfn,“ sagði Björgvin
og kvaddi.
VeiðimaMnn mikli
Einn af mestu veiðimönnum
íslandssögunnar var efalítið Jón
Ögmundsson í Kaldárhöfða. Hann
skráði hjá sér þá atburði úr lífi
hversdagsins sem honum þóttu
merkastir. Það þótti hins vegar
aldrei sérlega merkilegt að veiða
stóra urriða í Kaldárhöfða.
Þegar hann veiddi stærsta urriða
sem íslendingur hefur fengið á
stöng, nokkrum dögum áður en
seinni heimsstyxjöldin hófst, gat
hann þess ekki fyrr en fjórum
dögum síðar. í dagbókinni 31. ágúst
1939 stendur þessi hógværa setning:
„Samtals höfum viö veitt á sjöunda
þúsund silunga þessa 3 mánuöi ...
Stœrsti urriöinn sem viö fengum á
stöng var 13 kg en þaö var
langþyngsti urriöi sem ég hef
dregiö. “
Dagbók Jóns er ómetanleg
heimild um urriðann sem nú er að
mestu horfinn úr Þingvallavatni.
Þar er að finna hógværar færslur,
þar sem Jón kveðst hafa „skroppið í
ána“ og á einu kvöldi lágu þá
kannski 30 eða 40 urriðar. Bræð-
umir vissu nákvæmlega hvar stóru
urriðamir vom og hvemig átti að
veiða þá. Úr dagbókinni má lesa að
stundum veiddu þeir tugi urriða
milli 10 og 20 pund að þyngd.
Síðasta veiðifærslan er dagsett í
september árið 1945. Þá kveðst Jón
hafa fengið á milli 10-20 stóra
urriða. Þyngdarinnar er ekki getið
nema á tveimur. Þeir voru 20 og 24
punda þungir!
Menn sögðu að Jón i Kaldárhöföa
gæti veitt hvaða fisk sem var. Efst í
Efra-Sogi lágu oft gríðarlegir dólgar
í vari og tóku enga beitu. Þá gat
enginn veitt nema Jón. Einu sinni
kom Óskar í Kaldárhöfða heim I
eldhús til Pálínu konu sinnar með
Jóni bróður. Þeir höfðu séð
feykistóran urriða í Amarhylnum
og ætluðu að fá sér kaffi áður en
þeir legðu í tröllið. En bræðumir
gleymdu sér á spjalli.
Þegar Pálina spurði hvort þeir
héldu að sá stóri myndi bíða eftir
þeim svaraði Jón sallarólegur að
honum litist nú ekki svo á að þessi
fiskur væri á fórum! Svo snöruðust
bræðumir upp í hyl. Eftir hálftíma
komu þeir aftur, forblautir, og Jón
snaraði 21 punda urriða á borðið.
Svo hélt hann áfram að drekka
kaffið.
Umhverfisslys
Virkjunin í Efra-Sogi eyðilagði
hinn einstæða urriðastofn árinnar
og murkaði lífið hægt og bítandi úr
öðmm urriðastofnum um vatnið.
Hún slæmdi líka hrammi sínum á
hina sérstöku bleikju Þingvalla-
vatns. Þegar urriðinn hætti að
tempra hina smágerðu murtu
komst stofn hennar úr jafnvægi
eins og bændur við vatnið þekkja
best. Virkjunin hálfeyðilagði lika
kuðungana sem kuðungableikjan
lifir á og bar fyrir vikið ekki barr
sitt áratugum saman.
í hinum mikla straum sem
steyptist niður hrikaleg gljúfur
Efra-Sogs var einnig uppspretta
mýbitsins sem stundum stóð eins og
blár strókur úr ánni. Séra Jón
Bachman skrifaði árið 1840 að þar
væri að finna „auga þaö upp úr
hvörju kemur á sumrin þaö mikla
mýbit sem orölagt er í Grafningnum
og meö Soginu um allt land. “
Skyrhvítar fiturendur
Mýið var mikilvæg fæða fyrir
bæði urriðann og bleikjuna.
Ingólfur gamli í Miðfelli sagði að
það hefði verið óhemju fóður í
flugunni. „Silungurinn varð svo
skemmtilega feitur af henni, alveg
rákóttur af fitu sem lá í hvítum
lögum eins og skyr á milli
vöðvanna," sagði hann mér.
Hann taldi engan mat á jarðríki
eins góðan og smár urriði, svona
3-4 punda. Flugan gaf honum
bragðið, sagði gamli veiðimað-
urinn. Vísast var það rétt.
Þingvallasilungurinn, bæði urriði
og bleikja, varð frægur af bragðinu
sem mýflugan bjó honum.
Allt breyttist í vatninu með
tilkomu virkjunarinnar. Ekki bætti
heldur úr skák að meðan hún var í
byggingu bilaöi bráðabirgðastífla í
mynni útfallsins í aftakaveðri sem
gerði á þjóðhátíðardaginn 1959.
Yfirborð vatnsins snarlækkaði á
örskömmum tíma og dauð seiði
lágu eins og hráviði út með öllum
ströndum.
Það er því tæpast efamál að
virkjunin í útfalli Þingvallavatns er
mesta umhverfisslys á lýðveldistím-
anum. Hún greip inn í gangvirki
lífsins í vatninu á öllum stigum.
Þingvallavatn hefur aldrei náð sér
síðan.
Að sönnu er ekki við neinn
sérstakan að sakast. Virkjunin var
barn síns tíma og menn vissu
einfaldlega ekki betur í þá daga.
Það gera þeir hins vegar í dag.
Skaðann er jafnframt hægt að bæta.
Það er hægt að opna aftur fyrir
Efra-Sog og örugglega verður það
gert einhvem tíma í framtiðinni. Þá
dygðu leifar urriðans sem enn er í
vatninu til að ná upp hinum gömlu
heimsfrægu stofnum.
Virkjunin skiptir ekki lengur
neinu máli fyrir raforkuframleiðslu
landsmanna. Ef einhver mann-
dómur er í Landsvirkjun þá á hún
að sjá sóma sinn í að gera það sem
fyrst. Framkoma fyrirtækisins við
lífríki Þingvallavatns hefur verið
svartur blettur á heiðri hennar sem
einungis er hægt að þvo af með því
að leggja virkjunina af.
Það má ekki dragast úr hömlu.
Ella tapast síðustu leifar hinnar
hreistruðu undravera að eilifu.