Dagblaðið Vísir - DV - 04.11.1999, Blaðsíða 11

DV FIMMTUDAGUR 4. NÓVEMBER 1999
Qenning«
/jflegar hann kom fram
f_J ungt skáld árió 1926
L/ meó sína fyrstu bók
virtist hann aóeins œtla aö
veröa enn ein bakröddin í ný-
rómantískri hljómsveit þeirra
Davíð Stefánssonar og Stefáns
frá Hvítadal. Bókin hét Bí bí og
blaka og stóö vel undir nafninu
sem fengiö var aö láni úr al-
þekktri vögguvísu. En vísan
leynir á sér og það geröi skáld-
iö unga líka. Hann hélt áfram
aö nota hendingarnar í bókar-
nöfn: Álftirnar kvaka (1929), Ég
lœt sem ég sofl (1932) . . . Og
þegar Samt mun ég vaka kom
út, 1935, var draumhuginn úr
fyrstu bókinni oröinn bylting-
arsinni. Sú bók varö, splunku-
ný, guðspjall dagsins hjá verk-
fallsvöróum á jólanótt, eins og
Jón úr Vör segir frá í viötali í
Birtingi 1957.
Skáldið sem lét vísuna góðu
leiða sig áfram til róttæks sós-
íalisma var Jóhannes úr Kötl-
um og í dag eru nákvæmlega
hundrað ár síðan hann fæddist
að Goddastöðum i Dölum.
Hann lauk prófi frá Kennara-
skólanum 1921 og kenndi nokk-
ur ár á eftir en vann lengst af
fyrir sér með ritstörfum og rit-
stjóm. Hann var geysilega af-
kastamikið skáld, gaf út fimmt-
án frumsamdar ljóðabækur,
flestar efnismiklar, og eitt
frægt safn af þýddum ljóðum,
Annarlegar tungur (1948),
fimm bækur með bamaljóðum,
fimm skáldsögur og eitt safn af
barnasögum, þýddi mikið,
skrifaði greinar og ritdóma.
Jóhannes var i fyrstu borinn
fram af hinni sterku og áhrifa-
miklu ungmennafélagshreyf-
ingu sem setti svo mikinn svip
á fyrstu áratugi aldarinnar. í
fyrstu bókunum er hann gagn-
Jóhannes úr Kötlum. Myndin er tekin um það leyti sem fyrsta bók hans kemur út; þá
var skáldið 27 ára.
Þá sökk hennar rím
Jóhannes var „mesti forkur að
ríma“ eins og hann segir um sjálf-
an sig í „Æviágripi" í Sól tér
sortna (1945) og þegar órímuð ljóð
fóru að birtast árið 1945 I Tíma-
riti Máls og menningar eftir
skáld sem kallaði sig Anonym-
us datt ekki nokkrum manni í
hug að þar færi sjálfur Jóhann-
es úr Kötlum. I Birtingsviðtali
1957 segist hann ævinlega fá
vonda samvisku þegar máttar-
stólpar þjóðfélagsins verðlauni
skáldskap hans - þá stökkvi
hann út undan sér! Eftir önnur
verðlaun fyrir Alþingishátíðar-
kvæði árið 1930 varð hann sósí-
alisti; eftir að hann deildi fyrstu
verðlaunum með Huldu fyrir lýð-
veldishátíðarljóð 1944 fór hann að
yrkja óhefðbundið.
Enginn hefur útskýrt það betur
en Jóhannes sjálfur í ljóðinu
„Rimþjóö" hvers vegna bragbreyt-
ingin varð i íslenskri ljóðlist
einmitt á þessum tíma, eftir síðari
heimsstyrjöld - en ekki fyrr eins
og í grannlöndum okkar. Við
þurftum fyrst að veröa fullvalda
fólk í öllum skilningi:
í sléttubönd vatnsfelld og stöguð
hún þrautpíndan metnað sinn lagði
í stuöla hún klauf sína þrá
við höfuðstaf gekk hún til sauða.
Loks opnaöist veröldin mikla
og huldan steig frjáls út úr dalnum
- þá sökk hennar rím eins og steinn
með okinu niöur í hafið.
Þessi gagnorða íslenska bók-
menntasaga birtist fyrst 1947 og síð-
an í Sjödægru, ljóðabókinni þar sem
Jóhannes kom fram sem nýtt skáld
árið 1955, þótt kominn væri hátt á
sextugsaldur.
Sjödægra er i sjö hlutum. í þeim
UdUMK
Jóhannes úr Kötlum: 4. nóvember 1899 - 4. nóvember 1999
Skáld lífs o$ lands
tekinn af trú á landið, þjóðina og guð og orti mörg
innblásin ljóð um átrúnaðargoð sín. En fljótlega fer
honum að sárna óréttlætið í heiminum og misskipt-
ing lífsins gæða. Strax í Álftirnar kvaka birtir hann
ljóðið „Mannsbarnamóðir" sem lagt er í munn ör-
snauðri konu sem kveður vögguljóð við barn sitt, og
eins og títt er um íslensk vögguljóð er það fullt af
óhugnaði. En óhugnaðurinn stafar ekki af draugum
og forynjum næturinnar heldur af veðurhamnum
úti fyrir og örbirgðinni innan dyra - og endirinn gef-
ur í skyn að barnið sé dáið.
Ætla má að einkum tvö bókmenntaverk hafi snú-
ið Jóhannesi til sósíalisma, Alþýðubókin eftir Hall-
dór Laxness (1929) og ljóðabókin Hamar og sigð eft-
ir Sigurð Einarsson í Holti (1930) sem varð eins kon-
ar hugmyndabanki fyrir róttæk skáld á kreppuárun-
um. í fyrsta kvæðinu í Ég læt sem ég sofi (1932) seg-
ir Jóhannes:
Ég orti áður fyrri
um ástir, vor og blóm.
En nú er harpan hörðnuð
og hefur skipt um róm.
- Hún breytist, eins og annaö,
við örlaganna dóm.
Jóhannes úr Kötlum á tímum Anonymusar - á aö
giska 1947.
Þegar hér var komið sögu var kreppan gengin i
garð með sínum síharðnandi andstæðum milli
þeirra sem máttu sín einhvers og einskis. Jóhannes
horfir hneykslaður á misréttið og yrkir „Opið bréf ‘
til guðs þar sem hann ber þetta fyrrverandi átrúnað-
argoð sitt þungum sökum - en hlýtur þó að þakka
honum skáldskapargáfuna, rétt eins og Egill þakk-
aði Óðni forðum.
Sama árið, 1932, kom út sú bók Jóhannesar sem
langvinsælust hefur orðið, prentuð ótal sinnum og
kennir öllum íslenskum börnum að þekkja nafnið
hans: Jólin koma. Þar eru kvæðin alþekktu um
Grýlu, jólasveinana og jólaköttinn sem öllu öðru
fræðslu- og skemmtiefni fremur hafa haldið lífi í
þessum vættum í minni þjóðarinnar.
Sóley sólufegri
Jóhannes vann gjarnan að nokkrum ljóðabókum
i senn og skipti svo efninu á milli þeirra af eðlis-
lægri smekkvísi. Til dæmis vann hann að fjórum
ljóðabókum á árunum 1935-40, svo ólíkum að vel
mætti trúa því að þær væru eftir fjögur skáld. í
Hrímhvítu móður (1937) er gerð tilraun til að yrkja
nýja íslandssögu í lotulöngum kvæðum. í Hart er í
heimi (1939) er samtíminn tekinn fyrir, lið fyrir lið,
í hörðum pólitískum kvæðum. í Eilífðar smáblóm
(1940) eru stutt og persónuleg ljóð á flótta frá stríði
og dauða, mörg undurfalleg. Fjórða bókin, Manns-
sonurinn, var ort á þessu skeiði en kom ekki út
fyrr en 1966. Þar er saga Jesú Krists rakin í hlýleg-
um smákvæðum.
Eftir stríð varð baráttan gegn erlendri hersetu á
Islandi brýnni en baráttan fyrir bættum kjörum.
Mörg skáld lögðu hönd á plóg gegn her í landi en
Jóhannes á langfrumlegasta verkið. Sóleyjarkvæði
(1952) er langur epískur bálkur, ortur undir léttum
þjóðkvæðaháttum, harður og nístandi og fagur og
leikandi til skiptis. Þar segir frá Sóleyju sólufegri
sem verður fyrir því að elskhugi hennar, hinn
frækni frelsissöngvari, er stunginn svefnþomi og
hún getur ekki vakið hann. Öll náttúran lamast
þegar söngvarinn þagnar og Sóley sjálf verður fyr-
ir ofsóknum illþýðis þegar hún reynir að vekja
hann. í heild sinni er þessi bálkur óviðjafnanlegur
og hefur ásamt barnaljóðunum haldið nafni Jó-
hannesar lifandi meðal almennings. Pétur Pálsson
gerði lög við mörg ljóða flokksins og hann hefur
tvisvar verið tekinn upp á hljómplötu, sunginn og
leiklesinn, í fyrra skiptið af hópi listamanna á veg-
um herstöðvaandstæðinga, í seinna skiptið af Há-
skólakómum.
fyrsta eru hefðbundin ljóð, í öðmm hluta órímuð og
óstuðluð ljóð með háttbundinni hrynjandi, eins og
„Rimþjóð", eftir það taka við ljóð i frjálsu formi. Efn-
ið er áfram blanda af ijóðrænum náttúruljóðum,
þjóðemislegum ljóðum og pólitískum skáldskap, en
hér bætast við módernískari ljóð, þrungin tilvistar-
angist, eins og „Hellisbúi" sem endar á þessu erindi:
Ég er skógarmaðurinn
á Sjödœgru:
líf mitt blaktir
á einni mjórri fifustöng
Aldrei náði þó svartsýnin yfirhöndinni í verk-
um Jóhannesar, til þess hafði hann of mikla sam-
úð með manninum og baráttu hans fyrir brauð-
inu.
í eldlínu allt til loka
Á árunum eftir að Sjödægra kom út fóru
ung skáld - m.a. Ari Jósefsson, og Dagur Sig-
urðarson - að ýfast við innhverfri svartsýni
módemismans og heimta hið skorinorða ljóð
aftur til að andæfa köldu stríði sem ógnaði lífí
á jörðinni. í Óljóðum (1962) skipar Jóhannes
sér í þá sveit og yrkir kjaftfor og uppreisnar-
gjöm ljóð sem helmingi yngra fólk hefði verið
fullsæmt af:
kannski er hœgt að ríma saman já og nei
kannski er hœgt aó skapa myndheild úr ringulreió
kannski er hœgt aö gœða djöfullegustu pyndingar
Ijúfri hrynjandi
en hvern gleöur hin sjálfumnœga verund Ijóðsins
þegar sprengjan hefur breytt jörð og mannkyni í
einn logandi hvell
Þegar Jóhannes úr Kötlum lést, 1972, stóð hann
enn í eldlínunni í róttækri uppsveiflu, dáður af
ungu fólki í landinu. Þegar sú sem þetta ritar
kenndi íslenskar bókmenntir við Háskóla íslands
á áttunda áratugnum vildu nemendur helst ekki
lesa neitt annað skáld. Jóhannes trúði því, eins og
fram kemur i síðustu bók hans, Ný og nið (1971),
að þetta unga fólk myndi standa sig betur í bar-
áttunni fyrir betri heimi en hans kynslóð hafði
gert. Hann óskaði þess sjálfur að hann hefði frem-
ur barist með hnúum og hnefum en í ljóðum sín-
um - en þá hefðu þau ekki verið til taks handa
þeim sem vilja nota þau áfram í baráttunni sem
seint mun ljúka. -SA
Almanak
Þjóðvinafélagsins
Almanak Þjóðvinafélagisins
er komið út í 126. sinn; það kom
í fyrsta skipti út í
Kaupmannahöfn
1874. Auk alman-
aksins sjálfs hefur
árbók íslands verið
fastur liður i ritinu
og má þar því finna
samfelldan annál
um sögu 20. aldar
og aftur á 19. öld. í
árbókinni er fjallað
um árferði, helstu atvinnuvegi,
stjómmál, helstu íþróttagreinar,
verklegar framkvæmdir, manna-
lát og margt fleira.
Þorsteinn Sæmundsson
stjömufræðingur hefur reiknað
og búið almanakið fyrir árið
2000 til prentunar. Þar gerir
hann meðal annars glögga grein
fyrir því hvenær aldamótin eru.
Árbókina fyrir árið 1998 ritar
Heimir Þorleifsson menntaskóla-
kennari. Kápan er með nokkru
hátíðarsniði og var leitað fyrir-
mynda í kápu Almanaksins árið
1900.
Forseti Hins íslenska þjóð-
vinafélags er Jóhannes Halldórs-
son cand. mag. og er hann einnig
umsjónarmaður ritsins. Ritið
fæst í bókaverslunum um allt
land en einnig geta menn gerst
áskrifendur að því hjá Sögufé-
lagi. Þar fást líka eldri árgangar.
Árbók kirkjunnar
Árbók kirkjunnar fyrir árið
1998 er komin út með ýmsu efni.
Meðal annars er þar birt setning-
arræða biskups á Prestastefnu
það ár, þing-
setningarræða
biskups og
fleira frá
Kirkjuþingi
ársins, starf-
skýrslur, frá-
sagnir af starfi
í prófastsdæm-
um og skrár um
prófastsdæmi,
prestaköll og sóknir, félög og
stofnanir kirkjunnar, stjórnir og
starfsnefndir.
Útgefandi er Biskupsstofa og
höfðu sr. Þorvaldur Karl Helga-
son og Guðrún Sigurðardóttir
umsjón með útgáfunni.
Árbók
kirkjunnur
1998
Lífsþróttur
Lífsþróttur - næringarfræði al-
mennings er bókin sem heilsu-
ræktendur hefur vantað, að dómi
útgefanda. Þetta er til dæmis bók-
in fyrir þá sem eiga í stöóugri bar-
áttu við aukakílóin því þar er fjall-
að um ástæður ofFitu og ráð sem
duga gegn henni. Einnig er talað
við þá sem eru of magrir og stríða
kannski við lyst-
arstol. Hér er þeim
ráðlagt um mataræði
sem ætla að ná langt í
íþróttum og fjallað
um það yfirleitt
hvernig það sem við
látum ofan í okkur
hefur áhrif á heilsu-
farið.
Itarlegt neyslukerfi er i bókinni
þar sem tilgreindar eru hitaeinmg-
ar fjölda fæðutegunda. Kerfi við-
miðunardaga er svo byggt á þessu
neyslukerfi, en viðmiðunardagar
fylgja flestum kaflanna og leggja
lmumar um mataræði þeirra sem
vilja léttast, þyngjast, ná betri ár-
angri í íþróttum eða eru sykur-
sjúkir eða veikir fyrir hjarta, svo
dæmi séu nefhd.
Höfundur bókarinnar er Ólafur
Gunnar Sæmundsson heilsusál-
fræðingur og nærmgarfræðingur
en Bókaútgáfan Hólar gefur bók-
ina út.
Umsjón
Silja Adalsteinsdóttir