Dagblaðið Vísir - DV - 03.03.2001, Blaðsíða 16

16
LAUGARDAGUR 3. MARS 2001
Helgarblað
DV
Heiðurslaun Alþingis:
Engin leið að hætta
Frá ómunatíö hefur það
tíökast aó valdhafar veró-
launi listamenn. Þekkt eru
dæmin úr tónlistarheimi
Evrópu en okkur íslending-
um standa nœstar frásagnir
af hiröskáldum íslendinga-
sagnanna. Kannski eru heiö-
urslaun Alþingis grein af
sama meiöi. Það sem er ólíkt
er þó aö konungarnir gátu
leyft sér aö reka skáldin úr
þjónustu sinni eöa jafnvel
reka þau á hol. Meö því aö
veita listamönnum heiðurs-
laun er Alþingi hins vegar
að taka ákvöröun um að
veita þeim laun til œviloka.
Þarna sérðu!
t þriöja bindi ævisögu Einars
Benediktssonar eftir Guöjón Friö-
riksson er sagt frá því aö sumarið
1934 ákveði Þorsteinn Briem, sem
Þorsteinn Ö. Stephensen
Elstur heiöurslaunahafa ásamt
Jóni Helgasyni.
Tíu yngstu heiöurs-
launahafar viö veitingu
Indriöi G. Þorsteinsson 49
Hannes Pétursson 53
Atli Heimir Sveinsson 53
Matthías Johannessen 54
Þráinn Bertelsson 57
Jón Nordal 58
Halldór Laxness 58
Fríöa Á. Sigurðardóttir 61
Helgi Skúlason 62
Þorsteinn frá Hamri 63
Tíu eistu heiöurs-
launahafar viö veitingu
Jón Helgason 85
Þorsteinn Ö. Stephensen 85
Ríkaröur Jónsson 82
Þórbergur Þóröarson 82
Finnur Jónsson 81
Árni Kristjánsson 81
Jóhannes S. Kjarval 80
Róbert Arnfinnsson 78
Guöbjörg Þorbjarnardóttir 78
Herdís Þorvaldsdóttir 78
þá var menntamálaráðherra, að
sæma fjóra rithöfunda prófessors-
nafnbót í heiðursskyni. Guð-
mundur Kamban hafði farið fram
á nafnbótina til að greiða götu
sína í Bretlandi en þangað stefndi
hann og ætlaði að rita bækur sín-
ar á ensku. Ráðherra þótti ekki
rétt að hann einn fengi nanfbót-
ina og veitti hana einnig Einari
Benediktssyni, Einari H. Kvaran
og Gunnari Gunnarssyni.
í bók Guðjóns segir frá því að
Einar hafi verið mjög ánægður
með titilinn og vitnar þar til orða
Snorra Þórarinssonar, kaupa-
manns í Herdísarvík: „Einar varð
í júlí þetta sumar heiðursprófess-
or háskólans hér. Það var stund-
um að hann dró upp úr brjóstvas-
anum viðurkenningarskjalið fyrir
þeirri nafnbót þegar ég hafði
ávarpað prófessorinn, rétti það
fram og sagði:
„Elsku vinur minn, þarna
sérðu!““
Kaldastríðsgleraugun
Hægt er að líta á þetta fyrir-
komulag sem fyrirrennara þeirra
heiðurslauna sem nú eru við lýði.
Alþingi hefur frá árinu 1960 veitt
sérstök heiðurslaun. Þau eru ólík
hinum hefðbundnu ritlaunum að
þvi leyti að það verður ekki aftur
snúið: sá sem fær eitt sinn heið-
urslaun fær þau allt til æviloka.
Launin komust mjög í umræðuna
nú um áramót þegar tilkynnt var
hverjir bættust í hóp hinna heiðr-
uðu. Snerist umræðan meðal ann-
ars um aldur og afrek þeirra sem
hlutu en flokkun eins og sú sem
fer fram við veitingu heiðurs-
launa hlýtur alltaf að vera um-
deild.
Fyrstu árin voru einungis tveir
í heiðurslaunaflokki, HaUdór Lax-
ness og Gunnar Gunnarsson.
Halldór hafði þá nýlega hlotið
Nóbelsverðlaunin í bókmenntum.
Um 1930 hafði hann komist mjög í
sviðsljósið þegar Alþingi svipti
hann skáldalaunum og settu flest-
ir þann atburð í samband við
kvæðið Únglíngurinn í skóginum.
Það þótti hneykslanlegt kvæði á
þeim tíma.
Þótt það sé að mörgu leyti
ósanngjarnt að líta yfir hóp heið-
urslaunahafa í gegnum kalda-
stríðsgleraugun má halda því
fram að nokkuð jafnvægi ríki i
pólitískri skoðanaflóru þeirra
sem hljóta heiðurslaunin. Það
þýðir þó ekki að út frá listrænum
forsendum séu menn ekki „hæfir“
til að hljóta slík laun.
Sá yngsti
Árið 1965 fjölgar í hópi heiðurs-
launahafa þegar ákveðið er að
Tómas Guðmundsson skáld, Páll
ísólfsson tónskáld og Jóhannes S.
Kjarval málari hljóti heiðurslaun.
Kjarval er þá áttræður, Tómas 64
og Páll ísólfsson 72. Þrjár greinar
listanna, ritlist, myndlist og tón-
list hafa fengið fulltrúa sina inn í
heiðurslaunaflokkinn. Árið 1969
fær leiklistin sinn fulltrúa,
Brynjólf Jóhannesson, sem flestir
muna eftir úr hlutverki séra Sig-
valda í Manni og konu Jóns
Thoroddsens.
Þórbergur Þórðarson er 82 ára
þegar hann fær heiðurslaun Al-
þingis en þá er árið 1970. Stuttu
siðar eða árið 1975 fær Indriði G.
Þorsteinsson heiðurslaun Alþing-
is. Hann er yngstur allra sem
hlotið hafa launin, aðeins 49 ára.
Bækur Indriða, Þjófur í paradís,
Land og synir og 79 af stöðinni
höfðu þá komið út og notið mik-
illa vinsælda. Kvikmyndin 79 af
stöðinni skartaði fyrstu íslensku
kyntáknunum, Gunnari Eyjólfs-
syni og Kristbjörgu Kjeld. Árið
áður hafði Indriði stjórnað einni
best heppnuðu fjöldasamkomu á
Fjöldi heiðursverðlaunahafa________
—1960—2001
15 15 v 15 t 15 v v v 15
----------------—----------
a
«•
TliB l* Íí
17 17 c v. v 17
15
10
121212121212121212
11 11 11 -C C --"C 'C'-C
V “ 13 W
8 8
5 5 5
8j------1r*r* ''-TT—-.----- ----------------------------:--
2222 2/
C C C X.
Fjöldl ——--;—i~i— ,..!■ i ,..i. J J—!—í ,J i--l—1. .1
60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01
Skipting verðiauna
Á Konur - eftir kynjum
9 Konur
6
Karlar
45 Karlar 15
Árin 1960-2001 Árid 2001
Tónlistarmenn 10 Leikarar 10 Skipting verðlauna - eftír listgreinum
Rithöfundar 23 Myndlistarmenn 11 Leikarar Tónlistarmenn 5 5
Myndlistarmenn Rithofundar 7
Lt-kií Arin 1960-2001 Áriö 2001
María Markan
Fyrsta konan i heiöurslaunaflokki.
Indriöi G. Þorsteinsson
Yngstur allra heiöurslaunahafa.
íslandi þegar þjóðin kom saman á
Þlngvöllum til að minnast þúsund
ára afmælis byggðar á íslandi.
Fjarvera kvenna
Hlutur kvenna í hópi heiðurs-
launahafa er heldur rýr. Fyrsta
konan til að hljóta laun er María
Markan sem fékk heiðurslaun
árið 1978, þá 73 ára að aldri. AUs
eru konurnar sem hlotið hafa
launin níu talsins. Tímaskekkja
er gildishlaðið orð og á vel við í
þessu tilfeUi. í þeim hópi sem nú
hlýtur heiðurslaun eru 6 konur og
15 karlar sem endurspeglar alls
ekki listaheim samtímans og er
því síður í takt við nútímaleg við-
horf. Af þeim konum sem hlotið
hafa heiðurslaun eru tvær rithöf-
undar, þrjár í tónlist, ein mynd-
listarkona og þrjár leikkkonur.
Louisa Matthíasdóttir, Nína
Tryggvadóttir, Svava Jakobsdótt-
ir, Ragnheiður Jónsdóttir, VU-
borg Dagbjartsdóttir, Guðrún Á.
Símonar og Guðrún frá Lundi
vekja, svo fá dæmi séu tekin, at-
hygli með fjarveru sinni.
Skylda samfélagsins
Engar sérstakar reglur gilda
um úthlutunina og er ekki hægt
að sjá að listamenn þurfl að hafa
komist á ákveðinn aldur tU að fá
brautargengi. 36 ár skUja þann
yngsta og þann elsta. Indriði G. er
yngstur, 49 ára, og Jón Helgason
og Þorsteinn Ö. Stephensen þeir
elstu, 85 ára. Meðalaldur heiðurs-
launahafa er 70,4 ár. Karlar eru
að meðaltali 70,1 ára en konur að
meðaltali 71,9 ára.
Stjórnmálamenn velja lista-
menn í heiðurslaunaflokk. Ólíkt
Halldór Laxness
Fyrsti heiöurslaunahafmn
ásamt Gunnari.
Gunnar Gunnarsson
Fyrsti heiöurslaunahafinn
ásamt Halldóri.
öðrum verðlaunum og launum
sem útdeilt er af ríki og einkaað-
Uum þá er enginn rökstuðningur
á bak við ákvörðun Alþingis, í
það minnsta er hann ekki opin-
ber. Nú um áramótin vildi Al-
þingi til dæmis ekki rökstyðja
hvers vegna Þráinn Bertelsson
hlýtur heiðurslaun en ekki Svava
Jakobsdóttir.
Umræðan eftir heiðurslaunaút-
hlutun snýst í fæstum tilfeUum
um það að þeir sem eru útvaldir
séu ekki verðugir. Miklu frekar
vUja menn benda á þá sem ekki
hafa hlotið heiðurslaun. Styrkur
þeirra radda er rökstuðningsleysi
þeirra sem úthluta og það að
ákvörðunin er tekin af stjórn-
málamönnum sem hefur í gegn-
um tíðina ekki þótt sérstaklega
æskUegt, hvort sem um er að
ræða umdeild fjárútlát til fyrir-
tækja og einstaklinga á haftatím-
um eða styrki til listamanna.
Almennt er talið að það sé
skylda samfélagsins að launa þá
listamenn sem hafa helgað listum
ævi sína. Það er hins vegar fyrir-
komulag veitingarinnar sem er
erfitt að ná samstöðu um. Þangað
til Alþingi rökstyður ákvarðanir
sínar betur er hætt við að aldrei
ríki full sátt um þá sem hljóta eða
hljóta ekki heiöurslaun. -sm