Árbók Landsbókasafns Íslands - 01.01.1945, Blaðsíða 46

46
PÁLL EGGERT ÓLASON
stólar landsins voru lagðir niður í lok 18. aldar. Fer ekki hjá því, að við það hafi rofn-
að forn og óslitinn menningararfur og margt hóka tvístrazt og jafnvel borizt í hendur
mönnum, sem lítt eða ekki báru skyn á þessi efni. Reyndar hafa skjalasöfnin að mestu
varðveitzt frá stólunum (byskupsskjalasafn, sem svo er nefnt, er nú í þjóðskjalasafni)
og talsvert mikið af bréfabókum byskupanna (einnig í þjóðskjalasafni). Nokkuð úr
bréfabókum Guðbrands byskups Þorlákssonar, leifar af skjalabókum Odds byskups
Einarssonar, bréfabækur Gísla byskups Oddssonar og Brynjólfs byskups Sveinssonar
bárust til Kaupmannahafnar með Árna Magnússyni og festust í safni hans. Hinir
síðustu Skálholtsbyskupar (Finnur Jónsson og Hannes Finnsson) létu sér mjög annt
um allt, sem var handritakyns. Að Hólum voru tíð byskupaskipti á síðara bluta 18.
aldar. En við skólann þar voru tengdir tveir menn (Hálfdan rektor Einarsson og Hall-
dór konrektor Hjálmarsson), sem lögðu mikla rækt við skjöl og handrit stólsins. Fá-
tækt og hnignun, sem einkenna 18. öld sögu vorrar og raunar að sumu leyti öndverða
19. öld, hafa vafalaust gert sitt til í þessu efni. Bágindum fylgir jafnan hirðuleysi um
annað en það, sem beint varðar framdrátt lífsins. Samt sem áður er mj ög mikill hluti
þess, sem samið hefir verið á íslenzku, varðveittur í söfnum innan lands og utan.
Jafnvel eldsvoðinn mikli í safni Árna Magnússonar 1728 eyddi ekki nema örfáum
þeirra handrita, sem með réttu má telja fornrit. Hins vegar er sannanlegt, að þessi
bruni bjó mikið skarð í íslenzk frumskjöl, hinar yngri skjalabækur og nokkuð í
íslenzkar bækur prentaðar. Er það tjón óbætanlegt sögu lands vors og þjóðar. Því
verður ekki í móti mælt, að það er almúgamönnum fyrri tíma og ýmsum áhugasöm-
um lærðum mönnum að þakka, hve mikið varðveittist, ef ekki í frumritum, þá í upp-
skriftum. Af prentuðum bókum íslenzkum er að vísu allt horfið, sem birt kann að
hafa verið í prentsmiðju Jóns byskups Arasonar, meðan hann var lífs (2 blöð úr
einni bók hans, Breviarium Holense, eru talin varðveitt í konungsbókhlöðu í Stokk-
hólmi). En af bókum þeim, sem síðar voru prentaðar hérlendis, hefir algerlega horfið
einungis bók og bók. Má vísa um þetta efni í bókaskrár Halldórs Hermannssonar á
16. og 17. öld og önnur bókfræðirit hans. Hér er ekki rúm né staður til þess að tína
fram nöfn á fornsögum, fornkvæðum og öðrum handritum, sem sýna má, að glatazt
hafa, en verið hafa þó til fram á 16., 17. og jafnvel 18. öld.
Um útlendar bækur, sem bárust inn í landið á fyrri öldum, verður hér fátt sagt.
Það er kunnugt af skjölum, að til voru hér sumstaðar bækur á pergamenti eftir kirkju-
feður og jafnvel forna latneska rithöfunda, en þær hafa annaðhvort eyðzt eða borizt
út úr landinu aftur. Eftir að prentöld hófst, barst hingað að sjálfsögðu margt útlendra
bóka prentaðra, og til voru menn hérlendis, þeir er áttu geysimargt útlendra bóka.
Svo var um síra Arngrím lærða Jónsson, þótt ekki höfum vér skrá um bækur hans,
og þá ekki síður um Brynjólf byskup Sveinsson (skrá um að minnsta kosti nokkurn
hluta útlendra bóka hans er varðveitt í bréfabókum hans). En slík bókasöfn einstakra
manna tvístruðust að þeim látnum.