Frjáls verslun - 01.12.1961, Blaðsíða 16

vinjarmenn stofnuðu til á ísafirði og í Bolungar-
vík árið 1788 og næstu árin þar á eftir og leitazt
hefir verið við að gera grein fyrir hér að framan,
eru fyrir margra hluta sakir mjög athyglisvert fyrir-
bæri í atvinnusögu íslands. Hér var um að ræða
stórframkvæmdir á þeirra tíma vísu, ekki hvað sizt
miðað við það, sem framkvæmt var á íslandi á
þessum árum og lengi síðan. A þetta jafnt við,
hvort sem Iitið er á framtak einkaaðila eða stjórn-
arvalda.
Eins og áður hefir verið sýnt fram á, eru hinar
miklu byggingarframkvæmdir augljós vottur þess,
að hér átti upphaflega að tjalda til meira en einnar
nætur. Skal nú bent á meginorsakir þess, að Janson
og félagar hans réðust með slíkum krafti í þetta
fyrirtæki, sem síðan hlaut svo skjótan endi. En um
sömu orsakir er að ræða að því er varðar aðra
kaupsýslumenn úr ríkjum konungs, sem settu upp
útibú á íslandi á fyrstu árum fríhöndlunarinnar.
Þegar ákveðið hafði verið að gefa verzlunina við
ísland frjálsa öllum þegnum Danakonungs, var ný-
afstaðið mikið blómaskeið í siglingum og verzlun
Danaveldis. Stafaði þetta blómaskeið af frelsisstríði
Norðurameríkumanna gegn Bretum og styrjöld
þeirri sem af því hlauzt í Evrópu, en inn í hana
drógust gegn Bretum aðrar helztu siglingaþjóðir álf-
unnar, Frakkar, Spánverjar og Hollendingar. Afleið-
ingin varð sú, að verzlunarflotar þessara þjóða urðu
meira eða minna óvirkir meðan á styrjöldinni stóð.
Við þetta sköpuðust nýir möguleikar fyrir skipaeig-
endur hlutlausu þjóðanna, sem þegnar Danakonungs
færðu sér vel í nyt, og jukust verzlun og siglingar
Danaveldis meira en nokkru sinni áður. Þessi að-
staða kom að sjálfsögðu skipaeigendum og öðrum
kaupsýslumönnum í Kaupmannahöfn að mestu
gagni, en hún hafði líka mjög örvandi áhrif á verzl-
un og siglingar annarra borga í löndum konungs.
einkum í Noregi og hertogadæmunum.
Þessum uppgripaárum lauk svo, er friður var
saminn árið 1783, og urðu þá margir, sem teflt
höfðu á tæpasta vaðið og ekki gætt þess að draga
saman seglin í tæka tíð, gjaldþrota, en ýmsa aðra,
sem hyggnari höfðu verið og græðzt vel fé, vantaði
híns vegar ný athafnasvið fyrir skip sín. Helztu
skipaeigendur í Kaupmannahöfn höfðu raunar
skapað sér það góða aðstöðu í siglingum til fjar-
lægari landa, að þeir gátu látið skip sín halda þeim
atvinnuvegi áfram, en öðru máli gegndi um þá,
sem minna máttu sín, einkum ef þeir voru bú-
settir í öðrum borgum Danaveldis, svo sem í borg-
um Noregs og hertogadæmanna. Margir skipaeig-
endur, einnig þeir, sem búsettir voru utan Kaup-
mannahafnar, höfðu svo allmikla atvinnu af því
að leigja skip sín til flutninga fyrir einokunarverzl-
un konungs, ekki sízt í Móðuharðindunum, þegar
meira þurfti að flytja til íslands af nauðsynjavör-
um en nokkru sinni fyrr. En þessi atvinnuvegur
hvarf alveg úr sögunni, þegar einokunin var af-
numin.
Þannig var þá í aðalatriðum ástandið í verzlun
og siglingum Danaveldis, þegar auglýsingin um
fríhöndlun á íslandi var birt haustið 1786, og þegar
það er haft í huga, verður auðskilið hvers vegna
þessi auglýsing vakti svo mikinn áhuga kaupsýslu-
manna í Noregi og hertogadæmunum. Þá vantaði
ný athafnasvið og þeir vildu hafa hraðann á að
skapa sér góða aðstöðu á íslandi, áður en aðrir
keppinautar kæmu til. Ef til vill hafa þeir búizt
við skjótfengnari gróða á íslandi en raun varð á, og
þá var þess ekki að vænta, að þeir héldu þar áfram
verzlun eða öðrum atvinnurekstri, ef þetta hindraði
þá í að taka þátt í öðrum og gróðavænlegri at-
vinnuvegi. Sú aðstaða skapaðist upp úr 1792, þegar
styrjaldir brutust út að nýju í Evrópu vegna
frönsku stjórnarbyltingarinnar, og því lengur sem
þetta ástand varði, þeim mun meira jókst eftir-
spurnin eftir skipum hlutlausra þjóða til alls konar
flutninga, auk þess sem flutningsgjöldin fóru sí-
hækkandi. Fyrir þá, sem höfðu aðstöðu til að sinna
þessum atvinnuvegi, gat verzlunarrekstur á íslandi,
sem alltaf krafðist mikils skipakosts, alls ekki borg-
að sig, og gildir þetta um þá kaupsýslumenn, sem
sett höfðu upp útibú í landinu.
Bæði Björgvinjarmenn og Altonamenn hættu
öllum teljandi verzlunarrekstri á ísafirði árið 1794
og sendu næstum því engar vörur þangað það ár,
og í rauninni lá verzlun þar að miklu leyti niðri
árin 1794 og 1795. þessir menn, sem höfðu aðalat-
vinnurekstur sinn utan landsins, voru á engan hátt
nauðbeygðir til að starfrækja útibú sín lengur en
þeim hentaði og töldu sig heldur ekki hafa neinar
skyldur að rækja við landið eða íbúa þess.
Fyrir íslenzka verzlun var það hins vegar góðs
viti, að eignir þeirra Jansons og félaga hans kom-
ust í hendur Ólafs Thorlacíusar, eins. hins glæsileg-
asta brautryðjanda íslenzkrar verzlunarstéttar. sem
bæði lét til sín taka í verzlun og útgerð á Vest-
fjörðum.
Þróun kaupstaða þeirra, sem ákveðið var að
stofna, er einokunin var afnumin, varð öll hægari
16
FRJÁLS VERZLUN