Frjáls verslun - 01.02.1996, Qupperneq 38

ÞJÓÐLÍF
Raunar er talið fullvíst að a.m.k.
einn áhugamaður um embættið hafi
hafist handa töluvert fyrr við að undir-
búa framboð til forseta. Þetta var
Gunnar Thoroddsen, tengdasonur
forsetahjónanna.
Gunnar var löglærður, hafði verið
lagaprófessor við Háskólann, borgar-
stjóri í Reykjavík, þingmaður sjálf-
stæðismanna og fjármálaráðherra í
Viðreisnarstjóminni 1959-1965. Þá
sagði hann af sér þingmennsku, gekk
úr ríkisstjórn og gerðist sendiherra
íslands í Danmörku. Ýmsir fullyrtu að
nú væri Gunnar tekinn til við að búa
sig undir forsetaframboð og sendi-
herrastaðan átti að skapa fjarlægð frá
stjómmálavafstrinu. Þá var doktors-
vörn Gunnars í ársbyijun 1968 sam-
stundis tengd framboði til forseta því
vitaskuld myndi ekki skaða að hampa
doktorsnafnbót.
í upphafi baráttunnar töldu margir
Gunnar Thoroddsen nánast ósigr-
andi; hann var glæsilegur á velli, vel
menntaður og þrautreyndur á sviði
stjórnmála og í utanríkisþjónustu.
Fyrstu vikur ársins voru fjölmörg
nöfn nefnd en enginn fékkst til að gefa
afdráttarlaust svar fyrr en kom fram í
mars; þá tilkynnti Kristján Eldjárn
þjóðminjavörður að hann gæfi kost á
sér í embætti forseta íslands. Niður-
staðan varð sú að Kristján og Gunnar
Thoroddsen voru tveir í framboði.
Kristján hafði lært fornleifafræði
og gegnt stöðu þjóðminjavarðar frá
árinu 1947. Honum var einkar lagið að
gera fortíð þjóðarinnar lifandi fyrir al-
menningi í ræðu og riti. Má þar t.d.
nefna að doktorsrit hans, Kuml og
haugfé í heiðnum sið, varð ein sölu-
hæsta jólabókin 1956 og er ósennilegt
að fræðimenn leiki það eftir á næstu
árum. Þá varð Kristján þjóðkunnur
fyrir geysivinsæla sjónvarpsþætti
sína, Muni og minjar, í nýstofnuðu
Ríkissjónvarpi.
Hins vegar var pólitísk reynsla
þjóðminjavarðarins sama og engin.
Vildu sumir núa frambjóðandanum
þessu „reynsluleysi“ um nasir en þeir
voru miklu fleiri sem sögðu að fyrir
vikið væri tryggt að þar færi „maður
fólksins“ en ekki einhver aflóga póli-
tíkus.
Kosningabaráttan varð afar hörð.
Fljótlega virtist framboðKristjáns
eiga mikinn hljómgrunn; það var eins
og kjósendur þyrsti orðið í nýjan og
ferskan anda um forsetaembættið.
Eftir því sem baráttunni vatt fram
og það varð ljósara að Gunnar átti á
brattann að sækja í viðureigninni við
Kristján þoldu flokksvélamar loks
ekki lengur við; síðla maímánaðar
lýsti Morgunblaðið yfir stuðningi við
Gunnar Thoroddsen. Allt kom þó
fyrir ekki; sigurganga Kristjáns Eld-
jám virtist ekki verða stöðvuð.
Þetta kom líka best fram í kosn-
ingaúrslitum. Kristján hlaut rúmlega
65% atkvæða en Gunnar rúm 34%.
Enda þótt flestir byggjust orðið við
sigri Kristjáns voru þeir fáir sem
væntu þess að munurinn yrði jafn
mikill og raun bar vitni. Enn á ný hafði
hið ótrúlega gerst. Aðeins nokkrum
vikum fyrr hafði það verið álitið næsta
ótrúlegt að nokkur gæti lagt Gunnar
Thoroddsen í forsetakosningum. Nú
hafði hann verið gersigraður.
Gunnar var spurður um ósigurinn í
viðtalsbók sem út kom árið 1981. Þar
gaf hann þær ástæður helstar að um
þær mundir hefðu stjórnmálamenn
lítt átt upp á pallborðið hjá almenningi.
Þá hefði mörgum þótt það óheppilegt
að kjósa tengdason sitjandi forseta
lrkt og verið væri að koma á erfða-
veldi á íslandi.
Loks gat Gunnars þess að fjöl-
margir kjósendur hefðu einfaldlega
álitið Kristján Eldjárn hæfari til em-
bættisins en hann sjálfan. Og líklega
er það mergurinn málsins: í Kristjáni
komu saman fiölmargir eiginleikar
sem þjóðin óskaði eftir að sjá í forseta
sínum. Hann rímaði einfaldlega betur
við þær hugmyndir sem menn gerðu
sér um embættið árið 1968.
EINSTÆÐ MÓÐIR Á BESSASTÖÐUM
Kristján Eldjárn sat þijú kjörtíma-
bil, sjálfkjörinn 1972 og 1976. Árið
1980 tilkynnti Kristján að hann gæfi
ekki kost á sér áfram.
Kosningabaráttan árið 1980 hófst
mun fyrr en áður og þegar um mán-
aðamótin janúar/febrúar var orðið
ljóst á milli hverra valið stæði. Fram-
bjóðendumir voru fiórir: Albert Guð-
mundsson, fótboltagarpur, alþingis-
maður og heildsali, Pétur Thorsteins-
son sendiherra, Guðlaugur Þorvalds-
son sáttasemjari og Vigdís Finnboga-
dóttir leikhússtjóri.
Það var að sjálfsögðu tímanna tákn
að nú skyldi kona vera meðal fram-
bjóðenda því kvennabarátta og jafn-
rétti kynjanna var þá mál málanna.
Vigdís var, er hér var komið sögu,
þjóðkunn persóna, sem leikhússtjóri í
Iðnó og á öðrum sviðum. Þannig hafði
hún t.d. um skeið verið umsjónar-
maður menningarþáttarins Vöku í
Ríkissjónvarpinu og einnig stjómað
frönskukennslu sjónvarpsins sem
margir fylgdust með. Guðlaugur Þor-
valdsson var einnig vel þekktur og
virtur fyrir störf sín sem sáttasemjari
og háskólarektor. Það mátti segja um
Albert Guðmundsson að hann var
þjóðkunnur. Albert var þó vissulega
umdeildur stjómmálamaður og svo
virtist sem þjóðin kærði sig ekki um
pólitíkus á Bessastaði að svo stöddu.
Um Pétur Thorsteinsson sögðu þeir,
er til þekktu, að þar færi óumdeildur
hæfileikamaður með reynslu þá er til
þurfti. Hann galt þess hins vegar að
vera minna þekktur heldur en hinir
frambjóðendurnir þrír.
Þegar verulegur skriður komst á
kosningabaráttuna kom þetta enn
betur í ljós og slagurinn virtist tví-
mælalaust standa á milli Vigdísar
Finnbogadóttur og Guðlaugs Þor-
valdssonar. Þau voru bæði virt og
vinsæl og bæði virtust hafa burði til að
verða glæsilegir þjóðhöfðingjar.
Kosningabaráttan varð mjög hörð og
oft óvægin. Frambjóðendurnir höfðu
sig nú meira í frammi heldur en
nokkru sinni fyrr í forsetakosningum
hér á landi. Til dæmis sóttu þeir allir
heim fiölmarga vinnustaði sem var
nýmæli.
Erfiðleikar þjóðarinnar við að gera
upp á milli Guðlaugs og Vigdísar
komu glögglega í ljós þegar talið var
upp úr kjörkössunum, Vigdís hlaut
33,8% atkvæða, Guðlaugur 32,3%,
Albert fékk 19,8% en Pétur Thor-
steinsson rak lestina með 14,1% at-
kvæða. Þar með urðu íslendingar
fýrstir þjóða til að kjósa konu í em-
bætti þjóðhöfðingja í almennum kosn-
ingum.
Vigdís var sjálfkjörin árið 1984 en
líklega var það skýrasta dæmið um
breytta tíma að árið 1988 var í fyrsta
sinn boðið fram gegn sitjandi forseta.
38